Wyrok Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego - Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z 1975-10-22, V PRN 4/75
Opubl: Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych rok 1976, Nr 5, poz. 90
Teza:
1. Zaskarżenie orzeczenia w drodze rewizji nadzwyczajnej obejmuje swoim zasięgiem zarówno jego sentencję, jak i uzasadnienie.
2. Przy rozważaniu odpowiedzialności materialnej pracownika w świetle przepisów art. 425 KC, które mają zastosowanie zarówno do odpowiedzialności deliktowej, jak i kontraktowej, w razie stwierdzenia, że sprawca szkody jest pozbawiony możności świadomego albo swobodnego podjęcia decyzji i wyrażenia woli wskutek długotrwałego używania środków odurzających, decydujące znaczenie ma tylko to, czy zachodzą przesłanki z art. 425 § 1 KC.
Skład sądu:
Przewodniczący: sędzia. S. Rejman (sprawozdawca)
Sędziowie: E. Brzeziński, E. Berutowicz, A. Filcek, J. Knap, S. Perestaj, M. Wilewski
Sentencja:
Sąd Najwyższy po rozpoznaniu sprawy z powództwa Gminnej Spółdzielni "Samopomoc Chłopska w P. przeciwko Teresie G. o odszkodowanie na skutek rewizji nadzwyczajnej Prokuratora Generalnego PRL od wyroku Sądu Najwyższego w Warszawie z dnia 30 maja 1975 r.
1) uchylił punkt 5 uzasadnienia zaskarżonego wyroku, a także wyrok Sądu Wojewódzkiego w Rzeszowie z dnia 21 grudnia 1973 r. w części uwzględniającej powództwo oraz orzekającej o opłatach sądowych w stosunku do pozwanej Teresy G. i w tym zakresie przekazał sprawę Sądowi Wojewódzkiemu w Przemyślu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o dotychczasowych kosztach procesu;
2) w pozostałej części rewizję nadzwyczajną odrzucił.
Uzasadnienie:
Sąd Wojewódzki zasądził na rzecz Gminnej Spółdzielni "Samopomoc Chłopska" w P. między innymi od Teresy G. 368 803,15 zł z odsetkami i kosztami procesu oraz zobowiązał ją do uiszczenia wpisu uzupełniającego w wysokości 13 132 zł. W pozostałym zakresie powództwo w stosunku do tej pozwanej zostało oddalone.
Rozstrzygnięcie to jest wynikiem następujących ustaleń i wniosków: Teresa G. była zatrudniona w powodowej Spółdzielni od 1959 r. na stanowisku kierowniczki sklepu nr 12 w R. Działając w porozumieniu z innymi osobami, wycofywała z utargów gotówkę, z której znaczną część przeznaczała na zakup narkotyków. Narastający stale niedobór ukrywała przez nieterminowe ewidencjonowanie w raportach części faktur, fałszowanie dokumentów i zapisów księgowych oraz nieuczciwe machinacje podczas inwentaryzacji kontrolnych. Ostateczne rozliczenie sklepu za czas od 5.V.1964 r. do 22.XII.1969 r. wykazało manko w wysokości 838 274,02 zł.
Teresie G. w związku z dolegliwościami kobiecymi już od 1959 r. zaczęto aplikować narkotyki w celu uśmierzenia bólu. Początkowo dawki były małe i aplikowano je rzadko, ale z biegiem czasu częstotliwość stosowania narkotyków i ilość dawek stale wzrastały, aż doszło do silnego zatrucia organizmu pozwanej. Od połowy 1969 r. pozwana już do pracy nie przychodziła, wykorzystując najpierw urlop wypoczynkowy, a następnie urlop bezpłatny.
Uwzględniając powództwo do wysokości uwidocznionej w sentencji wyroku, Sąd Wojewódzki miał na uwadze przyczynienie się strony powodowej do powstania szkody (art. 415 i 362 KC oraz art. 322 KPC).
Od tego wyroku pozwana Teresa G. złożyła rewizję, która - jako spóźniona - została odrzucona.
Sąd Najwyższy, rozpoznając rewizję innych pozwanych w tej sprawie, oddalił ją, a w uzasadnieniu wyroku stwierdził, że "nie widział również podstaw do naruszenia wyroku w stosunku do pozwanej Teresy G., co byłoby dopuszczalne zgodnie z art. 384 KPC z uwagi na jej solidarną odpowiedzialność z pozwanymi, którzy wnieśli rewizję". Pozwana ta bowiem była głównym sprawcą szkody, a umorzenie postępowania karnego w stosunku do niej nie wyłącza jej odpowiedzialności na podstawie art. 425 § 2 KC. W szczególności nie uchyla jej odpowiedzialności to, że jest narkomanką i - jak to stwierdza opinia psychiatryczna w sprawie karnej - nie mogła pokierować swym postępowaniem. Kto bowiem uległ zakłóceniu czynności psychicznej wskutek użycia środków odurzających, ten obowiązany jest do naprawienia szkody. Pozwana G. - według opinii lekarzy psychiatrów - pomimo używania narkotyków miała rozeznanie znaczenia swych czynów, a wobec tego nie ma podstaw do zwolnienia jej od odpowiedzialności materialnej.
Prokurator Generalny PRL wniósł rewizję nadzwyczajną, postulując uchylenie wyroku Sądu Najwyższego, jak również poprzedzającego go wyroku Sądu Wojewódzkiego w części zasądzającej od Teresy G. odszkodowanie i oddalenie w tym zakresie powództwa. Rewizja nadzwyczajna została oparta na zarzucie rażącego naruszenia prawa materialnego, a mianowicie art. 415 w związku z art. 425 oraz art. 471 KC.
Przepis art. 425 § 1 KC zwalnia od odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym osobę, która "z jakichkolwiek powodów znajduje się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli". Pozwana Teresa G. w okresie popełniania nadużyć miała wprawdzie świadomość bezprawności swojego działania, ale z uwagi na schorzenie, któremu uległa, nie mogła pokierować swym postępowaniem. Przebywała więc w stanie - według określenia zawartego w powołanym przepisie - wyłączającym swobodne powzięcie decyzji. Wyjątek od zasady ustalonej w art. 425 § 1 KC zawiera przepis § 2 tego artykułu stanowiący, że wprowadzenie się w stan zakłócenia czynności psychicznych wskutek użycia napojów odurzających lub innych podobnych środków nie zwalnia sprawcy od obowiązku naprawienia szkody. Przepis ten nie uzasadnia jednak odpowiedzialności pozwanej Teresy G. dlatego, że nie dotyczy osób, u których stan zakłócenia czynności psychicznych został wywołany bez ich winy, a także dlatego, że odnosi się on do przemijającego zakłócenia czynności psychicznych, a nie do trwałego stanu chorobowego.
Zdaniem rewizji nadzwyczajnej nie ulega wątpliwości, że stwierdzona u pozwanej narkomania nie była przez nią zawiniona, lecz była następstwem nadmiernie dawkowanych środków odurzających, zalecanych przez lekarzy.
Sąd Najwyższy doszedł do następujących wniosków:
Rewizja nadzwyczajna od wyroku Sądu Najwyższego nie mogła być uwzględniona w takim zakresie, w jakim postulował to zgłoszony w niej wniosek. W szczególności nie mogło nastąpić uchylenie wyroku w części dotyczącej pozwanej Teresy G., ponieważ w tym zakresie brak jest orzeczenia Sądu Najwyższego. Wobec odrzucenia rewizji Teresy G. pod rozpoznanie Sądu Najwyższego weszła sprawa tylko z rewizji pozostałych czterech pozwanych, Sąd Najwyższy oddalił te rewizje, a więc tym samym orzekł tylko o ich bezzasadności. Nie mógł przeto w takim wypadku - z istoty rzeczy - objąć swoim orzeczeniem pozwanej Teresy G., skoro jej rewizji nie było. Dał też temu wyraz Sąd Najwyższy w uzasadnieniu orzeczenia, stwierdzając, że nie widzi podstaw do wzruszenia wyroku w stosunku do pozwanej Teresy G., co byłoby dopuszczalne w świetle art. 384 KPC. Ten ostatni zarzut należy rozumieć w ten sposób, że byłoby to dopuszczalne w razie uwzględnienia rewizji pozostałych pozwanych, co w rozpoznawanej sprawie nie miało miejsca.
W świetle uchwały składu 7 sędziów SN z dnia 12.VI.1967 r. sygn. III CZP 25/67 (OSNCP 1968, z. 4, poz. 57) "nie jest dopuszczalna rewizja nadzwyczajna od wyroku sądu rewizyjnego na rzecz współuczestników, którzy nie zaskarżyli wyroku sądu pierwszej instancji, jeżeli sąd rewizyjny nie rozpoznał co do nich sprawy w granicach przewidzianych w art. 384 KPC". W tym też zakresie rewizja nadzwyczajna podlega odrzuceniu.
Zaskarżenie orzeczenia w drodze rewizji nadzwyczajnej obejmuje swoim zasięgiem zarówno jego sentencję, jak i uzasadnienie. Dlatego też odrzucenie jej w części dotyczącej nie istniejącego rozstrzygnięcia nie zwalnia od rozważenia, czy nie zawiera ona słusznych zarzutów w odniesieniu do uzasadnienia zaskarżonego wyroku. W myśl bowiem przepisu art. 417 § 1 zd. 2 KPC rewizja nadzwyczajna może być skierowana także przeciwko uzasadnieniu prawomocnego wyroku.
Wobec tego, że Sąd Najwyższy nie rozpoznawał sprawy Teresy G., nie powinien był w uzasadnieniu wyroku wypowiadać poglądu na temat jej odpowiedzialności materialnej za szkodę wyrządzoną powodowej Spółdzielni. Stwierdzenie to bez wyjaśnienia sprawy narusza prawa pozwanej zwłaszcza, że Sąd Najwyższy obecnie - w powiększonym składzie - zajął odmienne stanowisko co do wykładni art. 425 KC. Dlatego też ta część uzasadnienia wyroku uległa skreśleniu.
Rozpoznając rewizję nadzwyczajną od wyroku Sądu Wojewódzkiego w części dotyczącej uwzględnienia powództwa w stosunku do Teresy G., Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W sprawie jest niesporne, że pozwana spowodowała szkodę w mieniu powodowej Spółdzielni sięgającą kilkuset tysięcy złotych. Postępowanie jej kwalifikowało się jako nienależyte wykonanie obowiązków pracowniczych (art. 471 KC), a także wypełniało w pewnym zakresie znamiona czynu niedozwolonego (art. 415 KC).
Niewadliwe ustalenia Sądu I instancji wskazują na to, że pozwana Teresa G. od 1959 r. używała narkotyków i że od połowy 1969 r. z tej właśnie przyczyny okazała się niezdolna do pracy. Poza sferą jednak zainteresowania Sądu Wojewódzkiego znalazła się kwestia wpływu, jaki narkomania wywarła na psychikę pozwanej. Materiał dowodowy zaś, a w szczególności opinia psychiatryczna złożona w sprawie karnej, wskazuje na to, że Teresa G. nie mogła pokierować swym postępowaniem. Dlatego też zachodziła konieczność rozważenia odpowiedzialności materialnej w świetle przepisów art. 425 KC, które mają zastosowanie zarówno do odpowiedzialności deliktowej, jak i kontraktowej. Istota winy bowiem jest w obu przypadkach identyczna.
Wobec tego, że Sąd meriti tego nie zrobił, brak jest podstaw do orzeczenia co do istoty sporu.
Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Wojewódzki powinien mieć na uwadze następującą wykładnię prawa i wskazania co do dalszego postępowania (art. 389 KPC).
Kodeks cywilny statuuje zasadę, że osoba, która z jakichkolwiek powodów znajduje się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, nie jest odpowiedzialna za szkodę wyrządzoną w tym stanie (art. 425 § 1 KC).
Osoba taka nie może też złożyć ważnego oświadczenia woli (art. 82 KC), a więc sporządzić ważnego testamentu (art. 945 § 1 pkt 1 KC).
Odpowiednie przepisy kodeksu cywilnego są ze sobą ściśle zharmonizowane i nacisk został w nich położony na stan danej osoby, wyłączający z jakichkolwiek powodów świadome albo swobodne powzięcie przez nią decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego, ale także innego zaburzenia czynności psychicznych, chociażby nawet przemijającego. Wynika stąd, że sam fakt stwierdzenia np. zaburzeń psychicznych nie zwalnia sprawcy szkody od odpowiedzialności materialnej, jeżeli w chwili popełnienia czynu mógł swobodnie podjąć decyzję.
W myśl zaś art. 425 § 2 KC kto uległ zakłóceniu czynności psychicznych wskutek użycia napojów odurzających albo innych podobnych środków, ten obowiązany jest do naprawienia szkody. Położenie w tym przepisie akcentu na słowa "wskutek użycia", a nie "wskutek używania" prowadzi do wniosku, że w przepisie tym chodzi o użycie jednorazowego.
Popełnienie czynu niedozwolonego pozostaje w takim wypadku w normalnym związku przyczynowym z użyciem środków odurzających, które u sprawcy szkody wyłączyły świadome powzięcie decyzji. W konsekwencji uzasadnia to jego odpowiedzialność. Dlatego też art. 425 § 2 in fine KC stanowi wyjątek od wyjątku, a więc powrót do zasady nieodpowiedzialności sprawcy czynu, jeżeli stan zakłócenia został wywołany bez jego winy.
W razie natomiast stwierdzenia, że sprawca szkody jest pozbawiony możności świadomego albo swobodnego powzięcia decyzji i wyrażenia woli wskutek długotrwałego używania środków odurzających, decydujące znaczenie ma tylko to, czy zachodzą przesłanki z art. 425 § 1 KC. W rozpoznawanej sprawie - jak to trafnie zostało podniesione w rewizji nadzwyczajnej - narkomania pozwanej nie była zresztą przez nią zawiniona.
Sąd Wojewódzki, rozpoznając sprawę ponownie, uzupełni postępowanie dowodowe przez zasięgnięcie opinii instytutu naukowego albo naukowo-badawczego (art. 290 § 1 KPC), który powinien z pewnością albo z prawdopodobieństwem graniczącym z pewnością odpowiedzieć na pytanie, czy pozwana Teresa G. przez cały czas, w którym powstała szkoda strony powodowej, działała pod wpływem głodu narkotycznego, wyłączającego możność przypisania jej swobodnego podejmowania decyzji.
W zależności od tego, do jakiej konkluzji dojdzie Sąd I instancji, bądź oddali powództwo w stosunku do pozwanej Teresy G., bądź uwzględni je, mając na uwadze przepisy kodeksu pracy (art. XVIII § 1 PWKP).
Gdyby natomiast okazało się że pozwana tylko w pewnym okresie objętym pozwem znajdowała się w stanie wyłączającym swobodne powzięcie decyzji, wówczas odpowiadałaby za szkodę, jaką wyrządziła stronie powodowej w pozostałym okresie. W takim zaś wypadku ścisłe udowodnienie wysokości żądania może okazać się niemożliwe lub nader utrudnione. Dlatego też - mając na uwadze treść art. 322 KPC - sąd może zasądzić odpowiednią sumę według swej oceny, opartej na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy.
Jeżeli sąd dojdzie do wniosku, że sprawca z powodu stanu psychicznego nie jest odpowiedzialny za szkodę, to powinien w każdym wypadku rozważyć, czy pomimo to zasady współżycia społecznego nie wymagają, aby powództwo o odszkodowanie zostało uwzględnione choćby tylko w pewnej części (art. 428 KC).
Mając powyższe na uwadze, na mocy art. 422 § 2 KPC orzeczono jak w sentencji wyroku.
Metryka
Numer: 19052
PowiÄ…zane akty prawne:
KC, t.j. 17-12-2013, Art. 425, Art. 472
Miejsca publikacji:
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych rok 1976, Nr 5, poz. 90
Legalis
Cytowane orzeczenia:
III CZP 25/67
Cytowania w komentarzach:
KC red. Pietrzykowski 08.2006
KC, Art. 425, Art. 472
Pracownicza odpowiedz. odszk. KP Patulski 06.2005
KP, t.j. 23-12-1997, Art. 122
KC red.Pietrzykowski 08.2007
KC, Art. 425
KC red.Gniewek 08.2007
KC, Art. 82
KC red.Gniewek 10.2008
KC, Art. 82
KC red. Pietrzykowski 01.2009
KC, Art. 472
KP ÅšwiÄ…tkowski 07.2010
KP, t.j. 23-12-1997, Art. 114
KC red.Gniewek 09.2010
KC, Art. 82
KC red. Osajda 06.2011 wyd. 1
KC, Art. 425, Art. 472
KC red.Pietrzykowski 05.2011
KC, Art. 425
KC red. Pietrzykowski 10.2011
KC, Art. 472
KC red. Osajda 10.2011 wyd. 2
KC, Art. 425, Art. 472
KC red. Osajda 04.2012 wyd. 3
KC, Art. 425, Art. 472
KC red. Osajda 04.2012 wyd. 4
KC, Art. 425, Art. 472