Latarnik Henryk Sienkiewicz

I
Akcja rozgrywa się w Aspinwall koło Panamy (Ameryka środkowa) w latarni morskiej. Była ważna, gdyż znajdowała się przy Zatoce Moskitów obfitującej w mielizny i nocą statki miały utrudniony ruch. „Przepadł bez wieści” zatrudniony tam mężczyzna i konsul USA Mr Izaak Falconbridge postanowił przyjąć kogoś nowego do pracy. Zadaniem latarnika było włączanie świateł i nie mógł on opuszczać wysepki, praktycznie stawał się więźniem lub pustelnikiem. Raz na dzień z Aspinwall łodzią przywożono mu zapasy żywności.
Do pracy zgłosił się starzec, czerstwy i wyprostowany mimo 70 lat życia. Był Polakiem i nazywał się Skawiński. Gdy konsul zapytał o referencje i przeszłość wojskową, dowiedział się, iż mężczyzna był odważnym żołnierzem i przeżył różne operacje wojenne:
„Ten krzyż dostałem w roku trzydziestym. Ten drugi jest hiszpański z wojny karlistowskiej; trzeci to legia francuska; czwarty otrzymałem na Węgrzech. Potem biłem się w Stanach przeciw południowcom, ale tam nie dają krzyżów.”
Prosił bardzo o tę posadę, gdyż chciał stateczności i spokoju. Miał dosyć tułania się po całym świecie. Uczciwymi wyznaniami przekonał konsula i jeszcze tego samego dnia wieczorem włączył po raz pierwszy latarnię. W ciszy i spokoju wspominał swoje życie i liczne próby ustatkowania się.
„Był kopaczem złota w Australii, poszukiwaczem diamentów w Afryce, strzelcem rządowym w Indiach Wschodnich. Gdy w swoim czasie założył w Kalifornii farmę, zgubiła go susza; próbował handlu z dzikimi plemionami, zamieszkującymi wnętrze Brazylii: tratwa jego rozbiła się na Amazonce, on sam zaś bezbronny i prawie nagi tułał się w lasach przez kilka tygodni, żywiąc się dzikim owocem, narażony co chwila na śmierć w paszczy drapieżnych zwierząt. Założył warsztat kowalski w Helenie, w Arkansas, i – spalił się w wielkim pożarze całego miasta. Następnie w Górach Skalistych dostał się w ręce Indian i cudem tylko został wybawiony przez kanadyjskich strzelców. Służył jako majtek na statku kursującym między Bahią i Bordeaux, potem jako harpunnik na wielorybniku: oba statki rozbiły się. Miał fabrykę cygar w Hawanie – został okradziony przez wspólnika w chwili, gdy sam leżał chory na “vomito”. Wreszcie przybył do Aspinwall – i tu miał być kres jego niepowodzeń.”
Ze wspomnień wynika, iż nie miał szczęścia, zawsze coś zaczynał i ciężko pracował. Kiedy już wydawało się, że sukces jest tuż, tuż, los zsyłał mu pecha lub jakąś katastrofę. Skawiński wierzył w jakąś moc, która za nim podąża, „potężna i mściwa ręka go ściga”. Gdy się zestarzał i posiwiał zapragnął tylko spokoju i odpoczynku. Szybko też przyzwyczaił się i polubił swoją pracę. Wsłuchiwał się w odgłosy przyrody i zżył się z szumami wiatru i fal.

Panama
II
Pracował już kilka tygodni i czuł się jako latarnik bardzo szczęśliwy. Często obserwował wodę, a także statki żaglowe widziane z daleka. Czasami pływały jakby jednym sznurem. Z kolei innym razem widział dymy wydobywające się z ogromnych parowców. Dostrzegał piękno Pacyfiku i przyrody. Oglądał świat przez strażniczą lunetę. Z daleka widział i słyszał nocami dzikie zwierzęta. Domyślał się, że żyjący tam ludzie muszą walczyć o spokój i bezpieczeństwo. Świat przyrody kojarzył z walką o przetrwanie i śmiercią.

Gdy opuszczał latarnię w niedzielne ranki – ruszał na mszę do kościoła, ubierał się granatowy płaszcz strażnika ze srebrnymi guzikami. Na piersiach zawieszał sobie zdobyte krzyże i tak przygotowany szedł wśród ludzi. Kreole mawiali między sobą: „Porządnego mamy latarnika i nie heretyk, chociaż Yankee!”. Najlepiej czuł się na swojej wyspie i latarni, gdzie w spokoju czytał hiszpańską gazetę i amerykańską „Herald Trybune” pożyczoną od konsula. Skawiński zżywał się z myślą o tym, iż jest to ostatnie miejsce w jego życiu.

III
Któregoś dnia przybiła do wysepki łódź z żywnością dla Skawiśnkiego. Przywieziono mu także pocztę. Były to staranni zapakowane książki. Latarnik przypomniał sobie, że przeczytał w „Heraldzie” o tym, że w Nowym Jorku zawiązało się polskie Towarzystwo. Przesłał tam natychmiast połowę swojej pensji i w ramach wdzięczności przesłano mu polskie książki. Wziął do ręki „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza i zaczął głośno czytać. Czterdzieści lat nie widział swojej ojczyzny, a podczas czytania nagle wszystko stanęło przed jego oczami. Wspomnienia rozpaliły jego serce i bardzo się rozczulił. Czytał dalej z ogromnym zainteresowaniem i płakał. W pewnej chwili zasnął i obudziły go ptaki. Codziennie rzucał im resztki swojej kolacji. Przyzwyczaiły się do tego i z wrzaskiem go budziły. Skawiński rzucił im całą swoją kolację i oddał się czytaniu. Z każdym zdaniem i słowem Mickiewicza wspominał ziemię i czasy, gdy był w kraju. Tak bardzo się wczuł w treść epopei, że przeżywał wszystkie wydarzenia życiowe i całą swoją przeszłość.
Obudził go Johns, który codziennie przywoził mu żywność. Spytał, czy starzec jest chory? Skawińskiego zdziwiło to pytanie. Johns podejrzewał głośno, iż stary Polak zostanie zwolniony ze służby w latarni. Tego wieczora zapomniał o obowiązkach, nie zapalił światła i przez to prawdopodobnie rozbiła się jakaś łódź San-Geromo. Na szczęście nikt nie zginął, w przeciwnym razie latarnik stanąłby przed sądem. Konsul zwolnił go z posady i Skawiński musiał szukać sobie innego miejsca do życia.
Narrator porównuje go do liścia rzucanego przez wiatr i tułającego się po świecie. Przygarbiony Polak płynął przed siebie, tuląc do piersi książkę i wspomnienia całego życia.