ŚREDNIOWIECZE

W średniowieczu najważniejszą rolę w państwie oraz całej Europie pełniło chrześcijaństwo i Kościół katolicki. To, co było sacrum (czyli boskie) było wywyższane, natomiast człowiek był mały, nic nie znaczący, musiał podporządkować się Bogu.

Teocentryzm - Bóg najważniejszą wartością, wszystko kręci się wokół Boga.

Jedność kultury - uniwersalizm polegający na tym, że w Europie była tylko jedna kultura - chrześcijańska i jeden język międzynarodowy - łacina, jedna władza - papiestwo (Kościół).

Artysta średniowiecza był anonimowy, nie podpisywano się pod dziełami - skromność, artysta nie mógł się chwalić swoimi dziełami.

Augustynizm - doktryna filozoficzna, którą głosił św. Augustyn (IV - V w. n. e.):

• Bóg jest w centrum,

• Dualizm świata: materialny i duchowy, np. dusza i ciało,

• Iluminacja - poznanie Boga i własnej duszy poprzez intuicję i łaskę Bożą,

• Człowiek ma wolną wolę, jest również pełen sprzeczności, walczy ze sobą,

• Augustyn nawiązywał do myśli Platona,

• Poznanie Boga było najważniejszym celem człowieka, jego życie ziemskie miało go do spotkania z Bogiem przygotować.

Tomizm - system filozoficzny głoszony przez św. Tomasza z Akwinu (XIII w.):

• Rozumowe poznawanie Boga i świata,

• Scholastyka - prawdy wiary uzasadniamy za pomocą rozumu,

• Gradualizm - świat zbudowany jest hierarchicznie, na wzór „drabiny”,

• Bóg jest bytem koniecznym i niezależnym (Bóg po prostu jest, Boga nikt nie stworzył),

• Piękno to brak wad (pełnia, doskonałość), harmonia (proporcja) i blask wewnętrzny,

• Próbował myśl Arystotelesa połączyć z doktryną chrześcijańską,

• Pierwszy system teologiczno-filozoficzny.

Franciszkanizm, św. Franciszek z Asyżu:

• Wszechogarniająca miłość do świata, natury (świat to przecież dzieło Boskie),

• Porzucił wszystko, rozdał pieniądze i założył wędrowny zakon (wziął bardzo dosłownie słowa Jezusa o porzuceniu wszystkiego i podążaniu za nim),

• Głosił kazania do ryb i ptaków (patron zwierząt, często ukazywany ze zwierzętami),

• Był przeciwny ascezie,

• Uważał ubóstwo za jedyną drogę do wolności,

• Za młodu lubił zabawy i życie...

Ogólna charakterystyka średniowiecza w Polsce:

Średniowiecze trwało mniej więcej od V do XV w. w Europie.

W Polsce pierwsze teksty pochodzą z (około) XI w. Średniowiecze podzielono na 3 okresy:

1. Okres XI-XII w.:

- dominuje łacina,

- twórcy to cudzoziemcy,

- pisane są żywoty świętych, kroniki(dziejopisarstwo), rycerskie romanse

2. Okres XII-XIV w.:

- pojawiają się pierwsi polscy autorzy i piszą w języku polskim

- pieśń Bogurodzica

3. Okres XV w.:

- język polski obok łaciny

W Polsce średniowiecze zaczęło się od chrztu Polski w 966 r. Wtedy zaczęli tworzyć w Polsce zagraniczni artyści (bo przecież u nas nikt nie umiał ani pisać, ani czytać). Pisano w języku łacińskim. Dopiero w XIII w. zaczynają pojawiać się pierwsze zabytki języka polskiego (np. Bogurodzica).

Asceta - człowiek, który wyrzeka się majątku, dóbr materialnych, pozycji społecznej oraz znosi upokorzenia i cierpienia, aby osiągnąć doskonałość duchową i zbawienie.

Przykład:

Św. Aleksy

Hagiografia - żywoty świętych.

Historiografia - dziejopisarstwo (pisanie kronik).

Kronika Galla Anonima nie jest kroniką obiektywną - jest napisana na cześć króla polskiego, sięga czasów legendarnych (niepewnych).

Alegoria - rozbudowana metafora, uosobienie cnoty albo wady. Zawsze oznacza to samo! Np. lis ( w bajkach) zawsze jest alegorią chytrości. W odróżnieniu od alegorii, symbol jest niejednoznaczny, może być różnie interpretowany, np. symbol drzewa, jabłka.

Średniowieczne gatunki literackie:

Dramat:

Misterium (tajemnica) - widowiska o wydarzeniach biblijnych

Moralitet - alegoryczne postacie (utożsamiające np. Dobro), prowadzące walkę o duszę ze swoimi przeciwieństwami. Jest to utwór dydaktyczny, pouczający, pokazujący problemy moralne w religii chrześcijańskiej.

Dramat liturgiczny - krótkie przedstawienia z okazji świąt Bożego Narodzenia i Wielkanocy

Liryka:

Wiersz średniowieczny (Bogurodzica, Lament świętokrzyski)

Epika:

Epos rycerski (Pieśń o Rolandzie)

Żywoty św. (o św. Aleksym)

Kroniki (Galla Anonima)

Kazania - przemówienia duchownego do wiernych, w których podaje się exempla - przykłady. Charakter dydaktyczny.

Apokryfy - opowieści nawiązujące do tematyki biblijnej, ale nie wchodzące w kanon Pisma Św. (bo nie wiemy skąd pochodzą, kto je napisał, czy są autentyczne). Apokryfos z gr. oznacza tajemniczy. Np. Rozmyślania przemyskie - opowiadają o życiu Marii Panny, dzieciństwie Chrystusa.

Literatura parenetyczna - poszerzająca wiedzę, nauczająca, umoralniająca. Bohaterowie mają być dla ludzi wzorami do naśladowania.

Danse macabre - taniec śmierci, przedstawia korowód taneczny, na początku jest śmierć, a za nią ludzie: wszystkich stanów (królowie, duchowieństwo, rycerstwo, chłopi - egalitaryzm śmierci - równość ludzi wobec śmierci, ona nikogo nie szczędzi, każdy umiera, bez wyjątku)

Śmierć była na porządku dziennym w średniowieczu (słabo rozwinięta medycyna i higiena - choroby i zarazy - tortury i egzekucje-bezprawie). Dla ludzi średniowiecza śmierć dotyczyła tylko ciała, dusza mogła zostać zbawiona. Wszystko w życiu ziemskim miało ograniczać się do tego, żeby to zbawienie uzyskać. Śmierć zaczęto przedstawiać już w XII wieku, jako rozkładającego się trupa - kobietę, ogólnie odrażającą postać, gnijącą, brzydką i śmierdzącą; dopiero po jakim czasie stała się kościotrupem - personifikacja śmierci.

Dialog Mistrza Polikarpa ze śmiercią, ok. XV w.

- Mistrz, który jest mędrcem, boi się Śmierci

- Śmierć z niego drwi

- Mistrz zadaje naiwne pytania Śmierci, nie może zrozumieć, że Śmierć dla nikogo nie robi wyjątku, nie da się jej przekupić

- Śmierć zawsze będzie

- Śmierć pokazuje Polikarpowi marność i przemijalność ziemskiego życia i człowieka oraz hierarchię (Śmierć na początku) - typowe dla średniowiecza

- Śmierć przedstawiona jest jako człowiek: dokucza Mistrzowi, kpi sobie z niego, przechwala się

- polykarpus, gr. owocny, płodny

- śmierć przyszła, bo Polikarp chciał ją zobaczyć, był jej ciekawy

- exemplum - przykład

Eschatologia - część doktryny religijnej (tez teoria filozoficzna) trakttująca o przenaczeniu i celu ostatecznym świata, a także o losach pośmiertnych człowieka.

Legenda o św. Aleksym:

Aleksy był synem Eufamijana i Auglijas. Urodził się w Rzymie. Pewnego dnia poślubił Famiijane, córkę cesarza, jednak małżeństwo nie zostało skonsumowane. Aleksy opuścił swoją żonę w noc poślubną, poprzysiągł jej czystość oraz zabrał wszystkie kosztowności. Rozdał je biednym. Opuściwszy Rzym, zatrzymał się przy pewnym kościele, gdzie znosił niepogodę i niedostatek. Pewnego dnia Matka Boska zeszła z kościelnego obrazu i nakazała klucznikowi wpuścić Aleksego do świątyni. Od tego dnia sława mężczyzny rozprzestrzeniała się coraz bardziej, a to przeszkadzało Aleksemu w umartwianiu się. Podjął decyzję o opuszczeniu kościoła i płynięciu do Syrii. Na morzu wiatr skierował statek do Rzymu i Aleksy znalazł się w swoim rodzinnym mieście. Stanął na schodach swego dawnego pałacu, ale nikt go nie rozpoznał. Przez 16 lat wylewano na niego pomyje. Od czasu do czasu rzucano jakieś jedzenie. Przed śmiercią Aleksy spisał swoje dzieje. Gdy umarł, trzymał kartkę w mocno ściśniętej dłoni. Jego śmierci towarzyszyły liczne cuda: dzwoniły dzwony, ciało nabrało uzdrawiających właściwości. List z jego ręki mogła wyciągnąć tylko żona (tak jak on, była czysta).

Św. Aleksy to średniowieczny wzór świętego:

- pobożność,

- umartwianie ciała,

- ubóstwo,

- rezygnacja z dóbr doczesnych,

- męczeński żywot.

Król Polski, Bolesław Chrobry to średniowieczny wzór władcy:

- mądrość,

- duma,

- pobożność,

- sprawiedliwość,

- waleczność,

- miłosierdzie dla poddanych.

Gall Anonim spisał w swojej Kronice najdawniejsze, legendarne dzieje Polski aż do czasów współczesnych (czyli do roku 1113). Opisał w niej Bolesława Chrobrego jako idealnego władcę.

Roland to średniowieczny wzór rycerza:

- odwaga,

- honor,

- wierność kodeksowi rycerskiemu,

- słynne „BÓG-HONOR-OJCZYZNA”,

- męstwo,

- pobożność,

- waleczność,

- posłuszeństwo wobec swojej damy,

- mistrzostwo w rycerskim rzemiośle.

Pieśń o Rolandzie to francuska epika rycerska (epos rycerski)z XI wieku. Cechy Pieśni...:

- 291 strof,

- 10 zgłoskowe wersy,

- rymy.

Historia oparta na faktach historycznych z 778 roku: wyprawa łupieska młodego Karola Wielkiego przeciw Saracenom i napad Baskijskich górali na wracających z Hiszpanii rycerzy. Roland jest siostrzeńcem Karola Wielkiego i dowódcą tylnych wojsk francuskich, które wycofują się z Hiszpanii. Napad na wojsko jest wynikiem zdrady francuskiego rycerza. Roland umiera na polu bitwy, walcząc (a walka z poganami jest najważniejsza dla rycerza!). Jest to śmierć podniosła, śmierć godna chwały. Umiera zwrócony ku Hiszpanii.

Chansons de geste (gesta) - pieśni o czynach rycerskich. Gesta są gatunkiem literackim należącym do epiki.

Cechy eposu rycerskiego:

- surowy, patetyczny styl,

- tryptyk, czyli budowa trójdzielna: wstęp, rozwinięcie, zakończenie,

- naginanie faktów do idei.

*(MNC)*

4

---