Ś R E D N I O W I E C Z E

1. Ramy czasowe

Początek: IV w. - upadek imperium Rzymskiego

Koniec: 1492 - odkrycie Ameryki przez Kolumba

1450 - odkrycie druku

1453 - upadek Konstantynopolu

2. CHARAKTERYSTYKA ŻYCIA POLITYCZNEGO I SPOŁECZNEGO

476 (upadek cesarstwa Rzymskiego)- 1492 (odkrycie Ameryki)

W Polsce początek to rok 966.

W średniowiecznej Polsce (i nie tylko) panował ustrój feudalny, którego istotnym elementem była pańszczyzna, czyli chłopski wyczerpujący obowiązek pracowania na pańskim polu. Duchowieństwo było największą potęgą. Rozwijają się miasta, handel, gospodarka. Rycerstwo jest stanem, który zaczął domagać się władzy i ograniczenia praw kościoła. Kultura religijna przemieniła się w świecką. Rycerze bogacili się podczas wypraw krzyżowych organizowanych przez kościół. Cechą charakterystyczną jest:

• Uniwersalizm

Państwa Europy podporządkowane były jednej władzy kościelnej i świeckiej. Kościół dominował w całej Europie, a wszystkie państwa uznały zwierzchnictwo papieża. Drugim językiem urzędowym stała się łacina. Fakty te sprawiły, iż Europa stanowiła uniwersalną całość  stąd uniwersalizm.

• Teocentryzm

Filozofia ta umieszczała Boga w centrum świata. Bóg stworzył świat. Jest uosobieniem dobra, piękna i prawdy. Ludzie uznali wyższość dóbr duchowych nad doczesnymi. Różne zjawiska przyrodnicze interpretowano jako znaki od Boga. Dominowała myśl o życiu po śmierci. Religii i jej założeniom podporządkowana była sztuka i religia.

3. KULTURA

   1. DUALISTYCZNA

Miała charakter duchowny, a potem rycerski.

Dwa:

• style architektoniczne

1. romański (kamienne, masywne, rola obronna, mało światła)

1. gotycki (katedry, kościoły, strzeliste, smukły, witraże, dużo światła)

• wzorce osobowe

1. asceta (człowiek umartwiający swą duszę i ciało aby uzyskać zbawienie)

1. rycerz doskonały (walczył za wiarę, ojczyznę)

• języki

1. łacina (urzędowy)

1. narodowy

• przeciwstawne światy

Bóg	Szatan
dobro duch idealizm dusza	zło materia materializm ciało

2. AKADEMIA KRAKOWSKA

Ośrodek naukowy wybudowany przez królową Jadwigę. Uczelnia ta cieszyła się sporym autorytetem. Jej cechą było przezwyciężenie typowej dla średniowiecza postawy jaką była scholastyka (nauczanie wyjaśniające problemy, posługujące się biblią)

3. FILOZOFIE

   1. św. Augustyn

Człowiek jako istota znajduje się między bytami wyższymi (aniołami) a niższymi (zwierzętami). Bóg  anioły - człowiek - zwierzęta. Bóg ma prawo oceniać ludzi, którzy sami kierują swym losem. Człowiek jest rozdarty pomiędzy duchowością a cielesnością. Cielesne - zło, duchowe - dobro. Człowiek jest dobry i zły jednocześnie. Ma zdolność myślenia.

2. św. Tomasz

Człowiek musi walczyć ze swymi pokusami, być etyczny, moralny, cnotliwy, stabilny, posłuszny Bogu.

 Bóg } istota najdoskonalsza

anioły \ czysta

święci / inteligencja

ludzie

zwierzęta

rośliny

 rzeczy

Świat jest harmonijny, odpowiednio zaplanowany przez doskonałego Boga. Każdy człowiek powinien starać się wznieść wyżej. Problemy etyczne  harmonijny i rozumny świat jest odbiciem Boga.

3. św. Franciszek

Należy żyć w harmonii ze światem i wszystko kochać. Wiara powinna być radosna, prosta i wypływać z miłości. Nakazywał: ubóstwo, braterstwo i miłosierdzie. Wszystko co stworzył Bóg jest dobre i piękne, a zło wynika ze słabości ludzi.

4. NAJDAWNIEJSZE ZABYTKI PIŚMIENNICTWA POLSKIEGO

1. “Geograf bawarski”

IX w. - spis nazw polskich plemion

1. “Dagome index”

X w. - najdawniejszy polski dokument, Mieszko I oddaje państwo pod opiekę papieżowi, nazwy geograficzne

1. “Kronika Theimara”

X-XI w. - nazwy plemion (Ślązanie), nazwy rzek (Odra, Bóbr) i nazwy miast (Krosno)

1. “Bulla Gnieźnieńska”

XII w. - rejestr dóbr kościelnych, “Złota Bulla języka polskiego”  zawiera 410 nazw polskich

1. “Księga Henrykowska”

XIII w. - pierwsze polskie zdanie: “Dać ać ja pobruczę a ty poczywaj”

1. Kazania Świętokrzyskie

XIV w. - autor-kaznodzieja starał się nadać swoim kazaniom artystyczną formę, utrzymane są w tonie podniosłym, adresatem tych kazań są wykształceni ludzie

1. “Kazania Gnieźnieńskie”

XV w. - 103 kazania łacińskie, 10 polskich, zabytek trój języczny: niemiecki, łaciński, polski

1. “Bogurodzica”

pierwszy tekst napisany po polsku mający charakter religijny

1. “Psałterz Floriański”

najstarszy zachowany przekład Psalmów Dawida, zawiera tekst psalmów w trzech językach: łacińskim, polskim i niemieckim, psałterze pełnią w średniowieczu funkcję modlitewnika

1. “Psałterz Puławski”

XV w. - modlitewnik zawierający komentarz do każdego psalmu

1. “Apokryty”

przedstawiają żywoty świętych

1. “Roty sądowe”

formuły przysiąg sądowych

1. “Biblia Szaroszpatacka”

pierwszy i jedyny polski przekład Biblii

5. POEZJA KOŚCIELNA

   1. RODOWÓD I RODZAJE

Polska średniowieczna literatura religijna jest ilościowo dość obszerna, choć do naszych czasów zachowała się tylko jej niewielka część. W swoich utworach anonimowi najczęściej autorzy oddają uczucia związane z przeżywaniem wiary, często szukając w wydarzeniach biblijnych pretekstu do wypowiedzenia się na temat świata i jego spraw, na które patrzą przez pryzmat wiary.

2. “BOGURODZICA”

Jest to pieśń poświęcona Bogu. Adresat to Maryja i Jan Chrzciciel. Zbiorowy podmiot liryczny zwraca się bezpośrednio do Maryi a

pośrednio do Boga. Prośba dotyczy dostatniego życia na ziemi i szczęścia.

• rymy parzyste

• precyzja kompozycji (regularność)

• parabolizm składniowy (podobieństwo składniowe, występują regularnie te same elementy)

• wiersz zdaniowy (koniec wers, koniec zdania)

• rozkaźniki

• apostrofy

• Trzy hipotezy powstania

• schyłek X w.

• XII/XIII w.

• hymn dynastii Jagiellonów - XIV w.

• Archaizmy

• leksykalne (wyrazy dziś nie używane)

• fonetyczne (wyrazy o zmienionym brzmieniu)

• składniowe (dawne zasady budowy zdania, które dzisiaj już nie funkcjonują)

• fleksyjne (wyrazy używane ale w zmienionej formie gramatycznej)

• semantyczne (znaczenie wyrazu zostało zmienione)

3. “ROZMYŚLANIA PRZEMYSKIE”

Treścią tego zabytku jest opowiadanie o życiu Marii i Chrystusa, oparte na tekstach Ewangelii., napisane żywo i barwnie, pełne refleksji i realiów obyczajowych. Jako gatunek literacki "Rozmyślania przemyskie" są typowym dla średniowiecza apokrytem, czyli opowieścią opartą na tekście Biblii, ale wzbogaconą o elementy mające niekoniecznie swe historyczne źródło, które były wytworem wyobraźni autora. Apokryty są w czymś w rodzaju średniowiecznej powieści.

4. “LAMENT ŚWIĘTOKRZYSKI” (“Żale Matki Boskiej pod Krzyżem”)

Utwór składa się z 20 zwrotek. Reprezentuje gatunek tzw. skargi, żalu Matki Boskiej płaczącej pod krzyżem Chrystusa. Ukazuje losy swego Syna od momentu biczowania aż po przybicie go do krzyża. Cały czas współcierpi z nim. Prosi ludzi o użalenie się nad nią. Autor widział w niej przede wszystkim cechy ludzkie, chwile słabości i sprzeciw wobec wydarzeń, w których uczestniczyła.

5. GATUNKI LITERACKIE

LIRYKA

• pieśń

• hymn

• satyra

• miłosna

• psalm } modlitewnik

EPIKA

• kronika

• kazanie

• hagiografia (żywoty świętych, opisując idealizują je, propagują wzorzec osobowy  asceta)

• apokryt (gatunek literacki przedstawiający żywot najświętszej rodziny)

• romans rycerski

• epos rycerski

• traktat

DRAMAT

• liturgiczny

• misterium

• moralitet

6. POLSKA POEZJA ŚWIECKA

• pojawia się szereg utworów nie mających charakteru religijnego, utwory te spełniały funkcję dydaktyczną i pouczającą

1. Tematyka

• obyczajowa

“O zachowaniu się przy stole”

Podmiot liryczny wskazuje dobre zasady zachowania się przy stole  funkcja wychowawcza i dydaktyczna. Utwór rozpoczyna wezwanie pomocy Bożej - apostrofa. Następnie autor opowiada o tym co rośnie na polu i niedługo zostanie zebrane i znajdzie się na biesiadnym stole. Udziela rad kobietom i mężczyznom. Pod koniec zachęca do przyswajania sobie dobrych obyczajów. Prosi też Boga o odpuszczenie grzechów i zasłanie radości na wszystkich ludzi.

• satyryczna

“Rozmowa mistrza Polikarpa że śmiercią”

Śmierć ukazana jest jako rozkładający się trup kobiety z kosą  obraz szkaradny, odrażający. W czasach średniowiecza ludzie interesowali się śmiercią. Jej istotą i cechami. Obraz pojawia się w tekstach, obrazach. Wszyscy ludzie podlegają śmierci. Śmierć podlega Bogu.

“Satyra na leniwych chłopów”

Jest to utwór ganiący chłopów, którzy nie spełniają obowiązków jak by tego chciał podmiot liryczny. Chłopi wykręcają się i unikają pracy. Wiersz ten ukazuje rozbieżność interesów chłopów i właścicieli ziemskich.

• chłopi pracują tylko pod okiem pana, gdy odejdzie leniwią się

• odpoczywają zbyt często

• obłudnie udają pracę

• kradną własność pana

• świadomie psują narzędzia

Archaizmy:

• leksykalne

• fonetyczne

• fleksyjne

• semantyczne

• historyczna

“Śmierć o zamordowaniu Jędrzeja Tęczyńskiego”

Zamożny szlachcic niezadowolony z naprawy zbroi pobił płatnerza. Wzburzony tłum wystąpił przeciwko okrutnemu szlachcicowi. Ten ukrył się w kościele lecz został tam zabity.

7. EPIKA ŚREDNIOWIECZNA

   1. “PIEŚŃ O ROLANDZIE”

Ma przejrzystą kompozycję trójdzielną. Wstęp to przygotowanie zasadzki przez zdrajcę Ganeleona. Rozwinięcie akcji przedstawia bohaterską walkę i śmierć Rolanda oraz jego towarzyszy. Zakończenie ukazuje zemstę Karola Wielkiego na Saracenach za śmierć siostrzeńca. Roland był rycerzem Karola Wielkiego i w 778 wziął udział w wyprawie do Hiszpanii zajętej przez Saracenów. Duma i średniowieczne poczucie honoru nakazywały mu samodzielność działania. Mimo trudnej sytuacji nie wezwał pomocy, a tym samym naraził swoich rycerzy na śmierć. Zginęli wszyscy łączne z nim, ale honor średniowiecznego rycerza został obroniony.

1. ARTYZM FORMY

Nieznany poeta starał się nadać epopei podniosły charakter. Utwór cechuje patos (nastrój podniosły, pełen odwagi) oraz hiperbolizacja (wyolbrzymienie cech jakiegoś przedmiotu lub zjawiska). Narrator często włączał w tok opowiadania bezpośrednie wypowiedzi poszczególnych osób. Z tego powodu stosował on na przemian formę epicką i dramatyczną.

2. KRONIKI

   1. Cechy i zadania

• brak krytycyzmu (nie sprawdzano wiarygodności faktów)

• elementy fikcyjne (listy, mowy, pieśni, anegdoty)

• funkcja dydaktyczna (wnioski wyciągane z wydarzeń)

• przesadne wychwalanie władców

• chronologia wydarzeń

• język prosty, choć nie pozbawiony metafor i gry słów

• pytania retoryczne, wykrzykniki, wołacze, apostrofy dla utrzymania patetycznego stylu

2. Polscy kronikarze i ich dzieła

• “Kronika Polska” Galla Anonima

• “Kronika Wielkopolska” Gocława Baszka XIII w. (zawiera daty, występuje narracja historyczna - przyczynowo-skutkowa)

• “Kronika Janka z Czarnkowa” (fikcyjne za Kazimierza Wielkiego)

• “Kronika Wincentego zwanego Kadłubkiem” XIII w. (parta na fantastycznych zmyśleniach, opis zwycięskiej bitwy legendarnych władców polskich z Juliuszem Cezarem, Kadłubek chciał uświetnić naszą przeszłość narodową)

• “Kronika Jana Długosza” XV w. (opis dziejów państwa polskiego do XV wieku, opis konfliktu polsko-krzyżackiego)

1. KRONIKA GALLA ANONIMA

• Gall Anonim

• - żył na przełomie XI i XII w.

• Francuz, mnich z zakonu benedyktynów

• przebywał na dworze Bolesława Krzywoustego

• napisał tam kronikę na zamówienie

1. Treść

Dzieje państwa polskiego i jego władców. Celem i zamiarem było opisanie czynów króla Bolesława Krzywoustego. Przedstawił on najpierw dzieje jego przodków, całego rodu Piastów i czyny samego króla. Według niego Chrobry i Krzywousty to idealni władcy. Opisywał także wydarzenia militarne. 3 części: 1.historia początków państwa polskiego 2.czasy panowania Piastów 3.dzieje i chwała Bolesława Chrobrego. Kronika ta nie zawiera żadnych dat.

Utwór ten powstał na zamówienie dostojników. Miał nie tylko opisywać dzieje państwa polskiego, ale przede wszystkim wysławiać i wychwalać odważne i waleczne czyny królów polskich (Bolesława Krzywoustego) jako wzorców do naśladowania.

4. UTWORY O TEMATYCE MIŁOSNEJ

   1. “TRISTAN I IZOLDA”

Tristan był synem króla Kornwalii. Jego rodzice zostali zabici podczas najazdu. Dotarł na wyspę króla Marka. Wysłał Tristana aby ten znalazł mu królową. W czasie powrotu Tristan i Izolda wypili napój miłosny i zakochali się w sobie. Spotykali się że sobą potajemnie. Kiedy król dowiedział się o tym skazał ich za to na śmierć. Oni uciekli i ukryli się w lesie. Po pewnym czasie Tristan oddał ją królowi a sam wyjechał z kraju. Po powrocie ciężko zachorował i umarł. Izoldę i Tristana pochowano obok siebie. Codziennie krzew wyrasta z grobu Tristana i przerasta do grobu Izoldy.

2. “HELOIZA I ABELARD”

Abelard był filozofem i teologiem francuskim. Mając 34 lata zakochał się w swojej uczennicy, nieletniej ale urodziwej Heloizie. Ona odwzajemniała jego uczucia. Kiedy zaszła w ciążę nie chciała aby ewentualne małżeństwo zniszczyło jego karierę. Ten jednak ożenił się z nią. Mieli syna. Kiedy wuj Heloizy dowiedział się o tym nasłał zbójców na Abelarda, którzy go pobili i wykastrowali.

Heloiza poszła to zakonu a Abelard został mnichem. Kochankowie pisali do siebie listy i wyznawali sobie miłość.

8. TYPY TEATRU ŚREDNIOWIECZNEGO

1. liturgiczny

- ściśle obrzędowy

1. misterium

- opowieści o tematyce religijnej (sceny ze Starego i Nowego Testamentu)

1. moralitet

- gatunek dramatyczny o charakterze dydaktyczno-alegorycznym

- pokazana walka dobra i zła o duszę człowieka

1. intermedia

- przerwy podczas sztuki nie związane z Biblią

9. WZORCE PARENETYCZNE

   1. ASCETA

• żyje w ubóstwie

• przyjmuje pogardę i cierpienie z pokorą

• ucieka od sławy, rozgłosu

• modli się do Boga

• umartwia swoją duszę i ciało

• anonimowość

pokora

św. ALEKSY

Rozdał swój majątek i ruszył na wędrówkę po świecie. Cały czas spędzał na modlitwie, żebrał, inni ludzie go nie obchodzili. Chodziło mu o całkowitą anonimowość. Chciał aby nikt go nie znał i mógł całkowicie poświęcić się Bogu. Został uznany za świętego (Maryja zeszła z ołtarza i kazała klucznikowi wpuścić go do kościoła). Ponownie wyrzekł się sławy i powrócił do rodzinnego miasta i zamieszkał na schodach własnego domu. Po jego śmierci wszystkie dzwony w Rzymie zabiły.

2. ŚWIĘTY

św. FRANCISZEK

W Asyżu założył zakon franciszkanów. Rozdał swój majątek. Wędrował po kraju wygłaszając kazania, które nawoływały do miłości do bliźniego.

3. RYCERZ ŚREDNIOWIECZNY

• bogobojny

• odważny

• zawsze dotrzymywać słowa

• dbać o honor i sławę

• patriota

• uwielbienie Boga i poświęcenie dla obrony wiary

• wzorzec dydaktyczny

• zyskiwał władzę, stawał się godnym szacunku

• propagował postawę wygodną kościołowi

• kościół akceptował rycerzy, bowiem w nich upatrywał szerzenie chrześcijaństwa

4. WŁADCA DOSKONAŁY

• troszczy się o kraj i o poddanych

• dobry rycerz

• dobry chrześcijanin (miłosierny)

• sprawiedliwy i wyrozumiały

• bronił granic

• szybkość podejmowania trudnych decyzji

• dobro ogółu przedkłada nad dobro własne

5. Przyczyny wykreowania takich wzorców osobowych

• kościół zyskiwał władzę i wzbogacał się (bogaci ludzie chcąc zostać ascetami często oddawali swój majątek kościołowi)

• życie doczesne jest chwilowym, krótkim etapem życia ducha

• upokorzenie szło w parze ze zbawieniem

10. CECHY POETYKI

    1. CECHY LITERATURY ŚREDNIOWIECZA

1. alegoryczność

1. plastyczność, zmysłowość

1. idealizacja świata

2. NAWIĄZANIA W LITERATURZE EPOK PÓŹNIEJSZYCH

“Bema pamięci żałobny rapsod”

Nie jest to realny opis pogrzebu:

• nie pasują rekwizyty

• nie pasują postaci

• przenośnie

• płaczki

Taki kondukt charakterystyczny był dla średniowiecza. Jest to pogrzeb stylizowany na pogrzeb rycerza.

Dał wyraz uwielbienia Bemowi, nadał mu cechy idealnego ruchu.

Opis dynamiczny oddziaływuje na zmysły.

• nazwy barw

• topory pobłękitniałe od nieba

• pozieleniałe wawrzynem

• czarne czeluście

• nazwy ruchu

• porównania do innych ruchów

• obraz dynamiczny

• nazwy dźwięku

• tłukące się naczynia

• plusk

• muzyka kościelna

• głos trąb

“Miniatura średniowieczna”

• dziwność językowa: najwyższy stopień przymiotników - abstrakcyjny

• wykreowanie obrazu idealnego: delikatny wspaniały

• brak smutku

(średniowiecze idealizowało świat)

11. NAWIĄZANIA DO NASTĘPNYCH EPOK

Wraz z zakończeniem epoki wartości jej nie znikają lecz istnieją dalej. Kultura nie istnieje tylko w jednym okresie literackim. Nawet gdy kierunek jest inny niż te, które dominują. Współczesna poetyka uznaje ascetyzm za ideę egoistyczną:

“Opowieść małżonki św. Aleksego”

Żona go kocha lecz nie rozumie. Ma mu za złe, że ją opuścił, zmarnował jej młodość, życie. Przez niego stała się brzydka, zgorzkniała, zimna. Ocenia ascetów jako pełnych chwały ale plugawych, żebraków. Gardzi, brzydzi się nimi.

Nawiązanie do honoru, sławy:

“Grażyna”

Grażyną kierował patriotyzm, poświęcenie dla honoru. Służy ojczyźnie nie Bogu. Walczy o chwałę swoją i swej rodziny.

“Konrad Wallenrod”

“Don Kichot”

Parodia etosu rycerskiego.

“Bema pamięci żałobny rapsod”

Zwłoki odziane są w pancerz. Są płaczki, oręż nie pasujący do danej epoki. Cechy średniowieczne. Stylizowany jest na rycerza doskonałego.

12. UZUPEŁNIENIE

    1. SZTUKA

Malarstwo:

• Hans Merling “Wizja sądu ostatecznego”

• Albert Durer

• Hieronim Bosck

1. LITERATURA OBCA

• “Rycerze okrągłego stołu“

• “Pieśń o Nibelungach”

• Villon

• Dante Aligieri “Boska Komedia”  przełom epok

1. POJĘCIA

• hagiografia (żywoty świętych, idealizacja)

• apokryt (historia oparta na Biblii ale nie zawarta w kanonie)

• dramat liturgiczny (wpleciony w obrzęd mszy)

• memento mori (pamiętaj o śmierci)

• danse macabre (taniec śmierci; wszyscy są równi wobec śmierci, demokratyzm, galitaryzm)

• chansons de geste (pieśń o czynach)

• pareneza (wzorce osobowe)