ŚREDNIOWIECZE = WIEKI ŚREDNIE
(MEDIA TEMPORA, MEDIUM AERUM)

1. Najdłuższa epoka nowożytna; nazwę wymyślili dopiero twórcy renesansu, miała określać długi czas i oddzielać ich epokę od kultury starożytności, ma charakter dionizyjski – mroczny, tajemniczy, mistyczny.

Początek: 476 r. – upadek cesarstwa rzymskiego

Koniec:
A. 1453 r. – upadek cesarstwa rzymskiego
B. 1450 r. – wynalezienie druku przez Jana Gutenberga
C. 1492 r. – odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba

1. Charakter średniowiecza – co na niego wpłynęło?

1. Inwazja chrześcijaństwa i stworzenie instytucji Kościoła.

2. Migracje ludności (przez upadek cesarstwa rzymskiego)

3. Rozwój gospodarki feudalnej (powst. hierarchii społ. – najwyżej był feudal [posiadacz ziemski: władza, bogactwo, duże terytoria ziemskie], najniżej był chłop pańszczyźniany [przypisany do pana]).

4. UNIWERSALIZM EPOKI ŚREDNIOWIECZA – jednolitość ponad granicami, jednolita kultura wszystkich państw europejskich, mimo odrębności terytorialnej:
   - język urzędowy: łacina,
   - ustrój: feudalny,
   - religia: chrześcijaństwo,
   - filozofia: teocentryzm,
   - anonimowość kultury [ad maioren Dei glorian – tworzenie na chwałę Boga]

1. Literatura średniowieczna:

- anonimowa, religijna oraz świecka,
- Biblia dla ubogich [Biblia pauperum]
- najważniejsze odmiany gatunkowe:
a) chanson de geste – pieśń o bohaterskich czynach „Pieśń o Rolandzie”
b) kroniki historiograficzne – Kronika Galla Anonima
c) hagiografia – żywoty świętych „Legenda o św. Aleksym”
d) legendy, pieśni, hymny,
e) exemplum / exempla (przykłady)

* TEATR: przede wszystkim tematyka religijna

- misterium – o Bożym Narodzeniu, Wielkanocy,

- miracle – o cudach,

- teatr liturgiczny – o życiu Jezusa i Maryi,

- moralitet – wybitnie moralizatorska odmiana teatru; bohater everyman! [pozbawiony cech indywidualnych, dzięki temu reprezentant całej ludzkości, z którym może utożsamiać się każdy człowiek] zostaje postawiony w syt. dramatycznego rozdarcia między siłami dobra i zła, Bogiem i szatanem (powinien wybrać dobro)

1. FILOZOFIA ŚREDNIOWIECZA

1. AUGUSTYNIZM – św. August; czerpał z Platona, naturalne w życiu człowieka jest dążenie do osiągnięcia szczęścia. Człowiek złożony jest z wiecznej duszy i śmiertelnego ciała. Szczęście może dać człowiekowi tylko miłość do Boga, a prawd bożych należy szukać w duszy. Zakłada, że zbawienie jest darem Boga niezależnym od ludzkich zasług. Jego poglądy można dopasować do każdego człowieka (ponadczasowość)

2. TOMIZM – św. Tomasz; dwie drogi poznania prawd wiecznych to wiara i rozum, a istnienie Boga można logicznie udowodnić. Wszystko, co istnieje, tworzy hierarchię (gradualizm). Bóg jest Stwórcą poszczególnych bytów, a dusza ożywia i kształtuje materię. Ale mimo wszystko człowiek nigdy nie zdobędzie pełnej wiedzy o Bogu.

BÓG

Człowiek

Marności ziemskie

Piekło

1. TEOCENTRYZM – najważniejszy światopogląd epoki; wszyscy filozofowie byli teocentrykami. Bóg jest najwyższą wartością. To właśnie Bóg stanowi początek i koniec wszystkiego. To On jest punktem odniesienia ludzkich myśli i działań, przez Jego pryzmat należy je oceniać i wartościować.

2. FRANCISZKANIZM – propagowanie wiary pogodnej, radosnej, bez ascezy, kochał świat natury, a człowieka postrzegał jako jego nierozerwalną część. Franciszkanizm zerwał z dominującym w średniowieczu obrazem Boga-surowego Sędziego. Święty Franciszek koncentrował się raczej na pokazaniu Go jako sprawcy dobra istniejącego na świecie. Pragnął, by ludzie widzieli w Stwórcy świata nieskończone Miłość i Dobro. Ucieleśnieniem tych wartości był Syn Boży – Jezus – który we franciszkanizmie uważany był za najpełniejszy wzór do naśladowania. Taki sposób postrzegania Zbawiciela nazywany jest chrystocentryzmem. Bardzo silny kult Matki Boskiej, co wynika właśnie z chrystocentrycznego charakteru tego ruchu; wszak to Maryja urodziła Jezusa.

3. SCHOLASTYKA – polegała na próbie racjonalnego wytłumaczenia dogmatów biblijnych (np. św. Tomasz). Filozofia polegająca na dążeniu do udowodnienia prawd wiary za pomocą rozumu.

1. SZTUKA

• CECHY OGÓLNE: monumentalizm, tematyka sakralna i budownictwo sakralne, tematyka religijna, brak perspektywy, motyw Matki Boskiej cierpiącej (stabat Mater Dolorosa), pieta (Jezus na kolanach Maryi po zdjęciu z krzyża).

1. STYL ROMAŃSKI: grube mury, małe okna, rotundy, półkoliste łuki, kolumny, funkcja obronna, np. Rotunda św. Mikołaja w Cieszynie, Kościół św. Andrzeja w Krakowie.

2. STYL GOTYCKI: duże okna, a w nich witraże, rozety, wysokie, strzeliste wieże, ostre łuki, np. Kościół Mariacki w Krakowie, Ratusz we Wrocławiu.

1. KRONIKA GALLA ANONIMA

- wzorzec idealnego władcy

- historiografia – opisanie historii w sposób chronologiczny; w średniowieczu najsławniejsze były kroniki

* Polskie kroniki średniowieczne: *

- „Kronika polska” – Gall Anonim
- „Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego” – Jan Długosz,
- erudycyjna kronika Kadłubka,
- kroniki Janka z Czarnkowa.

7. MOTYW „DANSE MACABRE” – ROZMOWA MISTRZA POLIKARPA…

- utwór anonimowy, pochodzący z XV w.
- forma żartobliwa, alegoryczny sposób przedstawienia śmierci – straszna, prawdziwa postać śmierci oraz towarzyszące uczucia w czasie, kiedy o niej myślimy, jaki i zabawną „biegającą za ludźmi” postacią,
- „zbawię żywota każdego”, „wszytki ma kosa skaże”
- śmierć jest dla autora inspiracją, ale też obawą, przede wszystkim ogromną zagadką, tajemnicą, którą próbują zgłębić ludzie,
- śmierć przyjdzie po każdego, niezależnie od pozycji, jaką zajmuje w społeczeństwie, każdy człowiek jest równy wobec niej, odzwierciedlenie średniowiecznego credo – „memento mori”
- śmierć ukazana w sposób groteskowy (połączenie tragizmu z komizmem) – ukazanie tragicznej, przerażającej prawdy za pomocą komicznych wyrazów.

* MOTYW DANCE MACABRE: * alegoria śmierci, błędne koło, z którego nie można się wyrwać, taniec. (związana jest z nich psychoza śmierci – „czarna śmierć”, czyli dżuma – która „zebrała ogromne żniwo”)

EGALITARYZM ŚREDNIOWIECZNY – światopogląd, który głosił, że wszyscy są równi wobec śmierci.

8. MATKA BOSKA W ŚREDNIOWIECZU

1. „BOGURODZICA”:

- jeden z najważniejszych utworów polskich,
- anonimowy, powstał między XI a XIV w.,
- hymn rycerstwa polskiego w bitwie pod Grunwaldem (1410), pieśń ojczyźniana (carmen patrium),
- w 1926/1927 r. kandydował do uznania go za hymn narodowy,
- ma charakter śpiewany (jest meliczny).
- to pieśń religijna, zwana kierleszem, której nazwa pochodzi od spolszczenia wezwania „Kyrie eleison!” (Panie, zmiłuj się!).

- liczne archaizmy, utwór asylabiczny!,
- liryka kompozycji zdaniowo-rymowej: jeden wers to jedno zdanie, rozkład rymów jest oryginalny i złożony, rymy są zewnętrzne i wewnętrzne.

* WIZERUNEK MATKI BOSKIEJ *

­- podmiotem lirycznym – zbiorowym – są ludzie wiary, chrześcijanie, bezpośrednio zwracają się do adresata – Maryi
- pieśń błagalna, modlitwa, prośba o wstawiennictwo u Boga, prośba o dobre życie i wstęp do raju (życie wieczne),
- obok Maryi w utworze pojawiają się także: Bóg Ojciec, Syn Boży i Jan Chrzciciel,
- zastosowanie motywu deesis (gr. Prośba, błaganie, modlitwa wstawiennicza) – modlitwa do Boga za pośrednictwem Matki Boskiej czy Jana Chrzciciela,
- Matka Boska to osoba ważna, majestatyczna, święta, w centrum, pośredniczka między ludźmi a Bogiem, wielka, dostojna, matka wszystkich ludzi.

1. „LAMENT ŚWIĘTOKRZYSKI”, „ŻALE MATKI BOSKIEJ POD KRZYŻEM”, „POSŁUCHAJCIE, BRACIA MIŁA..”

- anonimowy, prawdopodobnie z XV w., charakter podobny do utworów żałobnych, liryka lamentacyjna, plankt – rodzaj lamentacji.
- nawiązanie do motywu stabat Mater Dolorosa,
- podmiot liryczny to Maryja, adresaci to: Anioł Gabriel, Syn, inne matki, ludzie (bracia miła),
- sytuacja liryczna: ukrzyżowanie, Wielki Piątek,
- Maryja mówi o sobie: „uboga żena”, „ja nieboga”, jest uczłowieczona, odarta ze strefy sacrum, wyraża głęboką, matczyną miłość, chce wziąć na siebie cierpienie Syna i współuczestniczyć w Jego męce,
- bezpośrednio pomaga Mu w momencie konania, próbuje Mu ulżyć, jest załamana, traci nadzieję,
- nie chce, aby inne matki patrzyły na śmierć swojego dziecka,
- oskarża Anioła Gabriela, buntuje się przeciwko temu, co mówi, bo zamiast radości czuje cierpienie.

1. „LAMENT” TADEUSZ RÓŻEWICZ
   

- poeta współczesny, pokolenie Kolumbów 1921,
- człowiek po doświadczeniach wojny, liryka lamentacyjna (sposób niekonwencjonalny),
- podmiot liryczny nie wyraża emocji, mówi oschle, o cierpieniu duszy i skutkach przeżyć II wojny światowej – „apokalipsa spełniona”, która wewnętrznie go zniszczyła, pozbyła uczuć,
- liryka bezpośrednia, zwrot do Boga, monolog, liryka konfesyjna („Wysłuchajcie mnie..”),
- podmiot przez wojnę przestał wierzyć w cuda,
- portret mordercy – wygląd zewnętrzny opisany za pomocą środków uwydatniających czystość, jasność, młodość, dobór barw – wszystko to składa się na ironiczny kontekst do kondycji wewnętrznej, wygląd nie idzie w parze z wnętrzem, wobec siebie jest nieczuły i bezwzględny, wojna go usprawiedliwia, zniszczyła całe piękno, etos rycerski.

8. „TRISTAN I IZOLDA”
   

- anonimowe dzieło, pochodzące z XII w., spisane przez Josepha Bediera,
- łączy w sobie dwa gatunki średniowieczne: romans średniowieczny i chanson de geste,
- podczas uczt na zamkach opowiadane były różne historie przy dźwiękach lutni trubadurów,

=> Tristan jako ideał rycerza:
- oddany, posłuszny swemu władcy,
- nieustraszony, dzielny, pokonuje smoka i Morhołta,
- staje twarzą w twarz z przeciwnikiem,
- odważny, honorowy, wierny damie swego serce
- fr. tristesse = smutek, imię wizytówką jego duszy,
- piękny, młody, silny,
- BÓG, HONOR, OJCZYZNA,
- stał się niewolnikiem miłości.

Miłość naznacza cierpienie i jednocześnie ocala. W swojej rycerskości Tristan był idealny, ale w owym cierpieniu – bardzo ludzki.

* MIŁOŚĆ ŚREDNIOWIECZNA *

- wpisany jest w nią pierwiastek magiczny,
- magia nadaje światu cudowności, ale podkreśla też dramat człowieka,
- wieczna, wyidealizowana, pokona nawet śmierć,
- czysta w swej prawdziwości,
- platońska koncepcja miłości – wieczna, nierozerwalna.

8. Wzorce parenetyczne (postępowania/życia) epoki: ASCETA, RYCERZ, WŁADCA