POZYTYWIZM
NAZWA I RAMY CZASOWE
Kierunek filozoficzny, w którym dominował optymizm i wiara w postęp. Nazwa zaczerpnięta została z tytułu dzieła Auguste’a Comte’a – „Kurs filozofii pozytywnej”. Twórcy uważali, że filozofia powinna proponować pozytywne rozwiązania i polepszać warunki życia. [Pozytywny = prosty, racjonalny, klasyczny, prawdziwy, praktyczny].
Polska: 1864 – lata 90. XIX w.
Świat: lata 40. XIX w. (1848) – lata 70 i 80 XIX w.
Powstanie styczniowe to przeżycie pokoleniowe dla młodych pozytywistów. Nazwa epoki „pozytywizm” funkcjonowała tylko na ziemiach polskich. Na zachodzie Europy nazwą używaną był REALIZM, a „pozytywizm” był nazwą kierunku filozoficznego.
CECHY OGÓLNE EPOKI
gwałtowny rozwój gospodarki kapitalistycznej, ogromny przełom technologiczny (liczne wynalazki)
romantyczny heroizm walki zamieniono na heroizm pracy (praca i postęp są najważniejsze)
do głosu dochodzą nastroje feministyczne emancypacja kobiet
rozwój czasopiśmiennictwa, gatunków publicystycznych, reportażu, felietonu, listów z podróży
dawna szlachta inteligencja
idee patriotyczne identyfikowano z sukcesem ekonomicznym, materialnym; dążono do podniesienia poziomu życia i uświadomienia oraz edukowania ogromnych rzesz chłopstwa (walka z analfabetyzmem)
GŁÓWNE POSTULATY: tolerancja, nawoływanie do edukacji, wolność słowa i myśli
PRACA U PODSTAW – praca inteligencji polskiej ukierunkowana na uświadamianie, edukowanie i poprawę warunków życia najniższych klas społecznych (chłopstwa i proletariatu) – po uwłaszczeniu chłopów ogromne rzesze ludzi przeniosły się do miast za pracą i żyły w skrajnej nędzy; ci, którzy zostali na wsi umierali z głodu, walczyli o byt, szerzył się analfabetyzm.
PRACA ORGANICZNA – praca postrzegana jako działalność wszystkich sfer życia społeczeństwa, tzn. w sferze gospodarczej, edukacji, kultury; praca na rzecz nowoczesnego, postępowego społeczeństwa; wywodzi się z kierunku filozoficznego zwanego ORGANICYZMEM; praca dla dobra ogółu.
FILOZOFIA EPOKI
scjentyzm – jedyną prawdę o świecie uzyskujemy za sprawą naukowego i rozumowego poznania. Ma związek z oświeceniowym racjonalizmem i empiryzmem.
agnostycyzm – zaprzeczenie grozy (wiary w siły nadprzyrodzone, nieczyste) [wielu romantyków było gnostykami]; założenie, że choć istnieją w świecie zjawiska niewytłumaczalne, to nie należy poświęcać im uwagi, lecz skupić się na sferze poznawczej.
utylitaryzm – wywodzi się z oświecenia; pogląd zakładający użyteczność jednostki wobec społeczeństwa; ważniejszy jest ogół, a nie jednostka [przeciwieństwo indywidualizmu romantycznego]
ewolucjonizm – twórcą jest Karol Darwin; świat jest w ciągłym rozwoju, ulega ewolucji; zawsze od stanów niższych ku wyższym.
organicyzm – twórcą jest uczeń Darwina – Herbert Spencer; społeczeństwo postrzegano jako sprawnie funkcjonujący organizm, biologiczny twór; jednostki to poszczególne komórki w organizmie, jeśli wszystkie komórki są zdrowe (mądre, zadowolone z życia, żyją w dostatku) to organizm funkcjonuje prawidłowo – aby tak było, trzeba wdrażać pracę organiczną.
determinizm – odwołuje się do naturalistycznej koncepcji społeczeństwa, w którym byt kształtuje świadomość; przekonanie, iż otoczenie, w którym żyje człowiek determinuje jego życie; środowisko wpływa na to, jaki jest człowiek.
POLSKA FILOZOFIA POZYTYWISTYCZNA
Czołowi polscy pozytywiście: Aleksander Świetochowski (manifest pokoleniowy „My i Wy”), Julian Ochorowicz („Wstęp i pogląd ogólny na filozofię pozytywną”), Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa.
Pozytywizm polski ukształtował się w oparciu o poglądu filozofów zachodnich: Auguste Comte, John Stuart Mill, Herbert Spencer, Karol Darwin
Założenia: zwrot w stronę rozumu i wiedzy zdobywanej na podstawie faktów; człowiek to istota zdeterminowana przez naturę biologiczną i związki społeczne; prawa moralne kształtują się w toku doświadczeń historycznych; Ochorowicz opierał się na braciach Śniadeckich – ich racjonalizmie i empiryzmie.
LITERATURA I SZTUKA DOBY POZYTYWIZMU
CECHY LITERATURY:
- epoka czasów niepoetyckich, trudną i wysublimowaną poezję zastąpił gwałtowny rozwój prozy: powieści i nowelistyki [była prostsza, łatwiejsza w odbiorze],
- często literatura zyskiwała miano tendencyjnej – w sposób nachalny nastawiona była na propagowanie haseł epoki i spełniała też przede wszystkim funkcję moralizatorską (mniejszy nacisk na estetykę, większy na ideowość)
PRĄDY ARTYSTYCZNE EPOKI:
REALIZM – kierunek w sztuce i literaturze w 2. Poł. XIX w. i 1 poł. XX w., który zakłada dążenie do odwzorowywania (najlepiej obiektywnego) rzeczywistości; jest to sztuka mimetyczna, dążenie do obiektywnej prawdy i odtworzenia szczegółów świata; brak wątków metafizycznych.
Francuski realista Henri Stendhal zdefiniował realizm jako „zwierciadło przechadzające się po dziedzińcu”.
Cechy w literaturze: narrator trzecioosobowy; dążenie do realizmu topografii miejsc (podobnie z realiami czasu); szczegółowość opisów osób i przedmiotów; język prosty, zrozumiały, indywidualizacja języka; wnikliwa panorama społeczeństwa.
Realizm w sztuce: prostota, subtelność, zerwanie z idealizacją, brak metafizycznych elementów (ludzie podczas codziennych czynności), uproszczona kompozycja, stonowana kolorystyka, Gustave Canbert był najwybitniejszym przedstawicielem, zerwał z akademizmem (malarstwem wyuczonym), który narzuca piękno i ogranicza artystę. Inni przedstawiciele: Chełmoński, Gierymski, Kossacy, Jan Matejko
Realiści w literaturze: Homeriusz Bolzak, Stendhal, Fiodor Dostojewski, Lew Tołstoj, Karol Dickens, Bolesław Prus
NATURALIZM – wywodzi się z Francji (twórczość Emila Zoli), obiektywne i szczegółowe odzwierciedlenie rzeczywistości, wykorzystywanie dodatkowych środków wyrazu (np. opisuje stany patologiczne w społeczeństwie), erotyzm i biologizm w zachowaniach bohaterów, w opisie są elementy brzydoty; naturalistyczna koncepcja walki o byt, życie proletariatu, chłopów, na granicy zezwierzęcenia.
Malarstwo: dokładne odzwierciedlenie rzeczywistości, artyści przede wszystkim malowali naturę, dopiero później zaczęto przedstawiać drastyczne sceny (bieda, nędza, choroby), malarz naturalistyczny był ograniczony do wiernego przedstawiania określonych sytuacji i wydarzeń oraz elementów świata bez selekcji i upiększania sceny, dzieła były przedstawiane jako słabość człowieka względem natury lub wpisywały go w naturę.
ADAM ASNYK – POETA CZASÓW NIEPOETYCKICH
SYLWETKA: powstanie styczniowe to przeżycie pokoleniowe, wybitny działacz na rzecz wolności ojczyzny, przedstawiciel młodego pokolenia pozytywistycznego, jako poeta nie mieścił się w ramach czasowych swojej epoki, w swojej poezji zestawiał ze sobą sprzeczne wartości (przeszłość i przyszłość, tradycja i postęp, starość i młodość, śmierć i miłość, dusza i ciało, natura i cywilizacja).
„LIMBA”
- „samotna rośnie na skale”, „ostatnia z rodu wiatru”, „nigdy się nie zniży”, „woli upaść”
- dostrzegamy kontrast między bohaterami: limbą i świerkami,
- walka romantyzmu z pozytywizmem (walka pokoleń), poezji z prozą, starości z młodości,
- vanitas, konieczność przemijania,
- jednostka w konfrontacji z tłumem jest skazana na klęskę,
- limba – symbol dumy, honorowości, indywidualizmu, nie poddaje się, walczy.
„DO MŁODYCH” – MANIFEST POKOLENIOWY
- utwór programowy dawnego pokolenia najczęściej wpisywany w walkę pokoleniową „starych” z „młodymi”,
- wiersz apel do młodego pokolenia (tytuł),
- formy trybu rozkazującego, funkcja perswazyjna, impresywna, ekspresywna (dużo emocji),
- ! wiersz-hołd złożony staremu pokoleniu: „Ale nie depczcie przeszłości ołtarzy”, „Niechaj was pogodzi”,
- podmiot lir. w 1 os., liryka inwokacyjna, bezpośrednia, podmiot jest w tle, poucza, jest obiektywny stoi na stanowisku nauczyciela; adresat zbiorowy, młode pokolenie,
- puenta jest uniwersalna (motyw vanitas) – podzielą los poprzedników,
- Młodzi: mają budować na fundamentach, wiara w potęgę mądrości, logiczne myślenie, odrzucenie mroku, idea ewolucjonizmu,
- DUALIZM: młodzi/starzy, romantyzm/pozytywizm, irracjonalizm/racjonalizm, dusza/ciało, przeszłość/przyszłość
MARIA KONOPNICKA – „MENDEL GDAŃSKI”
NOWELA – gatunek epiki, krótki utwór prozatorski, o zwartej kompozycji i jednowątkowej fabule. Charakteryzuje się dynamiczną akcją z wyraźnie zaznaczonym punktem kulminacyjnym i puentą; cechą kompozycyjną jest tzw. sokół noweli (motyw sokoła) – jest to przedmiot, zjawisko, uczucie, itp., wokół którego skupione są wszystkie wydarzenia w utworze zazwyczaj umieszczone w tytule. (nazwę zaczerpnięto z epoki renesansu od tytułu noweli „Sokół” Boccaccia, którego uznaje się za twórcę gatunku)
- „Mendel Gdański” to nowela wpisana w pozytywistyczne hasło tolerancji (antysemityzm – niechęć do Żydów)
- główny bohater to stary Żyd, introligator, zamieszkały w Warszawie, ale urodzony w Gdańsku,
A. POSTAWA ZEGARMISTRZA:
- wyśmiewa Żydów: „za co? Za to, że to Żyd!”,
- uprzedzony do inności nacji żydowskiej, nietolerancja,
- ksenofobia, zamknięcie na asymilację z innymi nacjami,
- głupota, krótkowzroczność,
- społeczeństwo polskie to pasożyty,
- ograniczają się, nie są postępowi, operują stereotypami,
- narrator ukazuje go ironicznie.
B. POSTAWA STAREGO ŻYDA:
- stary, prosty, niewykształcony, jednak mądry, ma doświadczenie życiowe,
- ma poczucie sprawiedliwości i niesprawiedliwości,
- w swej prostocie jest zdolny do obiektywizmu,
- spracowany, całe życie skupiony na pracy, prostolinijny,
- czuje się Polakiem, pracuje dla miasta i dla siebie,
- pozytywne relacje z sąsiadami,
- zasługuje na szacunek,
- narrator ukazuje go w pozytywnym świetle.
Mendel stracił szacunek do Warszawiaków, którzy nie chcieli, aby czuł się Polakiem. Został upokorzony za pracę i wierność miastu.
Idea asymilacji Żydów i sprzeciw wobec antysemityzmu miał naprawić organizm społeczny (praca organiczna).
C. MIASTO W TWÓRCZOŚCI POZYTYWISTÓW
- Warszawa była centrum akcji pozytywizmu, dlatego w Polsce nazywano go „pozytywizmem warszawskim”,
- ciągle zmieniający się organizm, barwny obyczajowo,
- istotne dla rozwoju kraju,
- sprzeczności i kontrasty w stylu życia różnych warstw społecznych,
- patologia, nędza, chciwość,
- kult pracy, postęp cywilizacyjny, formowanie się nowych elit, prowadzących do poprawienia warunków życia.
8. BOLESŁAW PRUS - „LALKA”
A. GŁÓWNE WĄTKI NARRACYJNE W POWIEŚCI:
a) w powieści wzajemnie, paralelnie, przenikają się dwa wątki narracyjne (paralelizm – coś rozstrzygającego się równocześnie, przeplata się),
b) narracja polifoniczna = dwugłos narracyjny !
c) dominuje narracja trzecioosobowa – jest poza światem przedstawionym narrator auktorialny (odautorski)
d) narracja pierwszoosobowa w „Pamiętniku Starego Subiekta” narrator personalny – należy do świata przedstawionego, bohater wydarzeń, które relacjonuje, narracja subiektywna, w „Lalce” jest to zabieg nowatorski (świadczy o dojrzałości dzieła).
B. FUNKCJE PAMIĘTANIKA STAREGO SUBIEKTA
- otwiera powieść na przeszłość,
- poszerza informacje o świecie przedstawionym o historii opisywanej – retrospekcja,
- 1848 r. – Wiosna Ludów na Węgrzech – losy Rzeckiego,
- nawiązanie do wojen napoleońskich,
- młodzieńcze lata Wokulskiego – powstanie styczniowe (1863-1864),
- dopełnia portret głównych bohaterów (Wokulski, pani Stawska) – pogłębia realizm świata,
- ma cechy synkretyczne – pamiętnik + dziennik
C. ŚWIAT PRZEDSTAWIONY
a) czas i miejsce akcji: 1878 – ok. 1880 (+ retrospekcja!); Warszawa [Krakowskie Przedmieście, Łazienki, Powiśle], Paryż, Zasławek fotograficzna dokładność miejsc, zwłaszcza topografii miast
b) Ignacy Rzecki – przyjaciel S. Wokulskiego, pracownik sklepu, bonapartysta, patriota, romantyk.
POWIEŚĆ PANORAMICZNA – odmiana powieści realistycznej będąca zwierciadłem odbijającym zarówno szeroką panoramę społeczną (pogłębiony przekrój warstw społecznych) oraz dająca szeroki obraz realiów otaczającego bohaterów świata, a także obyczajów. Jest to odmiana powieści społeczno-obyczajowej – wnikliwe studium (analiza) obyczajowo-społeczna.
OBRAZ SPOŁECZEŃSTWA
ARYSTOKRACJA [Łęccy, książę, baronostwo Krzeszowscy, Starski, prezesowa Zasławska, Julian Ochocki, hrabia Karolowa]:
- narrator opisuje ich z dystansem i ironią, np. zdrobnienia,
- ukazanie oderwania ich od realiów,
- ośmiesza ich, ukazuje sztuczność,
- arystokracja sama siebie idealizowała,
- żyją życiem towarzyskim koneksjami, pławili się w luksusach, choć często byli bankrutami,
- świat jest hermetyczny, można się do niego tylko wkupić,
- z pogardą patrzą na niższych,
- żyją przeszłością i dawną świętością,
- warstwa ta się kończy, jest zdegenerowana i nie pasuje do epoki,
- „rosły tylko rzeźbione drzewa”,
- „ku wieczorowi bawiono się przed obiadem, w czasie obiadu i po obiedzie”,
- „cała ta ludność obchodziła wieczne święto”,
- nie pasują do epoki, nie przyczyniają się do pozytywistycznego postępu, gardzą ludźmi niższego stanu.
MIESZCZAŃSTWO [Katz, Minclowie, Wokulski, Rzecki, Żydzi, Mraczewski, Lisiecki, p. Stawska, p. Meliton]
- swoje życie opierali na pracy,
- praca organiczna jako lekarstwo dla społeczeństwa,
- brak higieny, nie troszczyli się o zdrowie, duża umieralność wśród dzieci,
- mieszkanie w brudzie,
- jednostka nic nie zdziała,
- oszczędność, nędza, niesprawiedliwość,
- brak chęci i energii do wprowadzenia zmian,
- zajmowali się pracą i zarabianiem pieniędzy,
- wdrażali ideał pracy pozytywistycznej, prowadzili interesy, napędzali gospodarkę
- warstwa pospolita, bardzo liczna, zamożna,
- nauczycielki, rzemieślnicy, kupcy, guwernantki,
- najważniejsza klasa, która wdraża ideały epoki (obok inteligencji),
- przedsiębiorczość, pracowitość, sumienność, rzetelność, aktywność, energia.
INTELIGENCJA [Geist, p. Meliton, studenci, Julian Ochocki, dr Szuman, Wokulski]
- naukowcy nastawieni na postęp,
- stanowiła grupę z szacunkiem odnoszącą się do norm społecznych i wszelkich zasad. Niezwykle cenna była dla nich praca, której nie traktowali ani jako kary (arystokracja), ani jako przykrej konieczności motywowanej tylko wynagrodzeniem (mieszczaństwo, biedota), lecz widzieli w niej sens życia, ściśle wiązali ją z wyznawanymi przez siebie ideami. W kategorii zysków nie traktowali oni także swoich badań naukowych, widząc w nich szansę na poprawę życia innych ludzi.
Reprezentantów inteligencji cechował także rozsądny i przemyślany stosunek do życia. Byli często wyśmiewani przez inne warstwy.
PROLETARIAT [Wysocki, Węgielek, Marianna]
- Powiśle – margines społeczny,
- potrzebna jest praca u podstaw i praca organiczna,
- bezrobocie, prostytucja, alkoholizm,
- nikt nie przejmuje się losem tych ludzi,
- wg Wokulskiego jest to „miniatura kraju”, „chory kąt, dziki kąt”,
- naturalizm, brzydota, chora rzeczywistość.
STANISŁAW WOKULSKI – KREACJA BOHATERA
- „Stopiło się w nim dwu ludzi: romantyk sprzed roku sześćdziesiątego i pozytywista z siedemdziesiątego”,
- zakochany, pragnie miłości, ślepy,
- samotny (w życiu i środowisku),
- kocha jak romantyk, działa jak pozytywista,
- skłonny do refleksji i depresji,
- często wraca do przeszłości,
- poukładany na zewnątrz, racjonalny; wewnątrz – ogień,
- skryty, naiwny, rozsądny, wrażliwy na cierpienie innych,
- „dzielny człowiek, dzielny obywatel”.
| STANISŁAW WOKULSKI JAKO ROMANTYWISTA |
| ROMANTYK |
| - nieszczęśliwa miłość, - miłość na pierwszym miejscu, - depresje i myśli samobójcze, - patriotyzm, udział w powstaniu, - bohater tragiczny, - samotnik, indywidualista, - jednostka wybitna na tle ogółu, wyróżniająca się, - bunt bohatera, ofiara układów społecznych, - chce ulepszyć świat, - wrażliwy na niesprawiedliwość i nędzę, - podróżował – uciekał przed uczuciami, - przeżywał Weltschmerz. |
WOKULSKI – ORZEŁ, KTÓREMU KAZANO PEŁZAĆ… ?
Orzeł: wolność, wielkość, siła, władza, król wśród ptaków.
Pełzanie: sfera profanum, naiwność, brak możliwości wybicia się, choroba
„LALKA” JAKO POWIEŚĆ O IDEALISTACH
- Prus ukazał pewne jednostki wyróżniające się na tle społeczeństwa, ponadprzeciętne – idealistów,
- społeczeństwo rzbite, pozbawione wartości, ocenione negatywnie.
IDEALIŚCI W „LALCE”:
Ochocki – idealista nauki (młody pozytywista),
Wokulski – idealista miłości (pokolenie przejściowe) – triumf romantyka, nieszczęśliwie zakochany,
Geist – idealista nauki (pokolenie postępowe),
Rzecki – idealista miłości (pokolenie stare) - stary subiekt, kawaler, ma w sobie coś z dziecka, wraca do przeszłości, wierzy w powrót epoki napoleońskiej, interesuje się polityką, rozważa o życiu.
Wokulski i Rzecki: Rzecki w epoce pozytywizmu umarł. Kiedy Stachu sprzedał sklep, nie potrafił się w niej odnaleźć. Idealiści romantyczni na tle pozytywistów ponoszą klęskę; jako jednostki nie mają szans. Czują się osamotnieni, nieszczęśliwi. Prus ukazał jednostki pozytywistyczne jako te, które mają odnieść sukces.
IDEALIŚCI NAUKI (Szuman, Geist, Ochocki)
- zamknięci na miłość albo zrażeni niepowodzeniami,
- patrzą tylko oczami racjonalistów,
- wyznają scjentyzm, ewolucjonizm,
- typowi pozytywiści – mają zagwarantowany sukces, realizują się.
IZABELA ŁĘCKA – BOGINI CZY SALONOWA LALKA?
- „nigdy nie była zakochana”,
- „chłodny temperament”,
- „wszystko w niej było oryginalne i doskonałe”,
- narrator opisuje ją z ironicznym dystansem,
- ośmiesza całą arystokrację, styl ich życia,
- zewnętrznie piękna, idealna = lalka; wewnątrz – pusta, wuzbyta uczuć = lalka ofiara własnej klasy – jej życie zostało sztucznie wykreowane,
- bawiła się mężczyznami,
- jedyne co kochała to posąg Apollina,
- widać jej nieludzką naturę,
- marzycielka, ale materialistka,
- Prus nazwał ją Mesaliną duchową – sprzeda się każdemu, kto da więcej,
- zepsuta do szpiku kości, duchowo oddała się każdemu, kolejna literacka wersja femme fatale
- klasztor zwrotem w jej życiu, nikt już jej tak nie pokocha.
INTERPRETACJA TYTUŁU
- nawiązanie do filozofii „teatrum mundi” – interpretacja fragmentu powieści – zabawa lalkami Ignacego Rzeckiego,
- motyw ten nawiązuje do motywu vanitas, przemijanie,
- wszyscy jesteśmy marionetkami w rękach losu i musimy umrzeć,
- Wokulski marionetką Izabeli, a Iza marionetką arystokracji,
- każdy bohater, ale i my, jesteśmy marionetkami
- nawiązanie do epizodu w fabule powieści – proces o lalkę między Krzeszowską a panią Stawską
- uwydatnia realizm powieści Prusa, która miała być zwierciadłem współczesnego życia Warszawy.
- Izabela Łęcka jako tytułowa lalka, pusta w środku, bezduszna, ale piękna, salonowa dama.
„LALKA” JAKO POWIEŚĆ REALISTYCZNA
- jasno określony czas i miejsce akcji (Łazienki),
- szczegółowe opisy miejsc (Paryż),
- prawdziwe nazwy ulic, numery domów,
- opis ówczesnych spraw (np. proces o lalkę, spektakl w teatrze),
- zaawansowane opisy bohaterów,
- przynależnośćbohatera do danej grupy społecznej,
- wielowątkowość,
- wszechwiedzący i wszechobecny narrator,
- dokładna charakterystyka warstw społecznych,
- indywidualizacja języka bohaterów,
- zasada „mimesis”,
- narracja: opis + dialog, mowa pozornie zależna,
- panoramiczny przekrój społeczeństwa,
- bohaterowie skomplikowani (pogłębiony portret psychologiczny bohaterów),
- chronologiczny przebieg wydarzeń,
- przyczyna – skutek,
- moment zwrotny zmieniający bieg wydarzeń,
- czytelnik nie odczuwa obecności narratora, narracja polifoniczna.
ADAM ASNYK – „LIMBA”
Wysoko na skały zrębie
Limba iglastą koronę
Nad ciemne zwiesiła głębie,
Gdzie lecą wody spienione.
Samotna rośnie na skale,
Prawie ostatnia już z rodu...
I nie dba, ze wrzące fale
Skałę podmyły u spodu.
Z godności pełną żałobą
Chyli się ponad urwisko
I widzi w dole pod sobą
Tłum świerków rosnących nisko.
Te łatwo wschodzące karły,
W ściśniętym krocząc szeregu,
Z dawnych ją siedzib wyparły
Do krain wiecznego śniegu.
Niech spanoszeni przybysze
Pełzają dalej na nowo!
Ona się w chmurach kołysze -
Ma wolne niebo nad głową!
Nigdy się do nich nie zniży,
O życie walczyć nie będzie -
Wciąż tylko wznosi się wyżej
Na skał spadziste krawędzie.
Z pogardą patrzy u szczytu
Na tryumf rzeszy poziomej...
Woli samotnie z błękitu
Upaść strzaskana przez gromy.