bohaterów filmu we wrześniu 1942 roku. W styczniu dział ba­dawczy Warner Brothers poszukiwał zdjęć Paderewskiego i pol­skiej ambasady w Paryżu. Jeszcze w tym samym miesiącu Jac­kowi Warnerowi powiedziano, że sekwencja podróży Daviesa po europejskich stolicach, w tym Warszawie, gdzie miał spotkać Pa­derewskiego, nie została póki co nakręcona. W lutym, w jednej z ostatnich sfilmowanych scen, Paderewski w końcu się pojawia.

Archiwalne ujęcie Warszawy nałożono na „insygnia polskiego Departamentu Stanu", by stworzyć wrażenie, że Paderewski pełni jakąś funkcję oficjalną. Oczywiście w tym czasie już od wielu lat nie był on członkiem polskiego rządu. Spoza kadru słychać Da-viesa jako narratora: „Moja pierwsza wizyta w stolicy Polski". Na­stępnie przechodzimy do zbliżenia na Paderewskiego i słyszymy, jak Davies mówi: „Wszelkie informacje, jakie zechce mi pan prze­kazać, panie Paderewski, pozostaną poufne i zostaną wysłane mo-jernu prezydentowi". Paderewski, pochylony, jak się dowiadujemy, w swoim „salonie" „po chwili milczenia" mówi ponuro: „W dzi­siejszych czasach nawet depesze dyplomatyczne są podsłuchiwane, panie Davies". len odpowiada: „Zdaję sobie z tego sprawę. Wyślę to pocztą dyplomatyczną". Upewniwszy się, Paderewski konty­nuuje: „W takim razie może pan powiedzieć swojemu prezydentowi, że według moich potwierdzonych informacji Hitler i Mussolini spotykają się, aby wypracować porozumienie o podziale Europy. Austria jest pierwsza na ich liście". Scena się urywa⁶⁰.

Scena ta, z niemieckim emigrantem Emilem Rameau w roli Paderewskiego, rzeczywiście została nakręcona i pozo­stał po niej co najmniej jeden fotos⁶¹. Widać na nim Rameau

~l charakterystyczną dla Paderewskiego fryzurą podczas rozmowy z Daviesem w pokoju, pośrodku którym dominuje duży forte­pian - na wypadek, gdyby widz potrzebował wizualnego przy­pomnienia, kim był Paderewski. Warner Brothers zdecydowało się jednak nie zamieszczać tej sceny. Paderewski pod koniec lu­tego nie zostaje wymieniony wśród bohaterów filmu, a na po­czątku marca pojawia się wśród „pominiętych ról mówionych"⁶². Problem z tą sceną polega na tym, że przedstawione w niej zdarzenia nie miały i nie mogły mieć miejsca. Paderewski nie mieszkał w Warszawie w tym okresie i nigdy nie spotkał się z Daviesem. Nawet Davies, któremu zapewne i tak w żadnym wypadku nie należy ufać, nie twierdzi w swoich napuszonych pamiętnikach, że spotkał Paderewskiego⁶³. Notatki Paderew­skiego, zarówno opublikowane, jak i nieopubhkowane, rów­nież nie wspominają o Daviesie. Koch zmyślił cały ten epizod. David Culbert zauważa, że scena z Padcrewskim została dołą­czona prawdopodobnie dlatego, iż „wykorzystanie polskiego pianisty (...) wynikało z przekonania, że żaden inny polski przy­wódca nie będzie znany większości widzów". A zatem nieżyjący Paderewski został niecnie użyty przez Kocha dla jego własnych celów. Wzmianki o domu czy też biurze (film celowo je miesza) to część wysiłków Kocha, by dać do zrozumienia, że Polska jest pełna niemieckich szpiegów — czy może polskich szpiegów, roz­poczętych sceną na przejściu granicznym.

Po dodaniu archiwalnego ujęcia „polskich chłopów podczas panicznej ucieczki", by pokazać kampanię wrześniową, oraz sceny z ogniem pożerającym od zachodu mapę Polski — ale bez rosyjskiej inwazji ze wschodu, co David Culbert określa jako

Dokumentacja produkcji wskazuje, że scena ta została nakręcona dopie­ro 11 lutego 1943 roku.

Rola Rameau nie została wymieniona w napisach. Warner Brothers doce­niło jego występ i brało go pod uwagę przy innych rolach, choć uważało, że „niełatwo się 'l nim pracuje".

⁶² W maju Rameau nie znalazł się na liście obsady, ale pojawił się w koń­
cu w materiałach prasowych opublikowanych przy okazji premiery filmu.

⁶³ Jedyna wzmianka o Paderewskim w książce to informacja, że 161ipca 1937 roku
Davies obejrzał w Moskwie film Sonata Księżycowa, z udziałem Paderewskiego.

238

239