OŚWIECENIE

1. Podłoże filozoficzne epoki(racjonalizm, agnostycyzm, empiryzm, sensualizm, krytycyzm, deizm, ateizm).

2. Prądy artystyczne literatury oświecenia.( klasycyzm, sentymentalizm, rokoko)

3. Ważne wydarzenie historyczne epoki.

4. Prekursorzy oświecenia w Polsce oraz działalność króla Stanisława Augusta Poniatowskiego jako mecenasa kultury.

5. Dydaktyczny charakter "Bajek" Krasickiego. (wybór 3 bajek- cechy gatunku, wskazanie treści i morału)

6. Obraz wad społecznych ukazany w "Satyrach" Krasickiego. ("Pijaństwo", "Do króla")

7. Sentymentalna literatura oświecenia na przykładzie 2 wybranych utworów F. Karpińskiego

1. Racjonalizm- Twórcą był Kartezjusz. “Cogito ergo sum” - “myślę więc jestem”. Uważał, ze celem poznania jest myślenie. Człowiek poznaje prawdę o świecie za pomocą myślenia. Prawdziwe jest tylko to, co da się rozumowo wytłumaczyć. Odrzucenie przesądów.

agnostycyzm- Według agnostyków są rzeczy, których rozum nie ogarnia i które nie mieszczą się w sferze poznania naukowego. Można je dokładnie opisać ale nie można wniknąć w ich istotę.

Empiryzm – pogląd uznający doświadczenie (empirię) za jedyny sposób poznawania świata. Empiryzm stał się źródłem rozwoju nauk przyrodniczych i zachwiania nauk religijnych. Proces poznawania świata opiera się na doświadczeniu i eksperymencie. W rozwóju empiryzmu swój udział miał John Lock, który wprowadził do nauki stwierdzenie tabula rasa – nie zapisana kartka albo biała karta. Termin ten oznacza, że człowiek rodzi się jako tabula rasa i w miarę dorastania i nabierania doświadczenia karta ta się powoli zapisuje. Zapis ten to

właśnie doświadczenie. Wszystko to co nas otacza ma swoje źródło w doświadczeniu zewnętrznym (zmysły) i w wewnętrznym (refleksje). ,,umysł jest jak czysta karta, czakająca by ją zapisać”.

Sensualizm (łac. sensus zmysł) - pogląd filozoficzny głoszący, że wszelka wiedza pochodzi od wrażeń zmysłowych (poznanie odbywa się poprzez przeprowadzanie logicznych doświadczeń) i jest tylko bardziej lub mniej złożonym kompleksem spostrzeżeń

krytycyzm - odnoszący się do instytucji tradycyjnych, prywatnych , kościoła

deizm- Deiści uznawali istnienie Boga jako stwórcy świata, uznawali też wagę nakazów moralnych płynących z religii, odrzucali natomiast objawienie i wyznawanie formy wiary. Przedstawicielami deizmu byli Diderot oraz Volter. Obaj namiętnie walczyli z fanatyzmem religijnym

ateizm - pogląd ten odrzucał istnienie Boga

2. Klasycyzm epoki oświecenia-literatura epoki oświecenia stara się odkrywać racjonalne prawa rządzące naturą i człowiekiem.Dlatego triumfuje wówczas klasycyzm dążący do jasności porządku i harmonii.Spod mnogości zjawisk, drogą rozumnego wyboru pisarze wydobywają ogólne zasady.Dąży się do prostoty stylu oraz przejżystości myśli.Osiągnięcie tego ideału ułatwiają reguły sztuki.Właśnie owo uzależnienie od reguł stanie się cechą charakterystyczną klasycyzmu XVIII stulecia.Sądzono wówczas że tylko przestrzeganie surowych przepisów zapewnia sztuce prawdziwą doskonałość.

Sentymentalizmem-nazywamy prąd literacki,który rozwinął się w europejskim oświeceniu w opozycji do dominującego klasycyzmu.Sentymentalizm był nastawiony na penetrację wewnętrznego,uczuciowego życia człowieka.Wmiejsce charakterystycznego dla klasycyzmu kultu rozumu sentymentaliści głosili pochwałę czułości i prostoty;w miejsce zachwytu nad dobrodziejstwami kultury-zachwyt nad pięknem przyrody.Literatura sentymentalna pogłębiła analizę psychologiczną postaci.W poezji przełamała zaś suchy i wzniosły ton języka klasycyzmu,zwracając szczególną uwagę na śpiewność i melodyjność wiersza.

Rokoko-był to styl który rozwinął się w sztuce XVIIIw. w opozycji do dominującego w tej epoce klasycyzmu.W miejsce uroczystej dostojnej sztuki klasycznej pojawia się styl dekoracyjny kameralny subtelny który wziął nazwę od ulubionego wówczas ornamentu w kształcie muszli(z fr.rocaille”muszla”)W literaturze rokoko objawiał się zamiłowaniem do elegancji formy i subtelności treści.Najczęstszym tematem była zmysłowa miłość.

3. koniec XVII w. - Anglia: bezkrwawa rewolucja, w rządach zaczęło uczestniczyć mieszczaństwo,

1689 r. - ukazał się List o tolerancji J. Locke'a, odkrycia I. Newtona;

1715 r. - Francja: śmierć Ludwika XIV

1765-1787: "czasy stanisławowskie",

1765 - powstał pierwszy teatr publiczny,

4. Prekursorami Oświecenia byli : Kartezjusz, twórca racjonalizmu, Spinoza, Leibnitz, oraz Francis Bacon, Isaak Newton.

Panowanie ostatniego króla Rzeczypospolitej Obojga Narodów Stanisława Augusta Poniatowskiego było pełne sprzeczności. Z jednej strony był on władcą uległym wobec Rosji (dzięki poparciu której został wybrany królem), zależnym od obozu Czartoryskich (tzw. "Familii"), z drugiej za jego czasów Polska przeżywa okres rozkwitu kulturalnego.

5.

* "Szczur i kot": zarozumiały szczur siedząc podczas nabożeństwa na ołtarzu szczyci się ze swej pozycji. Wkrótce jednak okazuje się, że opary kadzideł nie uchroniły go przed niebezpieczeństwem - schwytał go kot.

* "Kruk i lis" (z Ezopa): popularna opowieść o kruku trzymającym ser w pysku i przebiegłym lisie, który sprytnie namawiając ptaka do śpiewu prowokuje go do otwarcia dzioba a tym samym upuszczenia sera.

* "Przyjaciele": historia zajączka, który dzięki zaletom charakteru zjednał sobie miłość zwierząt. Jednak, gdy myśliwi urządzili polowanie, wśród "przyjaciół" nie znalazł się nikt, kto zechciałby mu pomóc.

Utwór ilustruje popularne przysłowie, że prawdziwych przyjaciół poznajemy w biedzie, które w czasach Krasickiego było również interpretowane politycznie.

6. „Pijaństwo” – w utworze autor ośmiesza pijaństwo, porównuje ludzi pijanych do zwierząt, docenienia stan trzeźwości. Jest to satyra na polskie społeczeństwo, które źle pojmuje gościnność.

"Do króla" – w utworze została skrytykowana polska szlachta. Jest ona zazdrosna, pewna siebie, dumna ze swego pochodzenia i pragnąca władzy. Powierzchownie ocenia ludzi, uważa, że to wiek, a nie wykształcenie, jest gwarancją mądrości.

BAROK

1.Charakterystyka baroku jako epoki literackiej.

2.Główne prądy epoki: kontrreformacja i sarmatyzm, filozofia epoki- sceptycyzm.

3.Cechy poezji dworskiej na przykładzie wierszy J.A. Morsztyna (konceptyzm , marinizm, wiersze „O swej pannie”, „Do tejże”, „Do trupa”)

4.Kunszt artystyczny i doskonałość poezji barokowej na przykładzie wierszy D. Naborowskiego. („Na oczy królewny angielskiej”)

5.Refleksja patriotyczna w utworach W. Potockiego. ( „Wojna chocimska”)

6. Portret Polaka Sarmaty w “Pamiętnikach” J.Ch. Paska.

7.Etyczna wymowa “Świętoszka” Moliera. (treść utworu, charakterystyka Świętoszka i Orgona, ocena postaci, cechy dramatu klasycystycznego)

1. BAROK to epoka literacka między odrodzeniem a oświeceniem, obejmująca w zasadzie wiek XVII, choć także zjawiska z końca XVI i I połowy XVIII wieku. Termin "barok" zapożyczono z historii sztuki, gdzie stosowany był dla określenia dziwactwa i nieregularności w sztuce. Przyjęcie go przez epokę literacką sugeruje, że będzie w niej mowa o twórczości niezwykłej i dziwnej.

2. Kontrreformacja (reforma katolicka) - nurt odnowy Kościoła katolickiego w reakcji na wystąpienie protestantyzmu.

Sarmatyzm – formacja kulturowa w Polsce XVII-XVIII w. W XVIIw. upowszechnił się pogląd, że szlachta polska pochodzi od Sarmatów, starożytnego ludu zamieszkującego między Dolną Wołgą a Donem. Po Sarmatach miała ona odziedziczyć: wolność, umiłowanie wolności, gościnność, dobroduszność.

Sarmaci wierzyli w szczególną rolę Polski, która miała być:

a). oazą złotej wolności, otoczoną przez państwa absolutystyczne

b) przedmurzem chrześcijaństwa, atakowanym ze wszystkich stron przez protestantów, prawosławnych i muzułmanów.

sceptycyzm czyli wątpienie w prawdziwość rzeczywistości, która nas otacza. Kartezjusz wyszedł z założenia, że Bóg jest pod każdym względem istotą doskonalszą od człowieka.Świat (podobnie jak ciało ludzkie) pojmował Kartezjusz jako mechanizm, którego zasady działania można poznać.

3. Konceptyzm- Oznacza styl zwracający uwagę przede wszystkim na elegancję języka, zrozumiałego jedynie dla elity umysłowej. Operowano albo wyszukaną grą słów (paradoksami, konceptami, antytezami, sentencjami), osiągtając styl zwięzły i dominację treści, albo też przeciwnie - bogata ornamentyka, alegorie, symbole zaćmiewały sens utworu i prowadziły do przerostu formy.

Marinizm- poezja powinna przede wszystkim zadziwiać czytelnika, a w związku z tym poeta powinien intensywnie poszukiwać niezwykłych metafor, wyrafinowanych porównań, tworzyć zawiłą ornamentykę słowną. Tego rodzaju poezja powinna przede wszystkim obierać za temat te sfery rzeczywistości, które są domeną doznań zmysłowych - stąd rozkwit poezji erotycznej. Polskim marinistą byl J. A. Morsztyn.

„Do trupa”

Jest to sonet, a więc wymaga specjalnej sztuki pisania. Podmiotem lirycznym jest kochanek, który adresuje swoją wypowiedź do trupa. Autor zastosował ostry kontrast, który służy zaszokowaniu i olśnieniu czytelnika. Pomysł utworu (koncept), zestawienie sytuacji kochanka i trupa. Dwie pierwsze strofy ukazują podobieństwa w niepodobieństwie. Trzecia i czwarta ukazuje różnice we wcześniej ukazanym podobieństwie, wykazuje antytezy. Puenta utworu jest taka, że sytuacja kochanka jest gorsza niż trupa. Morsztyn kładzie nacisk na formę wiersza. Na architekturę wiersza składają się paralelizm, antytezy, anafory, metafory, wyliczenia. Poeta barokowy chce się zaprezentować jako mistrz, wirtuoz, ktoś kto potrafi olśnić, zaskoczyć.

„Do tejże”

Wiele epitetów określających urodę kobiety (koral rumiany). Wiersz stanowi wyliczenia sprzeczności wyjaśnionych za pomocą hiperbol. Ostatni dwuwiersz wyrywa się z wyliczeń i jest swoistym podsumowaniem, zawiera puentę. Można go odczytać poziomo i pionowo. Kobieta jawi się jako bóstwo, ma władzę. Jej uroda jest w stanie porazić mężczyznę, odebrać zmysły i rozum.

4."Na oczy królewny angielskiej”- Mamy tu do czynienia z liryką inwokacyjną. Wypowiedź jest bezpośrednio skierowana do królewny angielskiej, o czym dowiadujemy się z tytułu. Utwór ten jest rozbudowanym komplementem, opiewającym piękno oczu Elżbiety. ...

5. "Wojna chocimska" Za treść tego utworu autor przyjął wojnę ze szczególnym uwzględnieniem jednej bitwy pod Chocimiem. Potocki powraca do konkretnych wydarzeń. Jest to upoetyzowana kronika tej wojny. Została napisana na podstawie jednego z pamiętników jednego z dowódców. Jest to poemat rycerski. Charakterystycznym elementem takiego eposu jest inwokacja. W niej autor zwraca się do Boga. Są tam porównania homeryckie. Jest tam zawarta prośba o błogosławieństwo dla dzieła, które właśnie tworzy autor.

6. Sarmatyzm ukształtował się w pełni w XVII wieku. Jego głównymi składnikami były: duma ze swobód szlacheckich, pogarda dla pracy nierolniczej, konserwatyzm stanowy i umysłowy, kult łaciny, religijność ze skłonnościami do dewocji, fanatyzmu i nietolerancji, upodobanie do ceremoniału, wystawności, niechęć do obcych. W obyczajach sarmackich dominuje zabawa, biesiadowanie, polityka i sejmikowanie. Jan Chryzostom Pasek z pochodzenia był ubogim szlachcicem, który wzbogacił się dzięki wyprawom wojennym pod sztandarami Stefana Czarnieckiego i w służbie króla. Pierwsza cześć przybliża czytelnikowi wydarzenia wojenne. Na polu walki żołnierze spisują się dobrze, ale o odwadze decyduje przywiązanie do wodza i chęć zdobycia łupów. Do udziału w dalekich wyprawach skłania Paska żądza przygód i ciekawość. Nie pisze autor o bezinteresowności czynów ani o gotowości do wyrzeczeń w imię ojczyzny. Obok wypraw wojennych Pasek opisuje życie ziemianina, w którym nie brak sąsiedzkich zwad, procesów i bijatyk - sam Pasek stawał 18 razy przed sądem, w 1700 r. został skazany na infamię i banicję.

7. treść- Główny bohater utworu Tartuffe, niemałej klasy spryciarz, a jak się w końcu okaże, złoczyńca ścigany przez prawo, zdobywa zaufanie poczciwego i naiwnego Ordona, który zafascynowany jego "pobożnością" przyjmuje Tartuffla pod swój dach.

Orgon – mąż Elmiry, ojciec dwójki dzieci Marianny i Damisa, do chwili pojawienia się Tartuffe’a (Świętoszka) jest kochającym mężem i ojcem, mądrym, uczciwym, powszechnie szanowanym człowiekiem. Pod wpływem Świętoszka zmienia się nie do poznania. Nie obchodzi go już nic oprócz jego ukochanego Tartuffe’a , którego traktuje jako wyrocznię i najwyższy autorytet. Nie zdaje sobie sprawy, że jest przez niego oszukiwany i wykorzystywany. Okazuje się człowiekiem zbyt ufnym, naiwnym i łatwowiernym, który potrafi zaryzykować szczęściem własnej rodziny, jeśli się tylko nim umiejętnie pokieruje. Świętoszek ma na niego nieograniczony wpływ. Dochodzi do tego, że jest mu on bliższy niż żona i dzieci. Wydaje się, że nie ma własnego światopoglądu i przekonań. Bardzo pragnie, aby ktoś wskazał mu właściwy, doskonały "program życiowy", co wykorzystuje Tartuffe.

Świętoszek, tytułowy bohater komedii Moliera, to tajemniczy mężczyzna w średnim wieku. Ten oszust potrafił wpływać na psychikę ludzką. Udało mu się zafascynować swoją osobą Orgona, który przygarnął go do swego domu jak brata i miłował bardziej niż matkę, żonę czy dzieci. Również “osiodłana” przez Tartuffe’a matka Orgona, pani Parnelle była na tyle naiwna, by uwierzyć w jego niezwykłą pobożność i stwierdzić, że “jest zacnym człowiekiem, godnym czci prawdziwej (...), a celem jego kroczyć niebios drogą świętą”.

Świętoszek miał wielką słabość do płci pięknej. Świadczą o tym: fakt, że kazał zasłonić Dorynie dekolt, a także zaloty do Elmiry. Umiejętność wpływania na ludzi przydała się Tartuffe’owi podczas rozmowy Orgona z Damisem, który opowiedział ojcu o rozmowie Tartuffe’a z Elmirą. Naiwny i zaślepiony Orgon nawet nie dopuszczał takiej myśli, więc uznał opowieść syna za brednie i wygnał go z domu, a Świętoszkowi zapisał cały majątek.