Kodeks cywilny. Komentarz

red. prof. dr hab. Krzysztof Pietrzykowski

Rok wydania: 2008

Wydawnictwo: C.H.Beck

Wydanie: 5

Komentowany przepis

Art. 438. [Szkoda w cudzym interesie] Kto w celu odwrócenia grożącej drugiemu szkody albo w celu odwrócenia wspólnego niebezpieczeństwa przymusowo lub nawet dobrowolnie poniósł szkodę majątkową, może żądać naprawienia poniesionych strat w odpowiednim stosunku od osób, które z tego odniosły korzyść.

Spis treści

I. Uwagi ogólne

II. Przesłanki roszczenia

III. Stosunek do innych przepisów

I. Uwagi ogólne

1. Cel regulacji w art. 438 podyktowany jest racjami słusznościowymi, które uzasadniają przerzucenie co najmniej części ciężaru wynikającego z poniesionego uszczerbku na osoby odnoszące korzyść z zachowania innego podmiotu. Artykuł 438 chroni zarówno zachowania altruistyczne, podjęte bezinteresownie dla dobra innej osoby, jak i zachowania przymusowe, podyktowane nakazem prawa (zob. art. 162 KK) lub zachowania, którym poszkodowany nie mógł się przeciwstawić (zob. np. art. 142, 424).

2. Podstawą roszczenia z art. 438 jest fakt poniesienia uszczerbku majątkowego w związku z zachowaniem (samego poszkodowanego lub innych podmiotów) podjętym w celu odwrócenia grożącej drugiemu szkody lub odwrócenia wspólnego niebezpieczeństwa. Ze względu na cel podjętego działania nie można traktować takiej sytuacji w kategoriach działania na własne ryzyko.

3. Nie jest celem regulacji z art. 438 kreowanie alternatywnego roszczenia odszkodowawczego wobec innych podstaw odpowiedzialności. Celem roszczenia z art. 438 nie jest bowiem pełna kompensacja. Por. wyr. SN z 24.6.2005 r., V CK 790/04, niepubl.

4. Adresatem roszczenia - biernie legitymowane są osoby, które odniosły korzyść - bez względu na to, z jakich przyczyn wynikał stan zagrożenia szkodą lub wspólnego niebezpieczeństwa.

5. W zasadzie osoby pośrednio odnoszące korzyść w sytuacji objętej hipotezą art. 438 nie są adresatami roszczenia odszkodowawczego (np. instytucja ubezpieczeniowa, która zaoszczędza na wypłacie świadczenia ubezpieczeniowego); zob. jednak odmiennie A. Kubas, Wynagrodzenie szkody poniesionej w cudzym interesie, SC 1979, t. XXX, s. 92.

II. Przesłanki roszczenia

1. Konieczną przesłanką roszczenia z art. 438 jest wystąpienie korzyści po stronie innych podmiotów, a nie tylko szansy na uzyskanie takiej korzyści. Nie jest więc wystarczająca sama intencja i cel podjętego działania, nakierowanego na uzyskanie takich korzyści, jeżeli podjęte działanie nie przyniosło oczekiwanych rezultatów.

2. Pojęcie korzyści w rozumieniu art. 438 należy pojmować szeroko - chodzi tu zarówno o korzyści wynikające z zapobieżenia utraty określonych przedmiotów majątkowych, jak i o korzyści związane z faktem zaoszczędzenia wydatków, które musiałby ponieść dany podmiot, jeżeli doznałby szkody na osobie (uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia). Koresponduje to z tezą, że zagrożenie szkodą w rozumieniu art. 438 obejmuje zarówno groźbę szkody majątkowej, jak i naruszenia dóbr osobistych innego podmiotu.

3. Pomiędzy szkodą majątkową poniesioną przez występującego z roszczeniem a korzyścią uzyskaną przez inny podmiot (adresata roszczenia) musi istnieć związek (choć niekoniecznie jest to związek o charakterze kauzalności adekwatnej).

4. Zakres odszkodowania należnego według kryteriów określonych w art. 361 § 2 oraz roszczenia z art. 438 jest zasadniczo różny. Po pierwsze, roszczenie z art. 438 nie obejmuje utraconych korzyści (lucrum cessans), a jedynie straty (damnum emergens). Po drugie, o zakresie roszczeń decyduje nie tylko wielkość odniesionej straty, ale wielkość odniesionej korzyści przez inny podmiot.

5. Bez względu na rodzaj poniesionego uszczerbku - szkoda na mieniu lub szkoda na osobie - roszczenie z art. 438 ograniczone jest zawsze do wyrównania strat majątkowych i nie może zatem obejmować żądania z tytułu odniesionej krzywdy niemajątkowej (w szczególności żądania zadośćuczynienia na podstawie art. 445).

6. Straty w rozumieniu tego przepisu obejmują również szkodę przyszłą uzasadniającą roszczenie o rentę (art. 444 § 1), tak trafnie A. Kubas, Wynagrodzenie, s. 95-96.

7. Zawarty w art. 438 nakaz uwzględnienia "odpowiedniego stosunku" strat i korzyści wskazuje na to, że własny interes (korzyść) poszkodowanego, w uchyleniu wspólnego niebezpieczeństwa, musi być również brany pod uwagę przy określaniu zakresu żądania.

III. Stosunek do innych przepisów

1. Artykuł 438 obejmuje również przypadki wyrządzenia szkody majątkowej przewidywane hipotezą w art. 142 (użycie rzeczy bez zgody właściciela), art. 423 (obrona konieczna) oraz art. 424 (stan wyższej konieczności), jeżeli występujący z roszczeniem poszkodowany nie jest sprawcą zdarzeń tam określonych (stanu niebezpieczeństwa - art. 142 i 424; bezpośredniego zamachu - art. 423) i poniósł szkodę w interesie innych podmiotów.

2. Brak przesłanek odpowiedzialności po stronie sprawcy (wywołującego stan niebezpieczeństwa lub dokonującego zamachu) nie uchyla możliwości podniesienia roszczenia wobec osób, które odniosły korzyść.

3. Artykuł 438 nie wyklucza możliwości podniesienia przez poszkodowanego roszczeń kompensacyjnych opartych na ogólnych zasadach w stosunku do osób odpowiedzialnych za zdarzenie, które doprowadziło do stanu zagrożenia szkodą lub wywołania wspólnego niebezpieczeństwa. W stosunku do osób, które odniosły korzyść, możliwy jest zbieg roszczeń, jeżeli zdarzenie to jest objęte odpowiedzialnością tych osób.

4. Istnieje możliwość zbiegu roszczenia z art. 438 i 757. Jednakże przesłanki i zakresy regulacji różnią się. Drugie z tych roszczeń jest niezależne od osiągniętych wyników podjętego działania i może być wytoczone nawet wtedy, gdy nie przyniosło żadnych korzystnych efektów. W wypadku zbiegu roszczeń wybór podstawy należy do poszkodowanego.

Safjan