Anna Wiszniewska

Parafia pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii Panny,
I ŚŚ. Piotr i Pawła w
Mikołajewicach

SPIS TREŚCI

1. Historia kościoła

2. Architektura

3. Ołtarze

4. Wnętrze

HISTORIA

Zabytki architektury sakralnej z okresu gotyku w rejonach położenia opisywanego kościoła (sieradzkie) są jak dotąd nie opracowane. Jedynie nieliczne budynki uzyskały wydany opis monograficzny. Pozostałe posiadają tylko nieliczne akta dotyczące konserwacji i bryły zewnętrznej budowli. ¹ Większa cześć budowli sakralnych powstających na terenie Królestwa do XVI w. budowana była z drewna.² Od twierdzenia tego nie odbiega również przykładowo pierwotna jak i współczesna forma opisywanego w owej pracy kościoła.

Pomniejsze budowle drewniane często pomijane są w dogłębniejszych analizach archeologów czy historyków sztuki, zapewne przez brak wyniosłej monumentalności czy wątków architektonicznych które znaleźć można w większych fundacjach czy w murowanych budowlach sakralnych. Wymagają one nadal sprecyzowaniu, a ich forma, pomimo prostych rozwiązań narzuca równie wiele pytań, co wspaniałe budowle murowane.³ Dlatego też praca ta obejmuje zarówno bryłę zewnętrzną, formę wnętrza jak i opisanie reliktów pozostawionych w wcześniejszych epok. Wymaga to sprecyzowania konstrukcji, materiałów budowlanych, techniki, użyteczności, jak również określenia czynników symbolicznych. Wzorem i pomocą ku analizie, na miarę możliwości będzie tu opis zawarty w opracowaniu Marii Brykowskiej.⁴

Kościół pochodzi z okresu baroku, lecz związany jest silnie w konstrukcji z folklorem wsi, gdzie informacje o aktualnych stylach architektonicznych nie docierały w odpowiednim dla nich czasie, był on więc budowany według starych tradycji i wiedzy przekazywanej z pokolenia na pokolenie.⁵ Mikołajewice usadowione są w powiecie pabianickim, w gminie Lutomiersk, niegdyś w archidiakonacie i dekanacie uniejowskim, obecnie zaś w łaskim.⁶ Od średniowiecza w tym miejscu już stał dwór rodowy rodziny Mikołajewskich. Prawdopodobnie pierwsza znajdująca się tam świątynia, która spłonęła w XV wieku została wybudowana właśnie przez nich w 1420 roku. Erygnowana była ona przez biskupa gnieźnieńskiego Mikołaja Trąbę.⁷ Pospolite były w tym czasie fundacje władców (szlachty, czy stanu rycerskiego), najczęściej murowane, lecz także drewniane. Te drugie często nie posiadały już tak monumentalnej formy, a ich funkcja przeważała nad formą. Widoczne jest to najczęściej w kościołach parafialnych, w których najlepiej widać skromny poziom techniczny.⁸ Przykładem takiej formy może być również kościół w Mikołajewicach. Widoczny dziś w tym miejscu kościół jest już trzecią postawioną tam świątynią, a pochodzi z 1712 r. Został on w tym roku odbudowany i barokizowany jak duża część obiektów pochodzących z pobliskich terenów.⁹ W 1812 roku do bryły starego kościoła dodano wieżę, przykrytą podwójnym, stożkowym, łamanym dachem. W 1880 roku dobudowano murowaną neogotycką kaplice Najświętszego Serca Jezusowego (il. nr 1), która docelowo miała być drewniana, jednakże władze carskie nie wyraziły na to zgody. Uważały, iż rodziny Dąbków, która wtedy opiekowała się kościołem, nie będzie stać na taką inwestycje, jednak myśl ta była mylna. Sprowadzili oni cegłę w zamian za belki i dobudowali do drewnianego kościoła, murowaną kaplicę, co na terenach polski było rzadkością w tym okresie. Obok kościoła w 2004 roku mieszkańcy zafundowali również postawienie murowanej kapliczki poświęconej św. Franciszkowi z Asyżu.

ARCHITEKTURA

Kościół wybudowany jest z modrzewiowych belek. Odpowiednio dobrane i pielęgnowane drewno jest bardzo ważnym elementem podczas budowli kościoła, gdyż odpowiedzialne jest ono za możliwie jak najdłuższe zachowanie konstrukcji w dobrym stanie, więc dzięki temu do dziś możemy podziwiać drewniane budowle z okresu np. gotyku czy baroku.¹⁰ Kościół jest trójnawowy o konstrukcji zrębowej, pokryty dwuspadowym dachem, niegdyś kryty gontami, dziś blachą. (il. nr 2) Jest orientowany, także wejście do kościoła znajduje się więc od zachodu i poprzedzone jest małą kruchtą (il. nr 3), zaś od wschodu znajduje się prezbiterium. Całość wieńczy sygnaturka umieszczona na złączeniu nawy z prezbiterium, które jest zamknięte wielobocznie, a jego wysokość jest mniejsza od wysokości nawy głównej. (il. nr 4) Od północnej strony prezbiterium znajduje się mała prostokątna zakrystia. Teren kościoła otocza niski mur.¹¹

Większość najstarszych kościołów składała się bowiem z prostokątnej nawy i węższego kwadratowego lub prostokątnego prezbiterium.¹² Z czasem od połowy XVII w. najpowszechniejszym stał się układ przestrzenny kościołów trójnawowych z wyraźnie zaznaczoną emporą chóralną nad kruchtą, lub przylegającą do zachodniej ściany, wspartą na słupach. Często też w tym okresie dobudowywano kaplice boczne lub wydłużano nawę, jak również w korpusie dostawiano wierzę, której przyziemie stanowiło najczęściej kruchtę.¹³

Sklepienie nawy głównej oparte jest na symetrycznie stojących w dwóch osiach, czterech parach wysokich kolumn o rzeźbionych kapitelach. Oddzielają one dwie nawy boczne od nawy głównej. Na czterech kolumnach również oparty jest chór muzyczny.(il. nr 5) Na nim też znajdują się organy w stylu klasycystycznym.¹⁴ Sufit nad nawą główną i bocznymi pokryty jest drewnianymi kasetonami (il. nr 6), w dobudowanej kaplicy wyłożony białymi deskami (il. nr 7), zaś nad ołtarzem głównym, pokryty jest on malowidłem, wykonanym w czasach powojennym (il. nr 8), jak i wszystkie przedstawienia znajdujące się na ścianach kościoła. Te umieszczone na ścianach naw bocznych przedstawiają wizerunki świętych. (il. nr 9) Malarstwo poza funkcją konserwatorską i oczyszczeniem drewna, miało tu tez pełnić funkcję artystyczną, kolorystyką nawiązując do pogodnych niebios. Obrazował on niejako gust i charakter dla sztuki ówczesnej wsi polskiej. ¹⁵ w dawniejszych czasach w malarstwie przewarzały proste, nie światłocieniowe formy malowane temperą, do czego również nawiązuje malarstwo z kościoła w Mikołajewicach. Uproszczone postacie świętych są tego doskonałym przykładem.¹⁶

OŁTARZE

Ołtarz główny św. Piotra i Pawła został ufundowany i erygowany przez arcybiskupa gnieźnieński Mikołaja herbu Trąba w 1420 r. Wypełnia całą szerokość prezbiterium i wykonany jest w stylu barokowym. (il. nr 10) Znajduje się w nim kopia obrazu jasnogórskiego, przysłonięta obrazem św. Mikołaja ubranego w strój biskupi, albowiem był on biskupem Miry w prowincji Lacji. Św. Mikołaj przeżył prześladowanie Dioklecjana jak i lata panowania Konstantyna Wielkiego, na przełomie III i IV w. W tradycji uznawany był przede wszystkim za gorliwego pasterza. Ponoć oddawał on swemu ubogiemu sąsiadowi
i jego córce dobra, które posiadał. Dlatego też w tradycji pozostało obdarowywanie ludzi prezentami, naznaczone jego imieniem. Tradycja ta znana od dawnych czasów kultywowana jest po dzień dzisiejszy. Kolejny cud dokonał się, gdy św. Mikołaj chcąc nakarmić głodnych, poprosił żeglarzy, bo ofiarowali trzy korce pszenicy. Ci nieco obawiali się złości cesarza, lecz uczynili jak mówił, i wtedy stał się cud, bowiem ilość zboża ofiarowana władcy była zgodna z pierwotną, odmierzoną w Aleksandrii. W późniejszym czasie św. Mikołaj dokonał jeszcze wielu cudów, dlatego też stał się ważnym świętym w Rzymie i wschodnim chrześcijaństwie. Umarł w 343 roku, w towarzystwie zesłanych nań przez Boga aniołów, a śmierci jego towarzyszyła muzyka. Pochowano go wtedy w marmurowym grobowcu, z którego do dziś wydobywa się leczniczy święty olej.¹⁷

Po obu stronach obrazu św. Mikołaja, w oddzielonych kolumnami niszach umieszczono rzeźby Piotra i Pawła. Po prawej św. Paweł. W lewej ręce trzyma miecz, a w lewej zwój. Odziany jest w przerzucony przez ramię płaszcz. Szaweł, inaczej św. Paweł Apostoł urodził się niedługo lat po Chrystusie. Wychowywany był w żydowskiej rodzinie niewolników, silnie związanych z tradycją, którzy zostali wyzwoleni. W Rzymie uczył się tkania płótna namiotowego, po czym przeniósł się do Jerozolimy by tam studiować Torę. Jednak całość jego postanowień odniosła odwrotne skutki. Gorliwość w przestrzeganiu tradycji zamieniła się w nienawiść. Tak więc Szaweł w wieku 25 lat stał się przeciwnikiem i prześladowcą kościoła. Był również świadkiem ukamienowania św. Szczepana. W wieku 35 lat w trakcie poselstwa o ściganie chrześcijan w Damaszku u jego bram doznał olśnienia. Porażające światło sprawiło iż upadł, i usłyszał słowa

"-Szawle, Szawle, dlaczego Mnie prześladujesz?

-Kto jesteś, Panie?

-Jestem Jezus, którego ty prześladujesz. Wstań i wejdź do miasta, tam ci powiedzą, co masz czynić"

Po tym zdarzeniu Szaweł nawrócił się, przyjął chrzest i zmienił imię na Paweł. W roku 67 zginął śmiercią męczeńską, od ścięcia mieczem. Jest on patronem licznych miast i zakonów, oraz marynarzy, powroźników i tkaczy. W sztuce przedstawiany zazwyczaj w długiej tunice, z mieczem, barankiem, koniem lub z kością słoniową.¹⁸

Z Lewej zaś widzimy św. Piotra trzymającego w rękach księgę. Św. Piotr był synem rybaka i nosił imię Szymon. Został on wraz z bratem powołany na ucznia Chrystusa, który to nadał mu imię Piotr. Towarzyszył przy wielu scenach z życia Chrystusa, jak np. przemienienie na górze Tabor, przy modlitwie w Ogrójcu, stąpa do Jezusa po wodzie, atakuje strażnika podczas aresztowania Chrystusa. Zginął za czasów Nerona w trakcie prześladowań przybity głową w dół do krzyża. Na miejscu jego grobu stoi dziś bazylika Watykańska. Jest on patronem zarówno wielu miast jak i wielu zawodów (np. blacharzy, kowali, rybaków..). Jest również orędownikiem epilepsji, gorączki, febry czy ukąszenia przez węże.¹⁹

Ołtarz jest jednokondygnacyjny, podzielony w pionie na 3 części. Całość wieńczy umieszczona nad głównym obrazem gloria. Po jej bokach na drobnych, przerywanych łukach siedzą dwa putta.

W 1888 roku ufundowano dwa manierystyczne ołtarze boczne, pochodzące z XVII wieku. Główna scena ołtarza znajdującego się dziś po prawej stronie od prezbiterium przedstawia scenę Przemienienia Pańskiego. Zasłaniany jest on obrazem ukazującym św. Walentego w akcie uzdrawiania chorej dziewczynki. (il. nr 11) Dziewczynka przedstawiona została w postaci klęczącej, ze złożonymi rękoma do modlitwy dziękczynnej, za dokonany cud. Sam św. Walenty w ręku trzyma krucyfiks, niezbędny przy egzorcyzmie, drugą ręką zaś błogosławi dziewczynkę. Przedstawiony został tak, ponieważ wyleczył on niegdyś chorego na padaczkę syna Kratora, dzięki czemu stał się patronem chorych na epilepsję. Inna legenda głosi, iż zaopiekował się on chorym żebrakiem, ofiarowując mu w zimowy dzień swój płaszcz. Owym biedakiem był Chrystus, który w ten sam dzień jeszcze nadał św. Walentemu dar uzdrawiania chorych na padaczkę i podagrę.²⁰ Dzięki temu samą chorobę określaną jego imieniem, jak np. „ choroba św. Walentego”, „cierpieniem św. Walentego”, „zgrzytaniem św. Walentego”, „zemstą św. Walentego”, czy „plaga św. Walentego”. Określenia te powstały, dlatego, iż święci nie tylko leczyli, lecz również zsyłali na ludzi odpowiednie dla ich patronatu choroby.²¹ Podczas jednego z wybuchów prześladowań chrześcijan, za czasów Klaudiusza II Gota aresztowano i poddano św. Walentego torturom, następnie w roku 270 przewieziono do Rzymu i 14 lutego ścięto.²² Kult św. Walentego rozprzestrzeniał się od IV wieku, szczytową popularność zyskując w późnym średniowieczu. W miejscu jego grobu w również w IV wieku postawiono bazylikę, ufundowaną przez papieża Juliusza I.²³ Św. Walenty wykształcony był na lekarza, a z powołania stał się duchownym. Był on również biskupem miasta Terni w Umbrii. Historia głosi, iż udzielał on wbrew zakazom władcy ślubów młodym mężczyznom.²⁴ Wtrącony z tego powodu do więzienia zakochał się w niewidomej córce strażnika która następnie odzyskała wzrok. W średniowieczu był on patronem ciężkich chorób, zazwyczaj psychicznych lub nerwowych, lecz dziś obwoływany jest patronem zakochanych.²⁵

Poniżej głównego obrazu, w predelli znajduje się również mniejszy wizerunek, przedstawiający Matkę Boską Różańcową, i jest on najstarszym obrazem znajdującym się w tym kościele (początek XVII w, il. nr 12). Matka Boska na lewym ramieniu trzyma Chrystusa, zaś w prawej ręce różaniec, który podaje klęczącym na ziemi ludziom różnych stanów. Obraz znajdujący się ponad św. Walentym ukazuje św. Antoniego Padewskiego, który na lewej ręce trzyma Dzieciątko Jezus, w prawej zaś biały kwiat lilii. Św. Antoni pochodził z Lizbony, urodzony prawdopodobnie w 1196 roku, a zwał się Ferdynand Bulonne. Swe imię z Ferdynanda na Antoniego zmienił w trakcie pobytu u Franciszkan osiedlonych przy kościółku św. Antoniego Pustelnika. Za życia dokonał on wielu cudów i swoją charyzmą zebrał liczne grono zwolenników, którzy na jego kazania zbierali się tak tłumnie, iż żaden kościół nie mógł ich pomieścić. Zmarł w klasztorze w Arcella mając 36 lat. Św. Antoni jest patronem wielu bractw jak i zakonów franciszkanów i Antoninek. Jest również opiekunem małżeństw, dzieci, górników, ubogich, rzeczy zaginionych i podróżnych. W ikonografii, tak jak i na opisywanym obrazie, św. Antoni przedstawiany jest w habicie, z dzieciątkiem Jezus na ramieniu, lub też głoszący kazanie, z lilią, księgą, ogniem lub sercem.²⁶

Ołtarz jest dwukondygnacyjny, zwieńczony subtelnym, złoconym naczółkiem wykończonym krzyżem. Całość zachowana w stylu barokowym. (il. nr 13)

Z prawej strony prezbiterium stoi ołtarz Przemienienia Pańskiego. Przykryty jest on obrazem św. Agaty, przedstawionej w długiej sukni w czasie modlitwy. (il. nr 14) Święta Agata była męczennicą, patronką rycerzy maltańskich, Katanii, ubogich, pasterek, ludwisarzy, tkaczy, złotników i górników. Jest również orędowniczką cierpiących głód i chorych na płuca. Agata została w trakcie życia zamknięta w domu rozpusty, gdy po tym fakcie wciąż nie chciała wyrzec się wiary, kazano obciąć jej piersi i przypalać. Została jednak wyleczona przez św. Piotra. Nie przeżyła tortur dnia następnego.²⁷ Ponad nią wisi obraz św. Bernadetty z Soubirous, której ukazuje się Matka Boska. Święta ta ponad 18 razy miała objawienia Matki Boskiej.(il. nr 15) Po raz pierwszy zdarzyło się to przed jej pierwszą komunią świętą, kiedy do objawienia doszło pod grotą Massabielle. Wtedy też Maria poleciła Bernadetcie modlitwę różańcową, do czynów pokutnych i nawracania grzeszników.²⁸ W zwieńczeniu znajduje się okrągły wizerunek św. Franciszka w habicie, z aniołkiem trzymającym jego atrybut: czaszkę.. Ołtarz ten jest również dwukondygnacyjny i utrzymany w stylu barokowym.(il. nr 16)

Czwarty ołtarz znajduje się w dobudowanej kaplicy z 1640 r. z rzeźbami św. Kazimierza i św. Wojciecha. W centralnej scenie znajdował się niegdyś obraz świętej w stroju dominikańskim.( il. nr 18) Jest to św. Agnieszka z Montepulciano, która żywiła szczególne nabożeństwo do Dzieciątka Jezus i Matki Bożej. Mając jedynie piętnaście lat często unosiła się w głębokiej ekstazie miewając różne wizje. Podczas jednej z nich Matka Boża podała jej Dzieciątko Jezus, a gdy musiała się z Nim pożegnać znalazła na kolanach mały złoty krzyżyk, z którym się nigdy nie rozstawała. Po latach, w 1306 roku, powróciła do toskańskiego Montepulciano – co zresztą stało się na prośbę mieszańców jej rodzinnej miejscowości – by także tam założyć zgromadzenie, którego została przeoryszą. Powróciła więc i stała się matką nowej gałęzi dominikańskiej. ²⁹

Dziś jednak wisi on po lewej stronie ołtarza, który przeznaczony został sercu Chrystusowemu. Po obu stronach ołtarza ustawione zostały rzeźby przedstawiające postacie męczenników, św. Katarzynę Aleksandryjską i św. Wojciecha. Ołtarz ten w 1998 r. poddany został w Toruniu gruntownej renowacji. Na ścianach tej dobudowanej murowanej kaplicy widnieją również epitafia z nazwiskami jej ofiarodawców. (il. nr 19)

Przy obu ołtarzach bocznych koło prezbiterium ustawione zostały dwa zabytkowe feretrony. (il. nr 17) Jeden z nich Przedstawia św. Izydora (patron rolników), a drugi zaś św. Józefa z dzieciątkiem.

Św. Józef jest patronem wielu spraw, zaś w tym przedstawieniu zobrazowano go z młodym Jezusem, jago jego opiekuna powierzanego przez Boga. W ręku trzyma kwitnącą laskę z kwiatami migdałowca, co napomina do fragmentu ze Starego Testamentu, mówiącego o Aaronie. Kwitnący migdałowiec bowiem oznacza ideę „Bożego wyboru” Mogą to być również kwiaty lilii która wyraża czystość i dziewictwo, jak również zwierzenie się Bogu.³⁰

WNĘTRZE

W prezbiterium zachował się barokowy klęcznik. Na jego zapleckach widnieje obraz z postacią św. Szymona.(il. nr 20) Św. Szymon Apostoł pochodził z Kany Galilejskiej. Był bratem św. Jakuba Młodszego i Judy Tadeusza. Wraz z Judą poniósł męczeńską śmierć, został przecięty drewnianą piłą³¹ . Dlatego też w ikonografii często przedstawiani są razem. Ławka ta jest unikatem na skalę kraju, gdyż pełni równocześnie funkcję konfesjonału. Zabytkowa jest też chrzcielnica, barokowa ambona, barokowe konfesjonały, dwa drewniane relikwiarze czy klasycystyczna kropielnica, a w zakrystii portret Piotra Zdzychowskiego (il. nr 21), komornika sieradzkiego, namalowany w roku 1703. Ten ostatni, wraz z bratem, podpisał elekcję Jana III Sobieskiego. Pozostałe zabytki to ludowa figura św. Jana Nepomucena, rzeźba krzyża barokowego przy kropielnicy (il. nr 22) i barokowa podstawa pod paschał. W okresie XVIII w. pojawiały się rozwiązania charakterystyczne dla klasycyzmu i baroku, takie jak ornamentyka kościoła, rzeźba czy bogate uposażenie kościoła, a między innymi rzeźby drewniane i krucyfiksy w kruchtach kościelnych.³²

---

1. P. Gryglewski, Gotyckie budowle sakralne na obszarze dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej, [w:] Sztuka polski środkowej. Architektura średniowieczna i nowożytna, red. E. Kubiak, Łódź 2002, s. 5.↩

2. Ibidem, s. 6.↩

3. M. Wiśniewska, Uwagi do dziejów budownictwa drewnianego w Polsce, [w:] Budownictwo drewniane w gospodarce przestrzennej europejskiego dziedzictwa, red. W. Czarnecki, M. Proniewski, Białystok 2004, s. 13.↩

4. M. Brykowska, Metoda badań historyczno – architektonicznych zabytków budowli drewnianych, [w:] Budownictwo drewniane… op. cit., s. 471- 482.↩

5. Prace i materiały historyczne Archiwum Archidiecezjalnego w Łodzi i Muzeum Archidiecezji Łódzkiej, t. IV, red. B. Cichosz, K. Dąbrowski, Konstantynów Łódzki 2007, s 188.↩

6. M. Baruch, Pabianice, Rzgów i wsie okoliczne. Monografia historyczna dawnych dóbr kapituły krakowskiej w Sieradzkiem i Łęczyckiem, Warszawa 1903, s. 102.↩

7. Prace i materiały historyczne Archiwum Archidiecezjalnego w Łodzi i Muzeum Archidiecezji Łódzkiej, t. V, red. B. Cichosz, K. Dąbrowski, Konstantynów Łódzki 2007, s 179.↩

8. P. Gryglewski, op. cit., s. 12.↩

9. Ibidem, s. 9.↩

10. Prace i materiały historyczne Archiwum Archidiecezjalnego w Łodzi i Muzeum Archidiecezji Łódzkiej, t. IV, red. B. Cichosz, K. Dąbrowski, Konstantynów Łódzki 2007, s 188.↩

11. Ibidem, s. 188.↩

12. S. Markowski, Pejzaż święty. Polskie kościółki drewniane, Kraków 1998, s. 13.↩

13. Ibidem, s. 189.↩

14. Karty białe, akta łódzkiego konserwatorium zabytków, kartę włożył A. Olszewski, Łódź 1986.↩

15. S. Szymański, Wystroje malarskie kościołów drewnianych, Warszawa 1970, s. 11.↩

16. Ibidem, s. 51.↩

17. J. Voragine, Złota Legenda, przeł. Pleziowa J., Warszawa 2000, s. 60- 66.↩

18. A. W. Niewęgłowski, Leksykon świętych, Warszawa 2005, s. 108.↩

19. Ibidem, s. 104.↩

20. J. Jagla, Boska Medycyna i Niebiescy Uzdrowiciele wobec kalectwa i chorób człowieka, Warszawa 2004, s.156.↩

21. Ibidem, s.157.↩

22. F. i G. Lanzi, Jak rozpoznać świętych i patronów w sztuce i w wyobrażeniach ludowych, przeł. M. Dutkiewicz- Litwiniuk, Milano 2003, s. 27.↩

23. W. Zaleski, Świeci na każdy dzień, Warszawa 2008, s. 87.↩

24. Ibidem, s. 149.↩

25. A. W. Niewęgłowski, Leksykon świętych, Warszawa 2005, s. 37.↩

26. J. Voragine ., op. cit, s. 109- 111.↩

27. E. Gorys, Leksykon świętych, przeł. T. Szafrański, Warszawa 2007, s. 19.↩

28. A. W. Niewęgłowski, op. cit., s . 63.↩

29. E. Gorys, op. cit., s. 22.↩

30. F. i G. Lanzi ., op. cit., s. 42.↩

31. W. Zaleski, Święci na każdy dzień, Warszawa 2008, s. 978.↩

32. Prace i materiały historyczne Archiwum Archidiecezjalnego w Łodzi i Muzeum Archidiecezji Łódzkiej, t. IV, red. B. Cichosz, K. Dąbrowski, Konstantynów Łódzki 2007, s 188.↩