Bukwica zwyczajna, bukwica lekarska synonim czyściec lekarski (Betonica officinalis L.) – gatunek rośliny wieloletniej z rodziny jasnotowatych (Labiateae). W Polsce jest średnio pospolity.
Łodyga---Wzniesiona, czterokanciasta, na ogół pojedyncza, owłosiona odstającymi włosami. Ma wysokość do 30–90 cm. Pod ziemią posiada krótkie, drewniejące kłącze, z którego każdej wiosny wyrasta część nadziemna, obumierająca wraz z nastaniem jesiennych mrozów.
Liście---Podłużnie jajowate, tępo zakończone, u nasady sercowate, karbowane, krótkoogonowe lub siedzące.
Kwiaty---Na szczytach łodyg wyrastają kwiatostany w formie nibykłosów, zbudowane z wargowych jasnopurpurowych kwiatów. Kielich dzwonkowaty z długimi, szydlastymi włoskami, korona o długości 12–16 mm, w rurce korony wewnątrz brak pierścienia włosków. Pylniki bardzo wyraźnie rozchylone. Kwitnie od czerwca do września, pojedyncze okazy również w październiku.
Owoc---Rozłupnia.
Biotop
Świetliste lasy, zarośla, miedze, murawy, łąki. Hemikryptofit. W górach występuje po regiel dolny.
Roślina lecznicza:
Surowiec zielarski: liście, ziele Herba Betonicae i kłącze. Zawiera m.in.: gorycze, betainę, cholinę, irodoid, śluz, olejek eteryczny oraz (wyłącznie w liściach) prowitaminę A i witaminę C, sole mineralne.
Działanie: odwar z kłącza to dobry środek wymiotny, mający również zastosowanie w leczeniu zaburzeń trawienia i biegunek. Napar z ziela (1 łyżeczkę do herbaty suszu zalać 1 szklanką wrzącej wody, parzyć pod przykryciem 15–20 minut, przecedzić i pić w razie potrzeby 3 razy dziennie po 1/2 szklanki) to środek regulujący proces trawienia, zalecany pomocniczo w leczeniu żółtaczki, a także i innych dolegliwości, m.in.: nadkwaśności, astmy, zapalenia płuc i oskrzeli, nieżytów górnych dróg oddechowych, a nawet gruźlicy. Ten sam napar uważany jest za skuteczny specyfik w kuracji gośćca, padaczki, nerwic wegetatywnych i uporczywych bólów głowy na tle reumatycznym, ale również i migrenowym. Wreszcie także chorób pęcherza moczowego i moczowodów, paraliżu, podagry.
Działanie i zastosowanie zbliżone do bukwicy zwyczajnej ma Betonica foliosa – rośnie w górach Azji Centralnej, Pamiro-Ałtaju, Tienszan.
Właściwości lecznicze:
wewnętrznie:
oczyszcza drogi oddechowe, leczy błonę śluzową żołądka i jelit, hamuje biegunkę, wstrzymuje utratę wody i soli mineralnych, pobudza apetyt, zapobiega małym krwawieniom wewnętrznym z uszkodzonych właśniczek w przewodzie pokarmowym, działa przeciwbakteryjnie, w tym również wobec szczepów antybiotykoodpornych, niszczy bakterie i ich toksyny, działa przeciwzapalnie na jelita, dwunastnicę i żołądek, zwiększa krzepliwość krwi, ma właściwości wymiotne i przeciwnowotworowe ( korzeń), przeciwartretyczne i przeciwreumatyczne, wzmacnia osłabiony układ nerwowy, działa wykrztuśnie i przeciwgorączkowo, leczy schorzenia kobiece.
wskazania:
astma, bóle głowy, bezsenność, biegunka z obecnością krwinek w kale, artretyzm, reumatyzm, gościec stawowy przewlekły, dolegliwości płucne, ischias, krwioplucie, nieżyt żołądka i jelit, skąpe wydzielanie soku żołądkowego, migreny, osłabienie nerwowe, padaczka, paraliż połowiczny, zawroty głowy, żółtaczka, zaflegmienie dróg oddechowych.
zewnętrznie:
działa przeciwgnilnie, przyspiesza regenerację naskórka, goi rany, niszczy bakterie i wirusy, odkaża miejscowo i hamuje krwawienie.
wskazania:
rany zakażone bakteriami ropotwórczymi i grzybkami, owrzodzenie skóry nóg, guzy twarde przechodzące w tkankę nowotworową.
Ziele bukwicy zasobne jest w betainy – ok. 0,5% (stachydryna, betonicyna, turycyna), fenolokwasy (rozmarynowy, cynamonowy, kawowy, ferulowy, syryngowy, wanilinowy, p-kumarowy, p-hydroksybenzosowy, chlorogenowy), depsydy, garbniki (ok. 15%), gorycze, cholinę, irydoidy (harpagozyd). Skład chemiczny bukwicy nie jest poznany. Ciekawostka są fenyloetanoidy (akteozyd, forsycjozyd B, leukosceptozyd B, betoniozydy A-E, kampneozyd II), olejek eteryczny.
Bukwica hamuje biegunki i bolesne skurcze towarzyszące nieżytom żołądka i jelit. Jest pomocna w terapii nieżytu układu oddechowego, likwiduje stany zapalne błon śluzowych jamy ustnej i gardła. Przy zastosowaniu na błony śluzowe i skórę wpływa ściągająco, przeciwbakteryjnie, gojąco i przeciwzapalnie. Działa przeciwbólowo. Posiada składniki przeciwreumatyczne i przeciwartretyczne oraz przeciwzapalne na stawy i mięśnie. Nalewka z bukwicy (Tinctura Betonicae 1:3, 100 g ziela świeżego lub suchego rozdrobnionego na 300 ml alkoholu 40% lub wina wytrawnego, macerować 14 dni, przefiltrować; dawka 5 ml nalewki sporządzonej na wódce lub mały kieliszek na winku) i mocny napar (2 łyżki na szklankę wrzątku – 1 szklanka wypita 1-2 razy dziennie) działa uspokajająco i przeciwnerwicowo. 1-2 łyżeczki ziela na filiżankę wrzątku, 3 razy dziennie po filiżance naparu to dawka przeciętna w leczeniu lekkich stanów podniecenia nerwowego, zaburzeń trawiennych i zapalenia gardła (dodatkowo płukanki).
Dawniej bukwicę używano w leczeniu dychawicy oskrzelowej, padaczki, zaflegmienia płuc, żółtaczki, zaburzeń trawiennych, bólu głowy i gośćca. Zewnętrznie do okładów przy zwichnięciach i uderzeniach (krwiaki, obrzęk). Najlepiej sprawdzają się okłady z mocnego naparu lub z papki ze świeżego ziela, ponadto z wyciągu octowego (100 g ziela na 300 g octu spożywczego, po tygodniu przefiltrować, rozcieńczać z wodą 1:1, okłady kilkudziesięciominutowe na obolałe stawy i miejsca uderzone, opuchnięte, z wylewami).
W XVIII i XIX wieku liście i kwiaty bukwicy były składnikiem herbatek wykrztuśnych przy nieżytach układu oddechowego. W dawnych wiekach był to lek oficjalny, ceniony i bardzo popularny w medycynie ludowej i oficjalnej.