ŚREDNIOWIECZE-opis epoki

NAZWA: termin „średniowiecze" pochodzi od łacińskiego sformułowania me­dium aevum - wiek średni. Właśnie tak pisarze XV i XVI w. określali epokę oddzielającą starożytność od renesansu. We współczesnej polszczyźnie używa się naz­wy „mediewista" w odniesieniu do badacza kultury średniowiecza.

IDEOLOGIA

Teocentryzm podporządkowanie spraw ludzkich Bogu. W centrum zainte­resowań, poszukiwań i działań stał Bóg i wszystko, co z nim związane. Pierwiastki religijne zdominowały także sztukę, literaturę i naukę.

FILOZOFIA

Augustynizm: Kierunek filozoficzno-teologiczny nawiązujący do koncepcji św. Augustyna (354-430). Byt oficjalną filozofią katolicką przed tomizmem. U je­go podłoża leżało przekonanie, że człowiek jest zawieszony między Niebem a Zie­mią, rozdarty między dobrem i złem. Św. Augustyn twierdził, że celem życia czło­wieka jest poznanie Boga i swojej duszy. Człowiek może znaleźć prawdziwe szczę­ście jedynie w Bogu, od którego zależy ludzki los. To Bóg decyduje, komu będzie dane szczęście poznania duszy i Bożej koncepcji zbawienia świata. Miernikiem wielkości człowieka są jego wartości wewnętrzne.

Tomizm: Kierunek w filozofii stworzony przez Tomasza z Akwinu (1226-1274), który przystosował do potrzeb teologii chrześcijańskiej filozofię Arystotelesa' W 1879 r. uznany za oficjalną doktrynę Kościoła katolickiego. Św. Tomasz twier­dził, że każdy człowiek znajduje się na ściśle określonym szczeblu drabiny bytów. Jeżeli właściwie pojmuje swe przeznaczenie, musi się starać wznieść wyżej, wal­cząc z pokusami upadku, który prowadzi do wynaturzenia jego istoty i powołania.

Franciszkanizm: Program wiary radosnej, prostej, płynącej z wszechogarniają­cej miłości do świata i wszelkiego stworzenia, miłości poddanej ewangelicznym ^ pojmowanym dosłownie - nakazom miłosierdzia, pokory, ubóstwa i braterstwa. Sw^ Franciszek z Asyżu (l 182-1226) zapoczątkował wielki ruch odnowy moralnej w świecie pełnym okrucieństwa. Świadectwem franciszkanizmu jest zbiór legend z życia świętego i jego towarzyszy: Kwiatki św. Franciszka z Asyżu (w przekładzie L. Staffa).

UNIWERSALIZM

W średniowiecznej Europie panowały:

-jeden ustrój: feudalizm;

-jeden język: łacina;

- ta sama religia: katolicyzm;

- w nauce panowała scholastyka;

- dominowała jedna idea: teocentryzm;

- jednakowe wzorce osobowe: wzór ascety, rycerza chrześcijańskiego, doskonałe­go władcy;

- te same style w sztuce: styl romański (do polowy XIII w.), gotycki;

- wykorzystywano czytelne dla wszystkich Europejczyków motywy, symbole i sfor mułowania: np.: motyw tańca śmierci, symbolika barw, roślin, kamieni szlachetnych itp.

Na tym właśnie polegał średniowieczny uniwersalizm. Europejczyk czuł się przede wszystkim chrześcijaninem, poczucie narodowe zostało zepchnięte na dal­szy plan. Każdy człowiek wykształcony mógł swobodnie poruszać się po całej Eu­ropie, porozumiewać się, stąd powszechne studia za granicą, podróże. Bez prze­szkód korzystał z literackiego i naukowego dorobku innych, ponieważ były one zapisywane w zrozumiałym dla niego języku. Więcej - mógł z nich dowolnie korzy­stać, umieszczając ich fragmenty we własnych dziełach (!). W średniowieczu nic znano pojęcia „plagiat", celem twórcy było wyrażenie chwały i wielkości Boga, nie podpisywano dzieł, artystyczny dorobek traktowano jako wspólną własność, a Eu­ropę jak wielki wspólny dom.

NAUKA l SZKOLNICTWO

W średniowiecznych szkołach panowała scholastyka. Za jej twórcę uznano św. Augustyna, który sformułował zasadę „uwierz, abyś zrozumiał " i byt zwolenni­kiem racjonalnego (rozumowego) wyjaśniania prawd wiary. Za ostateczny autorytet uznano Biblię, dzieła Ojców Kościoła (najdawniejszych pisarzy chrześcijańskich) oraz pisma Arystotelesa. W przeprowadzaniu rozumowych dowodów poszczegól­nych prawd wiary posługiwano się logiką Arystotelesa (logika - nauka o zasadach poprawnego myślenia i wnioskowania). W średniowieczu panował specyficzny system nauczania. Wykładano siedem sztuk wyzwolonych podzielonych na trivium gramatyka, retoryka i dialektyka, i quadrwium: arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka. Ukończenie tych dwu stopni stanowiło przygotowanie do profesjonalnych studiów teologii, medycyny lub prawa.

ARCHITEKTURA

Styl romański - panował powszechnie do połowy XIII w. Budowle w stylu romańskim odznaczają się masywnością, „ciężkością", mają grube mury i małe okna, charakteryzuje je regularność, zwarte proporcje, są proste i surowe. Budowle romań­skie to przede wszystkim kościoły i zabudowania klasztorne.

Styl gotycki - byt to styl związany z kulturą rycerską, mieszczańską i dworska. Jego cechy to: lekkość, strzelistość, smukłość, duże witrażowe okna, ostre łuki. W stylu gotyckim budowano kamienice mieszczańskie, mury obronne z licznymi basztami, okazale zamki rycerskie, także kościoły i zespoły klasztorne.

WZORCE OSOBOWE

Święty-asceta (np. św. Aleksy) - życic podporządkowane Bogu, całkowite wyrzeczenie się spraw doczesnych i poświęcenie Bogu, życic w skrajnym ubóstwie, praktykowanie absolutnej pokory.

Rycerz chrześcijański (np. Roland) - wzór cnót chrześcijańskich - głęboko wierzy, całe życie podporządkowuje Bogu i Jego namiestnikowi na ziemi - swemu władcy, odważny, niezłomny, honorowy, wierny, walczy w obronie wiary chrześci­jańskiej

Doskonały władca (np. Karol Wielki, Bolesław Śmiały) -jest następcą Boga na ziemi, każde jego działanie ma na celu dobro ojczyzny i poddanych, ceni honor i wierność, jest mądry, rozważny, sprawiedliwy, ma kontakt z Bogiem (sny, widze­nia), dzięki czemu zawsze podejmuje trafne i właściwe decyzje.

Liryka

Poezja liturgiczna - krąg utworów o tematyce religijno-filozoficznej, ich auto­rzy często nawiązywali do wątków i motywów biblijnych. Celem poetów było przy­bliżenie odbiorcy sfery sacrum, objaśnienie prawd wiary. Najbardziej rozpowszech­nionymi formami poezji liturgicznej były:

- tropy - początkowo krótkie retoryczne ozdobniki, którymi wzbogacano teksty liturgiczne. Z czasem przyjęły one formę całych zdań lub nawet grup zdań. Zwykle śpiewał je kantor w przerwach między śpiewami chóru, tropami nigdy nie posługi­wał się wykonawca tekstu głównego.

- sekwencja - utwór składający się z szeregu zwrotek, początkowo układany tzw. prozą retoryczną (silnie zrytmizowaną), z czasem nabierający coraz wyraźniej charakteru poezji (rym, zwrotka, wers). Sekwencje wykonywał zwykle pierwszy solista, potem śpiewał je chór.

- oficjum rymowane - duża forma składająca się z różnych gatunkowo pieśni łacińskich, w których przedstawiono kolejne fazy życia świętego. W Polsce pierw­sze oficja powstały w XIII w., właśnie wtedy zostało napisane łacińskie oficjum brewiarzowe o św. Stanisławie.

- hymn.- .pochwalny utwór liryczny, którego zasadniczą treścią jest chwała Boga i świętych, na drugim planie pojawia się modlitwa o łaski. Pierwszymi twór­cami hymnów byli św. Hieronim, św. Ambroży. W Polsce hymny zaczęły powsta­wać w XIII w., zwykle z okazji uroczystości kanonizacyjnych. Znany i do dziś śpiewany hymn Gaude, mater Polonia został napisany ku czci św. Stanisława.

Poezja świecka - krąg utworów dotyczących spraw doczesnych, życia świec­kiego, zawierających informacje o obyczajowości, wiedzy, mentalności ówczesnych ludzi. Należą do niego następujące gatunki:

- epitafium - początkowo krótkie, z czasem coraz dłuższe napisy nagrobne, epitafium dla Bolesława Chrobrego (zachowane do dziś) zawiera informacje o jego bohaterskich czynach i ważniejsze fakty z biografii.

- lament (łac. Planctus) - świecki utwór żałobny, utworem tego gatunku jest pieśń na śmierć Bolesława Chrobrego z Kroniki Galia Anonima.

-pieśń obozowa (kantylena) - bardzo popularna forma, której przykład odna­leźć można w Kronice Galia - pieśń Bolesław. Bolesław zawiera pochwałę Bole­sława Krzywoustego jako wodza i żołnierza.

Epika

Nurt religijny epiki średniowiecznej reprezentują:

- żywoty świętych (żywotopisarstwo, hagiografia) - utwory zawierające bio­grafię świętego pisane według stałego schematu:

a) narodziny świętego (i towarzyszące temu zdarzeniu cuda oraz znaki i za­powiedzi),

b) dzieciństwo i młodość (z uwzględnieniem wyjątkowych cech postaci);

c) godności kościelne, działalność misyjna, cuda:

d) męczeństwo, śmierć (i towarzyszące im cuda).

Spośród średniowiecznych zbiorów żywotów świętych największą popularno­ścią cieszyła się Złota legenda (łać. Legenda aurea} Jakuba de Voragine, o czym świadczą ogromne ilości kopii. Spośród żywotów polskich świętych wymienia się:

żywot św. Wojciecha, św. Stanisława, Jadwigi, Kingi, Jacka. Na uwagę zasługują rymowane żywoty świętych w języku polskim - Legenda o św. Aleksym. Legenda o św. Dorocie.

- kazanie - tekst przemówienia i tekst pisany wypowiedzi wygłaszanej przez duchownego do wiernych podczas nabożeństwa. Polskie kazania były początkowo oparte na wzorach europejskich (zwłaszcza francuskich). W XIII w., za sprawą do­minikanów i franciszkanów, rozwinął się nurt tzw. kazań dla ludu. Choć zapisywane zwykle po łacinie, kazania wygłaszane były w języku polskim, dzięki czemu Ko­ściół nabierał wagi ośrodka religijnego i kulturalnego. Najbardziej znane zbiory kazań polskich: Kazania świętokrzyskie - pocz. XIV w.. Kazania gnieźnieńskie -pocz.. XV w. W nurcie świeckim epiki średniowiecza dominuje proza historiograficzna:

- roczniki (łac. annales) - krótkie bezimienne zapiski na marginesach tablic paschalnych (wykazy świąt ruchomych obejmujące okres kilkunastu lat). W Polsce roczniki zaczęto spisywać już w X w., powstawały jeszcze w XV w.

-kronika - tą nazwą określano w średniowieczu wszystkie dzieła o treści histo­rycznej. Wydarzenia w nich przedstawione miały układ chronologiczny, autorzy nie stronili jednak od umieszczania w kronikach wydarzeń fikcyjnych (nieautentyczne mowy, listy itp.), często także nadawali tekstowi charakter dydaktyczny, moralizatorski. Relacje kronikarskie przesycone są także panegiryzmem (nadmierna skłon­ność do wychwalania). Najbardziej znane polskie zabytki tego gatunku: Kronika Galia Anonima (ok. 1112-1116, czyli I ćwierć XII w.), Kraniku Wincentego Kadłubka (XIII w.), Kronika ^wielkopolska (ok. XIV w.), Kronika Janka z Czarnkowa (ok.1377-1384), Kromka Jana Długosza (XV w.).

Dramat

Dramat średniowieczny ma swe korzenie w religii (zwróć uwagę na podobień­stwo z rodowodem dramatu antycznego). Już w XIII w. w polskich kościołach in­scenizowano sceny z życia Chrystusa - przede wszystkim wydarzenia związane z Męką Pańską: ostatnia wieczerza, złożenie do grobu, odwiedziny u grobu. Te insce­nizacje były traktowane jako uzupełnienie obrzędów mszalnych Wielkiego Tygodnia. Były to dramaty liturgiczne. Z czasem z dramatu liturgicznego wykształciły się:

- misterium - Forma dramatyczna obszerniejsza niż dramat liturgiczny, złożona z kilku scen różnej długości, w których brała udział duża ilość aktorów (obok Jezu­sa, Marii, świętych pojawiali się pasterze, żołnierze, pachołkowie, diabły). Cechą charakterystyczną misterium jest tzw. symultaniczność. Przedstawienia były roz­grywane na placu przed kościołem lub na rynku, wokół którego rozstawiano podia (sceny). Właśnie na nich rozgrywała się akcja misterium, przy czym aktorzy grali na wszystkich scenach równocześnie. W ten sposób wydarzenia toczyły się w kilku miejscach naraz, widzowie oglądali wszystkie dekoracje, niejednokrotnie mieli tak­że okazję obserwować aktorów czekających na swoją kolej. Ilość scen w misterium była praktycznie nieograniczona, nieraz misterium trwało kilka dni (cykle misteryjne).

- moralitet - drugi, obok misterium, podstawowy gatunek średniowiecznego dramatu, którego bohater- przedstawicie! całej ludzkości - każdy (ang. Everyman, niem. Jedermann) zostaje pokazany w zmaganiu z doczesnością - walka z pokusami. uleganie wartościom doczesnym, walka dobra i zła o ludzką duszę. Boże miłosier­dzie umożliwiające szczęście wieczne.

- intermedia - krótkie komiczne scenki zwykle oddzielające poszczególne sce­ny misterium, często rubaszne, prostackie.

-mirakle - przedstawienia, w których eksponowano zwłaszcza cudowne wy­darzenia z życia Marii Panny, świętych.

UWAGA: Ulubioną formą przekazu była w średniowieczu alegoria. Artyści dążyli do zobrazowania zjawisk i pojęć. Starano się plastycznie ukazać takie wartości, jak: cnota, grzech, prawda, kłamstwo. Dlatego posługiwano się alegorią, czyli obra­zem lub opowiadaniem o umownym (ale stałym) znaczeniu przenośnym.

PIEŚŃ O ROLANDZIE:

Utwór powstał w kręgu starofrancuskiej epiki rycerskiej, tzw. chansons de ge­ste, czyli „pieśni o czynie". Chansons de geste to powstałe między XI a XIII wie­kiem poematy rycerskie - o przygodach („czynach") historycznych i legendarnych bohaterów. Początkowo funkcjonowały one w przekazach ustnych, ale od około XII wieku zaczęto je zapisywać. Poematy te układały się w całe cykle, z których najpo­pularniejsze były:

a) tzw. cykl królewski - historie o czynach wojennych Karola Wielkiego (Pieśń o Rolandzie, O królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu);

b) cykl o Wilhelmie Orańskim, traktujący o wojnach z Saracenami w połu­dniowej Francji (Chunson de Guillaume);

c) cykl feudalny, obejmujący opowieści o buntach baronów przeciw cesarzowi, o walkach rodów, potyczkach, zajazdach, aktach zemsty etc. (Lorreinen);

d) cykl utworów o zdobywaniu św. Relikwii (Aspremont);

e) cykl o wyprawach krzyżowych (Chanson de Jerusalem)

Epika rycerska to nie tylko utwory starofrancuskie. W Hiszpanii powstała Pieśń o Cydzie, w Niemczech Pieśń o Nibelungach, na Rusi - Słowo o wyprawie Igora.

„Pieśń o Rolundzie” to utwór anonimowy, powstały najprawdopodobniej w XI w., ale najstarszy zachowany rękopis pochodzi dopiero z pierwszej polowy XII wieku (ok. 1150 r.). Od miejsca znalezienia rękopisu nazywany jest wersją oksfordzką). Na fabule eposu składają się dzieje wyprawy króla Franków, Karola Wielkiego, do Hiszpanii w 778 r., zwycięstwo nad poganami oraz wynikła ze zdrady klęska tylnej straży tej wyprawy. Utwór opiera się na wydarzeniu autentycznym - w VIII wieku miała miejsce taka wyprawa, której celem było zdobycie Hiszpanii i uwolnienie jej spod panowania niewiernych - Saracenów. Wydarzenie, które stało się osią Pieśni o Rolandzie, również miało miejsce - na tylną straż armii Karola Wielkiego napadli w wąwozie Roncevaux górale baskijscy i wycięli ją w pień. Mimo bohaterskiej obrony zginął wtedy kwiat rycerstwa frankońskiego z hrabią Rolandcm, siostrzeń­cem władcy i głównym bohaterem poematu, na czele. Akcja utworu obejmuje nic tylko samą klęskę wojsk Rolanda, autor ukazuje również, jak do niej doszło (zdrada Ganelona) oraz opisuje powrót Karola do Hiszpanii, zdobycie przez niego Saragossy i pomszczenie klęski jego tylnej straży.

Najważniejszym zadaniem Pieśni o Rolandzie, podobnie jak innych chansons de geste, było przedstawienie i upowszechnienie wizerunku doskonałego rycerza chrześcijańskiego, jednego z głównych wzorców osobowych średniowiecza. Dosko­nały rycerz musiał być waleczny, odważny, oddany Bogu, ojczyźnie i swojemu pa­nu. Celem swego życia doskonały rycerz miał uczynić walkę w obronie wiary chrześci­jańskiej i ojczyzny. Jego postępowanie powinna cechować duma i dbałość o dobre imię wynikające z podporządkowania się nakazom etyki rycerskiej. Wszystkie te warunki spełniał hrabia Roland, należy go więc uznać za wzorowy przykład ideal­nego rycerza chrześcijańskiego. Roland ginie jako prawdziwy bohater. Jego śmierć zostaje uwznioślona. Nie chce wezwać pomocy (zabrania mu tego duma). Przed śmier­cią gorąco modli się do Boga, przeprasza za grzechy i oddaje Mu swą duszę. Po śmierci dostaje się do raju, dokąd jego duszę zanoszą Archanioł Gabriel i św. Michał.

Pieśń o Rolandzie przynosi również elitarną odmianę wzorca doskonałego rycerza - wizerunek idealnego władcy. Takim wzorcowym władcą jest tu Karol Wielki. Nic tylko posiada on wszystkie cechy doskonałego rycerza, ale oprócz tego jest troskli­wym, dbającym o swoich podwładnych królem, ideałem godnym największego szacunku.

DZIEJE TRISTANA I IZOLDY:

Średniowieczna literatura francuska była początkowo zdominowana przez chan­sons de geste., czyli pieśni o czynie (bliższe informacje - patrz Pieśń o Rotundzie}. Z biegiem czasu, wraz z ewolucją gustów czytelników i wzrostem aspiracji arty­stycznych autorów, epika rycerska uległa ewolucji. Coraz częściej pojawiały się w niej wątki miłosne, a co najważniejsze, na pierwszym planie znajdował się nic konkretny czyn, ale motyw, psychologiczne uzasadnienie takiego, a nic innego działania bohaterów. Coraz

popularniejsze sliiwaly się historie nieszczęśliwej miłości. miłosnego trójkąta czy miłości „do grobowej deski". Te przemiany zaczęły się doko­nywać od około XII wieku. Nie wiadomo dokładnie. w którym roku i gdzie powsta­ła legenda o Tristanie i Izoldzie. Historycy literatury francuskiej wskazują na moty­wy celtyckie, genezy utworu szukają w podaniach Celtów, a więc około V wieku n.e. Najstarsze zachowane fragmenty dwóch różnych wersji legendy pochodzą z XII wie­ku - są to: rymowana, cudowna wersja Beroula oraz wersja dworska Thomasa. Oprócz nich istnieją również fragmenty wersji XIII-wiecznych (między innymi poemat Gotfryda ze Strasburga).

Ok. 1900 r., po wielu latach drobiazgowych badań i analiz, Joseph Bedier (słyn­ny francuski historyk literatury, uczony, romanista) w oparciu o dwie najwcześniej­sze wersje, dokonał kompilacji i stworzył prozą całkowitą, pełną wersję historii kochanków - Dzieje Tristana i Izoldy. Ogromną zasługą francuskiego uczonego jest zachowanie klimatu wieków średnich oraz szczególnej narracji, tak charakterystycznej dla średniowiecznych bardów czy truwerów. Stworzona przez Bediera wersja jest arcydziełem literatury, czytelnik otrzymuje odtworzoną opowieść o miłości Tristana i Izoldy w najdawniejszej dostępnej postaci.

Dzieje Trisluna i Izoldy to przede wszystkim opowieść o nieszczęśliwej, tra­gicznej miłości bohaterów tytułowych. Byli oni sobie przeznaczeni, a jednak me dane im było wspólne życic ani połączenie się węzłem małżeńskim. Wypity przez pomyłkę napój miłosny połączył ich serca na zawsze, jednak Izolda musiała zostać żoną króla Marka, pana i władcy Tristana. Od tej chwili całe życie pary kochanków było jednym wielkim pasmem cierpień miłosnych i rozpaczliwych prób bycia ra­zem wbrew okolicznościom. Miłość okazała się uczuciem mocniejszym od nich samych, od zdrowego rozsądku, silniejszym od wszelkich przeszkód i niebezpie­czeństw. Zakochani zmuszeni więc byli oszukiwać prawowitego małżonka, stoso­wać różne wybiegi i bezustannie ryzykować własnym życiem. Koniec historii jest łatwy do przewidzenia: wygnany z kraju Tristan umiera od ran i z żalu za ukochaną, Izoldzic zaś pęka serce z rozpaczy po śmierci kochanka. Dopiero po ich śmierci miłość tryumfuje. Z grobu Tristana wyrasta głóg i wnika do grobu Izoldy. To sym­bol wiecznej, niezniszczalnej i prawdziwej miłości. Dzieje Tristana i Izoldy to praw­dziwy hymn o miłości - najsilniejszym, najpotężniejszym uczuciu na ziemi. Historia pary kochanków stała się częstym motywem utworów literackich wszystkich epok, do dzisiaj prozaicy i poeci nawiązują do tej tragicznej legendy.

Ideał miłości dworskiej - Tristan kocha Izoldę uczuciem w peł­ni odpowiadającym ówczesnemu kanonowi tzw. miłości dworskiej. Został on sfor­mułowany w poezji prowansalskiej, inspirowanej zwykle autentyczną miłością i przeznaczonej dla konkretnej kobiety - damy serca autora. Podstaw owym składni­kiem tego uczucia jest boska cześć oddawana kochance, mężczyzna traktuje ko­bietę jak bogdankę, władczynię swego serca, dla niej jest gotów nie tylko na śmierć, ale nawet na utratę honoru (co dla rycerza było wielką tragedią). Miłość dworska to uczucie bardzo silne, wieczne, potężna namiętność, nad którą nie można zapano­wać; sprzyjają jej siły dobra, ale kochankowie wciąż muszą pokonywać trudności i niebezpieczeństwa, zawsze towarzyszy im cierpienie.

KWIATKI ŚW FRAŃCISZKA

Kwiatki świętego Franciszka to pochodzący z XIV w. zbiór anonimowych opo­wiadań o życiu i działalności świętego i towarzyszących mu zakonników. Franci­szek żyt w latach 1182-1226. Jego prawdziwe nazwisko brzmi Giovanni Bernardone. Pochodził z bogatej rodziny kupieckiej z Asyżu. Początkowo wiódł wesołe i beztro­skie życie, urozmaicone typowo młodzieńczymi awanturami, do których miał skłon­ności. W pewnym momencie przeżył objawienie, po którym rozdał swoje pieniądze biedakom, ojcu zwrócił wszystkie podarowane dobra i zaczął wieść życic „bieda­czyny bożego". W opowiadaniach o św. Franciszku łatwo odnaleźć pierwiastki no­wego modelu świętego i nowego systemu filozoficznego. Jego wyznaczniki:

a) naśladownictwo Chrystusa - św. Franciszek gromadzi wokół siebie dwunastu towarzyszy, których uczy, jak żyć w zgodzie z sobą i Bogiem; poleca im wyrzecze­nie się wszelkich dóbr materialnych i całkowite poddanie się woli Boga i Jego opiece;

b) akceptacja ludzi i świata jako doskonałego dzieła Bożego; traktowanie całe­go stworzenia jak braci - Franciszek głosi kazania nic tylko do ludzi, ale i do roślin, zwierząt (wilk z Gubbio), ptaków (dzikie turkawki); mówi o ..siostrze wodzie", „bracie słońcu", „bracie księżycu ":

c) całkowita pokora i prostota, ubóstwo;

d) wyrzeczenie, akceptacja cierpienia, dobrowolna asceza, która przynosi radość i szczęście, a nic, jak w przypadku św. Aleksego, tylko upokorzenie;

e) miłość jako podstawa całej filozofii św. Franciszka i wszelkich jego działań; absolutnie poświęcenie Bogu i bliźnim, służba innym.

FRANCISCO VILLON:

Franęois Villon (1431-1463?) jest jednym 7. najbardziej kon­trowersyjnych i tajemniczych artystów średniowiecza. Wiódł burz­liwe i awanturnicze życic. Był więziony za kradzieże, włamania. podejrzewano go nawet o morderstwo. Koleje życia wpłynęły na twórczość Villona - najczęściej sięgał po motyw śmierci, przemi­jania, ale w jego poezji nic brak też obscenizmu. brutalności, ero­tyzmu; poeta często szokował i prowokował odbiorców

Najbardziej znanym utworem, swego rodzaju podsumowaniem życia i twórczości artysty, jest Wielki Testament. Celność spostrzeżeń i refleksji natury egzystencjalnej (dotyczących sensu życia, istnienia) współgra tu ze specyficznym, zabarwionym iro­nią i goryczą, ujęciem tematu. Swe ostateczne przemyślenia poeta wyraził w formie testamentu mającego rozrachunkowy i pożegnalny charakter. Villon czuje się zmęczo­ny nędzą i losem wiecznego tułacza, otwarcie mówi o skrajnym ubóstwie, w jakim żyt (o swoim ciele ironicznie ..Robactwo się ta nim nie naie"). Ocenia też siebie jako poetę i własny dorobek twórczy. Jest światłom swej wartości jako artysty, chce, aby w pamięci potomnych pozostał po nim jakiś ślad.

Villon o życiu: ..Co z ziemi, w ziemię się obraca... ". ..Potrzeba ludzi pcha do zbrodni, / A głod wywabia wilki z boru " . O miłości: ..Zwodna miłości, cierpieniem zbyt sroga, / Okrutna w skutku, w słodyczy obłudna, / Milości. twardsza niżli stal złowroga...". O sobie: .....niewiele ia posiadam / Mienia". .....przez wszystkich opuszczony", „ ...lulacz wiekuisty". „Hańbą do syta napojony"....ciężko doświadczony/ Kaźniq\ „ ...ostałem, / Ubogi w rozum y nauki: / Smutny, zmurszały duchem, ciałem... ". O przemijaniu: „Gdzież są? Wy mówcie, jeśli znacie?... / Ach. gdzież sq niegdysiejsze śniegi! ".

DANTE ALGICHIRI-BOSKA KOMEDIA

Żyjący w latach 1265-1321 Dante Alighieri jest uważany za jednego z najwybitniejszych włoskich poetów. Boska Komedia jest dziełem życia Dantego, a zarazem zwieńczeniem literatury średnio­wiecza i zapowiedzią nowej epoki historyczno-literackiej - rene­sansu. Powstała w latach 1307-1321, a więc w czasie, gdy we Wło­szech pojawiły się pierwsze utwory renesansowe, średniowiecze zaś powoli zaczynało usuwać się w cień. W całej Boskiej Komedii widać zainteresowanie poety człowiekiem i wszelkimi wymiara­mi ludzkiej egzystencji - cechy charakterystyczne dla renesansowego humanizmu. Trzeba również pamiętać, że Dante odszedł od średniowiecznego nakazu pisania po łacinie. Boska Komedia napisana jest w języku narodowym poety - po włosku.

Utwór jest zbudowany zgodnie z idealnym systemem trójkowym. Przede wszyst­kim składa się z trzech części:

l. Piekło (znajduje się w głębi ziemi, ma kształt gigantycznego leja składające­go się z dziewięciu kręgów). Tu przewodnikiem bohatera jest wielki poeta rzymski, Wergiliusz.

Każda część opatrzona jest osobną dedykacją w formie listu, w każdą wplecione są trzy mowy i jeden rymowany wiersz.

W Kronice przedstawione zostały dwa wzorce osobowe doskonałych władców. Pierwszym jest Bolesław Chrobry, ukazany jako dobry, sprawiedliwy i kochany przez poddanych król. Drugim idealnym władcą jest Bolesław Krzywousty, którego Gali przedstawia jako wzorzec króla-rycerza. Krzywousty jest doskonałym dowód­cą, budzącym panikę w szeregach wroga. Kronika należy do epiki rycerskiej, jest pisana językiem żywym, obrazowym i choć prostym, to jednak nic pozbawionym licznych metafor i gry stów. Autor często stosuje pytania retoryczne, wykrzykniki, wołacze i apostrofy, starając się utrzymać podniosły styl krasomówczy.

BULLA GNIEŹNIEŃSKA

Jest to wydana w 1136 r. bulla papieża Innocentego II, czyli dokument, w któ­rym papież bierze pod opiekę Stolicy Apostolskiej arcybiskupstwo gnieźnieńskie wraz z jego uposażeniami. Rejestr tych dóbr zawiera 410 polskich nazw osobowych (m.in. Uniemysł, Jeż, Bogumił, Janowicy, Rudnicy) i miejscowych (m.in. Gniezno, Nakło, Kalisz, Zagorzyn, Chomętowo, Biezkorzyszcz).

KSIĘGA HENRYKOWSKA

Są to chronologicznie spisane w XIII wieku dzieje klasztoru Cystersów w Hen­rykowie na Śląsku (stąd nazwa). W łaciński język dokumentu wpleciono pod dat.) 1270 pierwsze polskie zdanie ciągle: „Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai (Daj, ać ja pobruszę «pokręcę żarnami», a ty poczywaj «odpocznij»)". Zdanie to miał, we­dług tekstu, wypowiedzieć chłop, Bogwał, do swojej żony.

BOGURODZICA

Uważana jest powszechnie za najdawniejszą polską pieśń religijną. Powstała najprawdopodobniej w pierwszej połowic XIII wieku. Najstarsza zachowana wer­sja (dwie zwrotki rękopisu wraz z nutami) pochodzi z 1407 r. Strofy te (do drugiego „Kyrie eleison ") cechuje wysoki kunszt artystyczny. Bogurodzica stalą się pierw­szym polskim hymnem narodowym (śpiewanym, według kronikarza Jana Długosza. przez rycerzy polskich w czasie bitwy pod Grunwaldem w 1410 r. i pud Warną) i pieśnią koronacyjną dynastii Jagiellonów.

Pierwsza zwrotka Bogurodzicy to modlitwa skierowana do Matki Bożej z prośbą o wstawiennictwo u Chrystusa w celu wyjednania wiernym obfitych łask. W drugiej zwrotce zbiorowy podmiot liryczny zwraca się do Syna Bożego, aby ten. przez wzgląd na Jana Chrzciciela. wysłuchał modlitw i zesłał proszącym łaskę pobożnego życia, po śmierci zaś zapewni! im życie wieczne w raju. Każda strofa jest zakończo­na zwrotem ..Kyrie eleison " („Panie zmiłuj się na nami").

Budowa: Bogurodzica jest liryczną pieśnią religijną wzorowaną na łacińskich hymnach kościelnych. Nie jest jednak przeróbką ani przekładem tekstu łacińskiego, ale w pełni oryginalnym utworem. Cechuje ją wysoki kunszt artystyczny. Dwie pierw­sze strofy (tzw. Bogurodzica właściwa: pozostałe strofy dodawano stopniowo) to tzw. kontakia - kunsztowne pod względem formy, pełne rymów wewnętrznych. gier słownych. Cała pierwsza zwrotka to apostrofa do Marii, zawiera kilka wołaczy i zdania wyrażające prośbę.

Pod względem formalnym Bogurodzica została napisana wierszem asylabicznym (wersy różnią się liczbą sylab), intonacyjno- zdaniowym (wersy to zdania lub ich człony, które mają podobne linie intonacyjne: rosnąca i rosnąco-opadająca). Ważną rolę pełnią w pieśni rymy - wyznaczają koniec wersu, czyli klauzulę. W Bo­gurodzicy można odnaleźć rymy wewnętrzne (np. sławiena - zwolena) i wewnątrz-wersowe (Bogurodzico - dziewica).

Osobne miejsce należy poświęcić omówieniu występujących w pieśni archa­izmów, czyli form, które wyszły z użycia:

„Kyrie eleison ") cechuje wysoki kunszt artystyczny. Bogurodzica stalą się pierw­szym polskim hymnem narodowym (śpiewanym, według kronikarza Jana Długosza. przez rycerzy polskich w czasie bitwy pod Grunwaldem w 1410 r. i pud Warną) i pieśnią koronacyjną dynastii Jagiellonów.

KAZANIA ŚWIĘTOKRZYSKIE

Rękopis Kazań świętokrzyskich pochodzi z XIV w., jest jednak kopii) starszego oryginału, datowanego na wiek XIII. Zachowały się jedynie fragmenty kilku kazań, pisanych językiem trudnym, przeznaczonym dla wykształconych zakonników, być może jako rodzaj konspektu.

KAZANIA GNIEŹNIEŃSKIE

Kazania gnieźnieńskie to 95 kazań w języku łacińskim i 10 pisanych po polsku. Kazania są datowane na przełom XIV i XV wieku, z tym, że polskie powstały nieco później niż łacińskie. Język jest łatwiejszy, przystępniejszy dla szerszych rzesz wier­nych niż ten, którym posługiwał się autor Kazań świętokrzyskich.

PSAŁTERZ FLORIAŃSKI

Psałterz floriański to przygotowany dla królowej Jadwigi zbiór psalmów Pisma Świętego. Psałterz pochodzi z przełomu XIV i XV wieku, gdyż przekładanie psal­mów rozpoczęto w XIV wieku, przerwano po śmierci Jadwigi w 1399 r. i wznowiono po 1405, a więc już w wieku XV. Psałterz jest trójjęzyczny, to znaczy że każdy wers zapisany jest najpierw w języku łacińskim, a potem następuje jego polski i niemiec­ki przekład.

„ O zachowaniu się przy stole”

Wiersz zapisany został około 1415 r., jego autorem jest Przecław Słota, szlachcic z Gosławic w ziemi łęczyckiej. Jest to utwór obyczajowo-dydaktyczny, zawie­rający średniowieczne zasady dobrego wychowania. Autor poucza, jak należy zacho­wać się przy stole i zaleca mężczyznom dworne obyczaje oraz szacunek dla kobiet.

Wiersz o chlebowym siole (inna wersja tytułu) to próba przeniesienia na grunt słowiański dworskich i biesiadnych zwyczajów zachodnioeuropejskich, a także świa­dectwo wzrostu roli kobiet w życiu towarzyskim w Polsce. W utworze pojawiają się (zastosowane po raz pierwszy w polskiej poezji) rymy męskie: woł stoi. kot.

LEGENDA O ŚWIĘTYM ALEKSYM

Jest to utwór hagiograficzny, czyli wyidealizowana opowieść o życiu i śmier­ci świętego. Legenda o świętym Aleksym pochodzi najprawdopodobniej z Syrii. z V lub VI w. n.e., gdzie powstała w oparciu o motywy indyjskie. Około X wieku Legenda... dotarła do Europy Zachodniej, zdobywając ogromną popularność i bu­dząc falę naśladownictw. Polska wersja utworu pochodzi z około 1454 r., lecz jest kopią jeszcze starszego rękopisu. W blisko pięćdziesięciu procentach Legenda... pisana jest ośmiozgloskowcem. Autor propaguje skrajną ascezę. Święty Aleksy jest wzorem ascety: odrzuca dla Boga wszelkie dobra materialne, dobrowolnie decydu­je się na życie w skrajnej nędzy, rezygnuje z jakichkolwiek przyjemności, umartwia się, cierpi za grzechy swoje oraz innych ludzi. Dzięki takiej postawie doskonali w sobie cnotę i pobożność, lecz przede wszystkim uzyskuje zbawienie i zdobywa aureolę świętego.

Autor sięgnął po typowe dla hagiografii motywy: bohater utworu, którego naro­dziny są wynikiem ingerencji Boga. żyje w doskonałej czystości i pobożności. Ca­łemu życiu i śmierci Aleksego towarzyszą cudowne znaki, na przykład zejście Matki Boskiej z obrazu, samoczynne bicie dzwonów, uzdrawianie chorych, którzy zbliżyli się do ciała zmarłego ascety. Święty Aleksy spędza czas na kontemplacji i modlitwie, unikając przy tym sławy i rozgłosu (gdy jego życie staje się obiektem czci ludzi, zmienia miejsce pobytu).

Polska wersja Legendy o świętym Aleksym jest nie dokończona, brakuje w utworze scen przedstawiających żal rodziców po śmierci Aleksego oraz opisu uroczysto­ści pogrzebowych.

ROZMOWA MISTRZA POLIKARPA ZE ŚMIERCIĄ:

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią powstała w lalach 1463-1465 i jest przykładem poezji religijno-dydaktycznej. Utwór zbudowany jest na zasadzie dia­logu - rozmowy dwóch osób (tytuł łacińskiego utworu prozaicznego, na którym wzorował się polski autor, brzmi: Didlogus inter Mortem et Magistrum Policarpum). Autor podejmuje problem umierania i równości wszystkich ludzi wobec śmier­ci. Jest to wyraźne nawiązanie do średniowiecznej maksymy memento mori (pamię­taj o śmierci), wskazującej na przemijalność ludzkiego życia i marność wszelkich Spraw doczesnych. Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią nosi również znamiona satyry społecznej, wymierzonej przeciwko różnym stanom i grupom zawodowym (sędziom, lekarzom, źle prowadzącym się kobietom), lecz przede wszystkim ataku­jącej duchowieństwo.

Poeta ukazuje upersonifikowaną Śmierć nie jako szkielet, lecz w postaci roz­kładających się kobiecych zwłok, co ma wzbudzić w czytelniku odrazę i spotęgo­wać lęk przed śmiercią. Dydaktyczna wymowa Rozmowy... to przestroga przed grzesznym życiem i wskazanie na konieczność respektowania przykazań boskich oraz wynikającego z nich kodeksu moralno-etycznego. Autor nawiązuje również do późnośredniowiecznego motywu danse macabre (z języka francuskiego: taniec śmierci), to znaczy alegorycznego przedstawiania prowadzonego przez Śmierć w postaci kościotrupa tanecznego korowodu, składającego się z ludzi wszystkich stanów, co ma być wskazaniem na powszechność i wszechmoc śmierci.

---