Kodeks cywilny. Komentarz

red. prof. dr hab. Krzysztof Pietrzykowski

Rok wydania: 2008

Wydawnictwo: C.H.Beck

Wydanie: 5

Komentowany przepis

Art. 365¹. [Wypowiedzenie zobowiązań ciągłych] Zobowiązanie bezterminowe o charakterze ciągłym wygasa po wypowiedzeniu przez dłużnika lub wierzyciela z zachowaniem terminów umownych, ustawowych lub zwyczajowych, a w razie braku takich terminów niezwłocznie po wypowiedzeniu.

1. Nowa regulacja zawarta w art. 365¹ usuwa wątpliwości pojawiające się co do zakończenia zobowiązań bezterminowych o charakterze ciągłym (przywraca w bardziej precyzyjnym ujęciu treść wyrażaną przez art. 272 Kodeksu zobowiązań). Nie ulega żadnej wątpliwości, że zobowiązania ciągłe (trwałe) nie mogą stwarzać stanu permanentnego związania stron, a wobec tego nawet w tych przypadkach, kiedy nie jest przewidywany termin zakończenia takiego stosunku, musi istnieć prawny mechanizm prowadzący do jego wygaśnięcia. W zobowiązaniach o świadczeniu jednorazowym (np. sprzedaż, zamiana, umowa o dzieło, darowizna) wygaśnięcie zobowiązania następować będzie z chwilą skutecznego spełnienia świadczenia przez dłużnika, z tym bowiem momentem następuje zaspokojenie interesu wierzyciela. W wypadku zobowiązań ciągłych interes wierzyciela związany jest ściśle z trwaniem w czasie stosunku prawnego, a zaspokojenie interesu wierzyciela nie może nastąpić w drodze jednorazowego zachowania dłużnika. Powinność dłużnika może w zobowiązaniach ciągłych polegać na czynieniu - facere (np. świadczenia periodyczne w postaci renty - art. 903, pośredniczeniu przy zawieraniu umów z klientami na rzecz dającego zlecenie przedsiębiorcy - art. 758), jak i na powstrzymaniu się od dokonywania określonych czynności - non facere (np. od korzystania przez dłużnika z określonej rzeczy) lub też - co jest charakterystyczne dla tych zobowiązań - na znoszeniu - pati (typowe zobowiązanie dłużnika w umowie najmu - art. 659, czy dzierżawy - art. 693). Niejednokrotnie strony, kreując tego typu zobowiązanie, nie ustanawiają terminu zakończenia łączącego je stosunku ani też mechanizmu jego zakończenia.

2. Przepis art. 365¹ ma do spełnienia dwie zasadnicze funkcje. Po pierwsze, potwierdza - co do zasady - istnienie samego mechanizmu wypowiedzenia w każdym zobowiązaniu ciągłym o charakterze bezterminowym, co wydaje się zresztą na tle utrwalonych poglądów w doktrynie kwestią oczywistą (por. Z. Radwański, Uwagi o zobowiązaniach trwałych (ciągłych) na tle Kodeksu cywilnego, SC 1969, t. XIII-XIV; tenże, w: System, t. III, cz. 1, s. 107). Po drugie, zawiera wyraźną dyrektywę interpretacyjną co do momentu wygaśnięcia zobowiązania, co ma istotne znaczenie praktyczne zwłaszcza wtedy, kiedy brak jest możliwości odniesienia się do terminów umownych lub ustawowych.

3. Nie może budzić wątpliwości, że przepis ma charakter normy bezwzględnie obowiązującej w zakresie, w jakim przewiduje możliwość zakończenia każdego bez wyjątku zobowiązania bezterminowego o charakterze ciągłym w drodze wypowiedzenia. Oznacza to, że strony nie mogą skutecznie wprowadzić do treści zobowiązania bezterminowego postanowienia wykluczającego w ogóle możliwość jego wypowiedzenia przez każdą ze stron. Postanowienie takie byłoby dotknięte bezwzględną nieważnością, w myśl art. 58. Trzeba jednocześnie zauważyć, że nieważność takiego postanowienia nie będzie z reguły wywoływać skutków dla całości zobowiązania, które może być nadal w pozostałej części uznawane za ważne (art. 58 § 3). W istocie rzeczy, także i w tym zakresie ustawa nie wprowadza tu nowego elementu, ponieważ na tle dotychczasowego stanu prawnego za poprawny należało uznawać pogląd, zgodnie z którym zakaz zakończenia stosunku bezterminowego o charakterze ciągłym powinien być kwalifikowany jako sprzeczny z naturą tej kategorii zobowiązań, a więc nieważny (art. 353¹ w zw. z art. 58). Przyjęte rozwiązanie nie przeczy temu, że w pewnych wypadkach strony mogą związać wypowiedzenie zobowiązania, następujące bez określonej przyczyny, z negatywnymi skutkami dla wypowiadającego, w szczególności z obowiązkiem naprawienia szkody (np. wypowiedzenie umowy-zlecenia następujące bez ważnego powodu - por. art. 746 § 1).

4. Wypowiedzenie zobowiązania stanowi jednostronną czynność prawną dłużnika lub wierzyciela o charakterze prawokształtującym, a więc nie wymagające dla swej skuteczności zgody drugiej strony. Dochodzi do skutku przez złożenie stosownego oświadczenia woli drugiej stronie, a więc zgodnie z art. 61 uważa się za złożone z chwilą, w której druga strona mogła zapoznać się z jego treścią. Odwołanie wypowiedzenia będzie skuteczne wtedy, kiedy doszło najpóźniej z momentem złożenia oświadczenia o wypowiedzeniu.

5. Moment wygaśnięcia zobowiązania jest uzależniony od tego, czy w ramach określonego stosunku prawnego znajdą zastosowanie terminy wypowiedzenia: umowne, ustawowe, zwyczajowe - zobowiązanie wygasa z upływem tych terminów. Wskazana kolejność nie jest przypadkowa - terminy umowne mają pierwszeństwo, w ich braku znajdą zastosowanie dyspozytywne przepisy określające terminy ustawowe (por. np. art. 673 § 2 przy umowie najmu uzależniający terminy wypowiedzenia od okresów płatności czynszu; art. 704 przy umowie dzierżawy; art. 764¹ przy umowie agencyjnej), wreszcie gdy brak jest i takich terminów - terminy zwyczajowe (tak np. będzie przy umowach o świadczenie usług - art. 750; w tym przypadku jednak należy uwzględnić odpowiednie zastosowanie art. 746 § 1, co oznacza, że wypowiedzenie bez zachowania takich terminów jest możliwe, jednakże może rodzić obowiązek naprawienia szkody po stronie wypowiadającego). Przepis art. 365¹ rozstrzyga występującą niejednokrotnie wątpliwość, co do czasu wygaśnięcia zobowiązania, w przypadku kiedy nie może znaleźć zastosowania żaden z terminów wyżej wskazanych - w myśl przyjętego rozwiązania zobowiązanie wygasa w takiej sytuacji niezwłocznie po wypowiedzeniu. Sformułowanie ustawy nie jest do końca precyzyjne i może wprowadzać w błąd sugerując, że stosunek prawny trwa jeszcze jakiś czas po wypowiedzeniu. Wydaje się jednak, że poprawne jest przyjęcie, iż wygaśnięcie zobowiązania następuje z chwilą skutecznego złożenia oświadczenia woli w przedmiocie wypowiedzenia.

6. Wypowiedzenie bezterminowego zobowiązania ciągłego prowadzi do unicestwienia stosunku prawnego ze skutkiem ex nunc (na przyszłość), nie prowadzi więc do wyeliminowania skutków prawnych, które powstały wcześniej - w czasie trwania zobowiązania zob. wyr. SA w Poznaniu z 29.11.2005 r., I ACa 1026/05, OSA 2006, Nr 12, poz. 41. Jest to zasadniczy element odróżniający wygaśnięcie stosunku prawnego w tym trybie od wypadku, w którym strona realizuje zastrzeżone w umowie prawo odstąpienia, wywołujące skutek ex tunc (por. art. 395 § 2, zgodnie z którym w razie wykonania prawa odstąpienia umowa uważana jest za niezawartą). Co do konsekwencji pojawiających się w związku z wykonaniem ustawowego prawa odstąpienia zob. w szczególności uwagi do art. 491 KC. Treść zobowiązania może w różny sposób kształtować konsekwencje prawne powstające w wyniku wygaśnięcia zobowiązania na skutek wypowiedzenia, np. co do zakresu zwrotu przedmiotu najmu i rozliczeń stron zob. art. 675 i 676; co do ograniczenia konkurencyjnej działalności agenta po rozwiązaniu umowy agencyjnej - art. 764⁶.

Safjan