mos'cie. A zatem powieść, w której znalazła się deklaracja o roli Polski w wojnie, scena, która przetrwała w wielu kolejnych ada­ptacjach, stała się filmem całkowicie pozbawionym pozytyw­nych polskich elementów. Nowa postać Bernazsky'ego nie jest raczej pomyślana, by przekazać korzystne wrażenie o Polakach. Paul Henreid, który w Casablance wystąpił jako niezłomny przywódca czeskiego podziemia, pojawia się w tym filmie jako bohaterski przywódca podziemia holenderskiego. Jeżeli w ogóle istniało jakieś' polskie podziemie, Hollywood nie miało ochoty się nim zajmować²³, Prokosch był oburzony radykalnymi zmia­nami fabuły i uznał produkt końcowy za „nonsens".

Wkrótce po inwazji na Polskę w 1939 roku angielski pisarz Kric Ambler opublikował zagmatwaną powieść o intrygach, szpiegostwie i zbrodni, której akcja osadzona była w ówczesnej Europie, A Coffinfor Dimitrios. Jednym z głównych bohaterów jest Władysław Gródek, „arcyszpieg", błyskotliwy, uprzejmy, bo­gaty i dobrze zbudowany. Poznając Gródka, dowiadujemy się, że „jest Polakiem i mieszka pod Genewą". Jego narodowość jest potem wielokrotnie wzmiankowana. Fakt, że koresponduje po polsku, staje się jednym z wątków pobocznych fabuły. Gródek jest pozbawionym skrupułów, okrutnym zbrodniarzem, ale pod każdym względem stanowi dominującą postać²⁴.

'^:t Intrygujące, że Jay Leyda i Howard Koch wymieńiaH w tyra czasie uwa­gi o swoim wspólnym przyjacielu Foznerze i o filmie. Koch sądził, że Po-zner „zrobił wszystko, co się dało z The Conspimtors", i że dzieło to stwa­rzało „doskonałe wrażenie". Można tylko spekulować, jakie aspekty filmu miał na myśli.

¹ Ambler, żarliwy lewicowiec, był zakochany w ZSRS i często czynił sowiec­kich agentów bohaterami swoich powieści. Nie zaskakuje więc, że złowro-?i Gródek jest u niego Polakiem, w A Coffinfor Dimitrios określa też jako olkj grupę prostytutek. W rzeczy samej, w jego twórczos'ci nie ma żad­nych pozytywnych polskich postaci.

216

Po pięciu latach Warner Brothers przeniosło dzieło Amblera na ekran jako The Mask of Dimitrioś²-⁵. Gródek pojawia się, ale wyeliminowana zostaje jego narodowość; w filmie nie pojawia się ani kwestia opisująca go jako Polaka, ani żadna wzmianka o jego pochodzeniu czy ojczystym języku. Nawet jego niewąt­pliwie polskie imię Władysław zostaje w filmie pominięte, choć pojawia się w zniekształconej formie w napisach. Nazwisko „Grodek" bez znaku diakrytycznego jest słowiańskie, ale nie pol­skie. A zatem widzowie filmu nie dowiedzieliby się, że u Amblera Gródek był Polakiem. Grający go belgijski aktor Victor Francen (który wystąpił również jako zwolennik appeasementu, hrabia Orvid w In Our Time) nie mówi z polskim akcentem. Zamasko­wanie narodowości Gródka jest tym dziwniejsze, że w filmie zro­biono wszystko, by podkreślić przynależność narodową innych postaci: między innymi Greka, Turka, Holendra i Duńczyka. Pierwotnie Gródek z pewnością nie był postacią heroiczną, ale robił wrażenie. Ambler określa go jako „najskuteczniejszego za­wodowego agenta w Europie" i wspaniałego kochanka. W filmie natomiast Gródek przestaje być rozpoznawalny jako Polak²⁶.

Gródek należy do najważniejszych i z pewnością najbardziej imponujących ról Polaków w Hollywood w latach wojny - i je-i;o narodowość zostaje utrzymana w tajemnicy²⁷. W paru innych

Film z początku był niepopularny, ale z czasem został doceniony przez krytyków. Jego zalety stanowią dobrze napisany scenariusz oparty na dzie­le Amblera i wysoki poziom aktorstwa. Na uwagę zasługuje zwłaszcza Lor-re w głównej i, co dla niego nietypowe, pozytywnej roli. '" Co ciekawe, rolę pułkownika Hakiego, urzędnika tureckiej policji, zagrał Kurt Karch (prawdziwe nazwisko Isser Kac), polski Żyd z Grodna, który w latach dwudziestych grał w filmach niemieckich i jidysz. Katch specja­lizował się w rolach postaci o egzotycznej i często niepewnej narodowości. OWI martwiło się, czy dystrybucja filmu za granicą to właściwy krok, bio­rąc pod uwagę liczbę „podejrzanych postaci Europejczyków" w recenzo­wanej tymczasowej wersji scenariusza. Był wśród nich „Władysław Gró­dek, arcyszpieg przyjmujący pieniądze od każdego, kto płaci". W ostatecznej wersji filmu pominięto narodowość tylko tego bohatera.

217