SYTUACJA PRZED POWSTANIEM STYCZNIOWYM

1. Towarzystwo Rolnicze. Millenerzy.

Od pokoju paryskiego z 1856 roku w Rosji rozpoczął się okres „odwilży

posewastopolskiej”. Aleksander II zliberalizował swą politykę także wobec

Królestwa Polskiego, jednak podczas pobytu w Warszawie, w maju 1856 roku,

wyraźnie powiedział ziemianom, gotowym iść na ugodę, iż nie ma co liczyć na

autonomię Królestwa. W zamian za to car pozwolił na utworzenie Towarzystwa

Rolniczego (1858), które jednak realizowało program „pracy organicznej”, a nie

zajmowało się sprawami walki o niepodległość. Organizacją kierował Andrzej

Zamoyski, ziemianin propagujący radykalne reformy rolne, który już w latach

40-tych wraz z innymi ziemianami tworzył grupę tzw. „klemensowszczyków”

(nazwa od majątku Zamoyskich w Klemensowie). W Towarzystwie zajmowano

się kwestią uwłaszczenia chłopów z zamianą na czynsz, w której problemem

było czy odstąpić ziemię w ramach ugody, czy też odsprzedać ją za wysoką

opłatą.

Kwestiami gospodarczymi zajmowała się też warszawska burżuazja, której

najczynniejszym przedstawicielem był bankier Leopold Kronenberg, założyciel

„Gazety Codziennej” propagującej hasła liberalizmu.

Podobne koło tworzyła inteligencja, skupiona wokół Edwarda Jurgensa. Ich

także bardziej interesowała „praca organiczna”, tak więc kiedy w 1859 roku

radykalny oddział TDP, „Koło”, złożył im propozycję zorganizowania

zbrojnego powstania, Jurgens stanowczo odmówił uważając, że wyzwolenie

należy odłożyć na później, przez co jego grupę zaczęto nazywać wśród

emigracji „millenerami”.

2. Tajne organizacje młodzieży.

Studenckie koła spiskowe rozpoczęły swą działalność najpierw na

uniwersytetach rosyjskich. Pod przykrywką organizacji zajmujących się

samopomocą działał w Kijowie Związek Trojnicki (1857).

Bardziej radykalna była grupa Zygmunta Sierakowskiego, słuchacza

petersburskiej uczelni wojskowej, który wraz z Jarosławem Dąbrowskim

postawił sobie za cel wspólną walkę Polaków, Rosjan i Ukraińców z caratem

(1857).

W wyniku odwilży, w 1857 roku otworzono w Warszawie Akademię Medyko-

Chirurgiczną, w której na podobieństwo rosyjskich uczelni zaczęły tworzyć się

kółka samopomocy (Bratnia Pomoc). Charakteru spiskowego nabrały pod

wpływem Narcyza Jankowskiego, przybyłego do Akademii z Kijowa w 1858

roku.

Włoska rewolucja sprawiła iż na emigracji ponownie zaczęto myśleć o

powstaniu. Przodował w tym były członek TDP Ludwik Mierosławski, który w

1859 roku nawiązał kontakt z „kołami Jankowskiego”, skupiającymi obok

studentów także urzędników i rzemieślników, a także z Bratnią Pomocą Karola

Majewskiego.

3. Początek manifestacji.

Pod wpływem Emigracji koła Jankowskiego urządziły pierwszą manifestację

patriotyczną, 11 czerwca 1860 roku na pogrzebie generałowej Sowińskiej.

Majewski tymczasem nawiązał kontakt z Millenerami, którzy poczęli

angażować się w sprawy polityczne licząc, że manifestacje zmuszą rząd do

ustępstw. Na emigracji zrodził się pomysł wystosowania do cara adresu z

żądaniem ustępstw, którego przyjęcie miały wymusić legalne manifestacje. Był

to pomysł Hotelu Lambert gdyż Mierosławski nadal podburzał do wszczęcia

zbrojnego powstania. Konserwatywne koła ziemiańskie (biali), a więc

Towarzystwo Rolnicze, miały największy wpływ na namiestnika Gorczakowa,

jednak nie chciały się narażać Rosjanom w związku z zapowiedzianą reformą

rolną. Wobec tego „czerwoni” postanowili wywrzeć nacisk na „białych”,

organizując manifestację 25 lutego 1861 roku, w dniu otwarcia sesji

Towarzystwa. Nacisk ten doprowadził jedynie do tego iż ziemiaństwo

opowiedziało się za uwłaszczeniem chłopów bez wysokich opłat, chcąc w ten

sposób odwrócić uwagę od żądań politycznych. Manifestacja przerodziła się w

krwawe zamieszki, jednak nieudolny Gorczakow nie zdecydował się na

radykalne ich stłumienie. Odwołał się do klas posiadających z prośbą o pomoc

w uspokojeniu miasta. Pomysł podchwycił Kronenberg, zawiązując Delegację

Miejską, która wymusiła na namiestniku wycofanie wojsk z miasta i zgodę na

podanie carowi adresu. Ułożyło go Towarzystwo i Delegacja, nadając mu

ogólnikowy charakter, jednak w ten sposób „biali” opanowali rewolucyjną

sytuację.

Car nie miał zamiaru iść na ustępstwa i nakazał Gorczakowowi radykalnie

reagować na wszelkie objawy buntu. Jednocześnie Rosjanie postanowili

wyzyskać dla siebie poparcie ziemiaństwa i burżuazji, powołując do rządu

Królestwa Aleksandra Wielopolskiego (Komisja Wyznań i Oświecenia

Publicznego). Nie odniosło to zamierzonego skutku gdyż grupy te nie chciały w

tak gorącej sytuacji jednoznacznie zrywać z patriotami. Ciągłe wrzenie

spowodowało, że Gorczakow rozwiązał Towarzystwo i Delegację, na co

natychmiast zareagowała ulica. 8 kwietnia 1861 roku doszło do kolejnej

manifestacji, tym razem brutalnie stłumionej przez wojsko. Nie powstrzymało to

manifestantów, którzy przenieśli się z protestami do kościołów. Uaktywnili się

też chłopi, rozczarowani niekorzystną dla nich reformą. 14 października

wprowadzono w Królestwie stan wojenny, rozpoczynając aresztowania

uczestników manifestacji. Przekreśliło to dalsze próby pozyskania „białych”,

którzy byli już bliscy ugody po wrześniowych wyborach do rad miejskich i

powiatowych, jednak ostatecznie nie zdobyli się na odstąpienie od

manifestującego ludu. Po wprowadzeniu stanu wojennego Wielopolski ustąpił z

zajmowanego stanowiska.