ILUSTROWANA ENCYKLOPEDIA

MINERAŁY I SKAŁY

Jizi Koufinsky

Przekład: Krzysztof Jakubowski

DELTA

Strona 2: Sfaleryt - Cavnic (Rumunia); rzeczywista wielkość kryształów do 12 mm

Strona 4: Ametyst - Porkura (Rumunia); rzeczywista wielkość kryształów do 4 cm

Strona 5: Odsłonięcie skał bazaltowych - Rovne koło Semily (Czechy)

Tytuł oryginału:

The Illustrated Encyclopedia of Minerals & Rocks

Tekst: Jizi Koufimsky

Rysunki: Karel Drchal

Z języka angielskiego przełożył: Krzysztof Jakubowski

Redaktor: Elżbieta Skrzyńska

Redaktor techniczny wydania polskiego: Elżbieta Kacprzak

Korektor: Elżbieta Kijewska

© AYENTINUM NAKŁAD ATELSTYf, s. r. o., 1995

© Copyright for the Polish edition by Oficyna Wydawnicza “Delta W-Z"

Warszawa, tel ./fax 42-70-05

Wszelkie prawa rozpowszechniania, łącznie

z rozpowszechnianiem przez film, fotokopie i inne środki techniczne

- a także w postaci roszczeń i wyciągów - zastrzeżone dla Wydawnictwa

Aventinum, Praha

ISBN 83-7175-085-4

Skład i łamanie: »Coronei« Warszawa Druk i oprawa: Polygrafia, Praha 3/23/02/72-01

Słowo wstępne 7

Człowiek i kamień 9

Pojęcia podstawowe 14

Własności minerałów 15

Pochodzenie i występowanie minerałów 23

Rozdział 1. Pierwiastki rodzime 29

Rozdział 2. Siarczki i związki pokrewne 43

Rozdział 3. Halogenki 69

Rozdział 4. Tlenki 75

Rozdział 5. Węglany 127

Rozdział 6. Siarczany i związki pokrewne 141

Rozdział 7. Fosforany i związki pokrewne 153

Rozdział 8. Krzemiany 167

Rozdział 9. Związki organiczne 237

Rozdział 10. Meteoryty i tektyty 245

Skorowidz nazw minerałów i skał 251

Człowiek od niepamiętnych czasów podziwiał niezrównaną urodę kształtów i barw mine­rałów. Ludzie pierwotni nie umieli wyjaśnić niektórych właściwości i piękna kamieni i uzna­wali je często za efekt działania sił nadprzyrodzonych. Wielu kamieniom przypisywano nie­zwykłą moc, wierząc w ich wpływ na los człowieka. To przekonanie przetrwało zresztą aż do czasów obecnych.

Minerały są jednym z najwspanialszych tworów natury, nic więc dziwnego, że liczba ich miłośników i kolekcjonerów stale rośnie. Dzieje się tak pomimo wszelkich zawiłości nauki o minerałach - mineralogii. Badania minerałów bowiem wymagają dobrej znajomości pod­staw chemii, fizyki oraz wielu innych nauk pokrewnych. Sama tylko niezwykle trudna kry­stalografia może wielu zniechęcić do studiów mineralogicznych, nawet jeśli są one traktowa­ne jedynie jako hobby.

W zamierzeniu książka ta stanowi przede wszystkim wprowadzenie do mineralogii, a tym samym próbę zaprezentowania najważniejszych wiadomości z tej dziedziny. Świadomie zre­zygnowano w niej z rozbudowania części teoretycznej, starając się raczej zwrócić uwagę na wiele interesujących szczegółów ze wszystkich dziedzin nauk mineralogicznych. Część ogól­ną poświęcono bliższej analizie wielorakich związków między człowiekiem i minerałami oraz wyjaśnieniu podstawowych pojęć z zakresu mineralogii i geologii, których znajomość jest niezbędna dla każdego prawdziwego miłośnika świata minerałów.

Zasadniczą część książki stanowią rozdziały poświęcone pierwiastkom i związkom che­micznym tworzącym poszczególne gromady minerałów, które zostały usystematyzowane zgodnie ze stosowaną obecnie klasyfikacją naukową. Opis każdego minerału zawiera dane dotyczące składu chemicznego, podstawowych właściwości fizycznych oraz informacje o ge­nezie i występowaniu poszczególnych minerałów, a także o ich zastosowaniu praktycznym w dawnych czasach i obecnie. Przedstawiono również charakterystykę najważniejszych rud kopalin metalonośnych oraz nagromadzeń złożowych surowców niemetalicznych, a także ka­mieni szlachetnych i ozdobnych. Nie zapomniano również o barwnej historii odkrycia niektó­rych minerałów, interesującej etymologii ich nazw oraz o wielu innych związanych ze świa­tem minerałów ciekawostkach. Oddana do rąk Czytelników książka spełni swoje zadanie, jeśli pomoże im dostrzec i zrozumieć piękno zadziwiającego świata minerałów, co może przynieść każdemu uważnemu obserwatorowi wiele radości i satysfakcji.

Jizi Koufimsky

Ilustrowana Encyklopedia minerałów i skał charakteryzuje się oryginalnością ujęcia tematu, co różni ją wyraźnie od innych opracowań z tej dziedziny. Jej twórcą jest dr Jizi Koufimsky, znakomity znawca kamieni szlachetnych i ozdobnych, długoletni kustosz Muzeum Narodo­wego w Pradze, które szczyci się jedną z najprzedniejszych kolekcji mineralogicznych w Eu­ropie. Dzięki temu autor posiadł nie tylko wszechstronną, iście encyklopedyczną znajomość świata minerałów, ale również prawdziwe i głębokie zamiłowania. Stąd zapewne wywodzi się doskonałe wyczucie kolekcjonerskich zainteresowań i pasji. Wysokie kompetencje auto­ra w połączeniu z talentem popularyzatorskim sprawiły, że oprócz precyzyjnych informacji o naturze minerałów znajdziemy w jego dziele także rozliczne ciekawostki i cenne wskazów­ki wzbogacające wiedzę każdego prawdziwego miłośnika pięknych kamieni. Wielostronne walory tej książki zyskują potwierdzenie w licznych przekładach. W encyklopedii zostały uwzględnione przede wszystkim aktualne dane wynikające z postępu nauk mineralogicznych oraz odkryć nieznanych dotychczas stanowisk występowania niektórych minerałów. Obfity i starannie dobrany materiał ilustracyjny, zawierający wyłącznie fotografie barwne w sposób istotny podnosi walory poznawcze tej publikacji. Jestem przekonany, że dostrzeże je również polski odbiorca, podzielając wspólną satysfakcję poznawania tajemnic i niepowtarzalnej uro­dy świata minerałów.

Krzysztof Jakubowski

Ludzie zawsze i wszędzie pragnęli poznać tajemnice natury, by móc czerpać z jej bogactw dla wła­snego pożytku. Od zamierzchłych pradziejów aż po czasy współczesne obserwujemy zależność między rozwojem kultury i cywilizacji a przyrodą.

Na przestrzeni całej historii istotnym wyznacznikiem rozwoju kulturowego człowieka był je­go ścisły związek z zasobami surowców mineralnych, ściślej mówiąc - umiejętność ich wyko­rzystania. Skalne tworzywo jest tak samo ważne dla współczesnych ludzi, jak było niegdyś dla człowieka pierwotnego, który wytwarzał zeń narzędzia i broń. Starożytni Egipcjanie wydobywa­li kruszce i stosowali kamień do budowy miast; człowiek XX wieku eksploatuje ogromne ilości najrozmaitszych surowców mineralnych niezbędnych do produkcji materiałów budowlanych oraz paliw.

Ludzie pierwotni, nie znający narzędzi i ubrań, mieli niewielkie potrzeby. Najważniejszym mi­nerałem była wówczas sól kamienna, której złoża odkrywano, śledząc instynktowne zachowanie zwierząt. Dopiero później, w miarę doskonalenia umiejętności korzystania z pracy rąk i umysłów, zaczęto zwracać uwagę na znaczenie surowców skalnych.

W poszczególnych okresach epok kamiennych skały służyły człowiekowi przede wszystkim do wytwarzania narzędzi i broni. Początkowo wykorzystywano naturalne odłamki skalne i otoczaki wapieni i piaskowców. Niebawem jednak okazało się, że bardziej przydatne są zakończone ostry­mi krawędziami kawałki kwarcu, krzemieni lub obsydianu, które odłupywano, a następnie wygła­dzano. U schyłku epoki kamiennej odkryto rudy miedzi, które zaczęto wytapiać w otwartym ogniu, a z czasem w specjalnych piecach.

Z chwilą odkrycia rud cyny (kasyterytu) w złożach aluwialnych człowiek poznał możliwości łączenia miedzi i cyny, odkrywając, że brąz, czyli stop obu tych metali, ma znacznie większe wa­lory użytkowe niż czysta miedź. Oznaczało to początek nowego etapu w dziejach ludzkości -epoki brązu. Umiejętność zastosowania brązu rozprzestrzeniała się stopniowo wzdłuż dolin Ni­lu i Eufratu, obejmując następnie cały region śródziemnomorski. Ponieważ jednak miedź i cyna były bardzo drogie, jeszcze przez długi czas podstawowym surowcem, z którego wykonywano narzędzia powszechnego użytku, pozostawały zwykłe skały. Równocześnie rosło znaczenie ka­mienia jako materiału budowlanego. Pierwsze pałace z kamienia wzniesiono w dolinie Nilu oraz w Mezopotamii, a do budowy piramid w Egipcie wykorzystano bloki wapienne o ogromnej masie.

Epoka żelaza rozpoczęła się dopiero około 3000 lat temu. Pozyskiwanie żelaza z rud jest bo­wiem procesem bardziej skomplikowanym, wymagającym znacznie wyższych temperatur niż wytapianie miedzi i cyny. Wskazówką dla poszukujących rud żelaza było zapewne charaktery­styczne, krwistoczerwone zabarwienie powierzchniowych partii złóż. Rudy wytapiano przy uży­ciu węgla drzewnego, uzyskując znaczne ilości żelaza wykorzystywanego jako tańszy substytut drogiego brązu. Odkrycie metalurgii żelaza zapoczątkowało bezprecedensowy rozwój rolnictwa i rzemiosła.

W okresie średniowiecza żelazo szybko staje się najszerzej wykorzystywanym metalem. Ru­dy żelaza wydobywano początkowo z powierzchniowych odkrywek, a następnie z płytkich ko­palń podziemnych. Średniowieczni górnicy używali skrajnie prostych narzędzi, ale systema­tycznie doskonalili techniki wydobycia. Stopniowo opuszczali stare kopalnie, wyeksploato­wane w czasach rzymskich, i podejmowali poszukiwanie nowych złóż. Szybki rozwój górnic­twa żelaza nastąpił zwłaszcza w okresie panowania Karola Wielkiego* (742-814) na obsza­rze Francji oraz przede wszystkim w Europie Środkowej, głównie na terenie Czech, Słowa­cji, Saksonii oraz Styrii. Ślady dawnego górnictwa w tych rejonach zachowały się aż do czasów obecnych.

Dysponujemy stosunkowo bogatą wiedzą na temat średniowiecznych metod wydobywania mi­nerałów, lokalizacji głównych złóż oraz stosowanych technik górniczych. Zawdzięczamy to przede wszystkim Georgiusowi Agricoli (1494-1555), znakomitemu lekarzowi i mineralogowi, który

znaczną część swego życia spędził na terenie Czech w Jachymovie (był to wówczas jeden z naj­ważniejszych europejskich ośrodków górnictwa srebra). Główne dzieła Agricoli: De re metallica libri XII (Dwanaście ksiąg o górnictwie i metalurgii) oraz De natura fossilium libri X (Dzie­sięć ksiąg o naturze kamieni), uznawane są za najwcześniejsze i najwszechstronniejsze opraco­wania naukowe z dziedziny mineralogii, górnictwa i metalurgii.

W miarę rozwoju produkcji przemysłowej nieustannie wzrastało zapotrzebowanie na rudy me­tali, paliwa kopalne i inne surowce mineralne niezbędne dla metalurgii, produkcji wyrobów che­micznych, szklarskich, ceramicznych, ogniotrwałych oraz przemysłu materiałów budowlanych. Surowce mineralne stały się również niezbędne dla rozwoju rolnictwa (nawozy mineralne). Co­raz powszechniejsze wykorzystywanie surowców mineralnych wpływało na wzrost ich wydoby­cia oraz doskonalenie metod pozyskiwania i przetwarzania kopalin. Procesy te zachodzą z całą intensywnością również w dobie obecnej.

Niektóre bogactwa mineralne zyskały miano surowców “strategicznych". Są to surowce niezbędne do zapewnienia bezpieczeństwa narodów. Oczywiście surowce zaliczane do tej grupy zmieniały się na przestrzeni dziejów w zależności od postępów nauki i techniki. I tak

10

dzisiaj wydobycie rud żelaza nie jest już tak ważne jak sto lat temu, podobnie jak pozy­skiwanie niektórych metali niezbędnych do produkcji wysokogatunkowej stali, które miało ogromne znaczenie przed pięćdziesięcioma laty. Obecnie za surowce strategiczne uważa się mi­neralne substancje radioaktywne, rudy metali lekkich (m.in. dla przemysłu lotniczego i kosmicz­nego), ropę naftową oraz niektóre inne minerały cenione na równi z diamentami.

Odwieczny związek człowieka z kamiennym tworzywem przejawia się nie tylko w praktycznym zastosowaniu skał i minerałów w wielu gałęziach przemysłu. Ludzi zawsze fascynowało niepospo­lite piękno niektórych minerałów. Człowiek zwrócił uwagę na harmonię postaci kryształów, któ­rych pochodzenia nie potrafił wyjaśnić, nic zatem dziwnego, że często przypisywał im magiczną moc. Już w epoce kamiennej ludzie zainteresowali się złotem, które z łatwością dawało się wyta­piać i odlewać. To właśnie ze złota sporządzone zostały pierwsze ozdoby biżuteryjne. W epoce brą­zu w tym samym celu wydobywano miedź i srebro. Od najdawniejszych czasów klejnoty, ozdoby i figurki kultowe wytwarzano również z mniej “szlachetnych" materiałów, takich jak miedź i brąz, lub ze skał o niezwykłych barwach i kształtach. Wspaniałą złotą biżuterię i inne wyroby ze złota sprzed kilku tysięcy lat odnajdywano przede wszystkim w rejonach, gdzie złoto występowało w ob­fitości, jak choćby w Peru i Meksyku.

Początki wydobycia i zastosowania kamieni szlachetnych sięgają czasów prehistorycznych, ale nie sposób dziś dociec, który lud zapoczątkował ich obróbkę. Najstarsze przekazy na ten temat do­tarły z Indii oraz krajów położonych we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, gdzie znajdowały się pokaźne złoża kamieni szlachetnych. Równie dawno rozpoznano złoża w Sri Lan­ce (rubiny, szafiry), na wyspie Zebirget (St. John) na Morzu Czerwonym (szlachetne oliwiny -chryzolity) oraz w południowo-wschodnim Egipcie (szmaragdy). Grawerowane kamienie szla­chetne, z których wykonywano tłoki pieczętne w Babilonie i Asyrii, pochodzą z czwartego tysiąc­lecia p.n .e.

Umiejętność obróbki kamieni szlachetnych przywędrowała ze Wschodu do Grecji, gdzie naro­dziła się sztuka rzeźbienia i grawerowania klejnotów - gliptyka. Rozwinęli ją Rzymianie, którzy przejęli metody pracy od Greków, a następnie wzbogacali swą wiedzę, czerpiąc wiadomości o ka­mieniach szlachetnych od ludów zamieszkujących Azję i Afrykę Północną. Najstarsze rzymskie gemmy (kamienie szlachetne cięte w formie wklęsłej - intaglia, lub wypukłej - kamee), znalezio­ne w Etrurii (Toskania), wykazują wyraźne wpływy egipskie. Rzymscy szlifierze kamieni, prze­ważnie greckiego pochodzenia, założyli wiele warsztatów, przede wszystkim na południu Italii. Wiele szczegółów na temat występowania złóż kamieni szlachetnych i opisów budowy kryształów zawiera poświęcona historii naturalnej praca Pliniusza Starszego (zm. w 79 r. n.e.). Pliniusz wspo­mina także o szmaragdowych soczewkach, których używał cesarz Neron (37-68 n.e.). Wzmiankę tę uznać można za pierwszy przekaz na temat technicznego zastosowania szlachetnego minerału.

11

Po upadku cesarstwa rzymskiego tradycje sztuki gliptycznej kontynuowano przede wszystkim w Bizancjum.

W okresie wczesnego średniowiecza, zwłaszcza w Europie, grupa posiadaczy drogocennych kamieni ograniczała się w zasadzie do możnowładców oraz dostojników kościelnych. Po roz­padzie cesarstwa rzymskiego sztuka obróbki kamieni wyraźnie podupadła. W znacznej mierze przyczyniło się do tego upowszechnienie światopoglądu przyjmującego zupełnie inną hierar­chię wartości. Wczesne chrześcijaństwo przenosiło punkt ciężkości z afirmacji życia doczesne­go na życie wieczne. Strojenie się w klejnoty, całkiem naturalne w czasach prehistorycznych i rozpowszechnione zwłaszcza w świecie starożytnym, zaczęto teraz uważać za grzeszny zby­tek. Zaniechano wówczas eksploatacji wielu złóż kamieni szlachetnych. W zapomnienie poszły stosowane niegdyś powszechnie na terenach Europy Zachodniej i Środkowej metody obróbki kamieni szlachetnych.

W okresie gotyku dominowały bardzo proste sposoby obróbki przezroczystych i przeświecają­cych kamieni szlachetnych, których prawie nigdy nie używano w stanie surowym. Szlifierze sta­rali się usunąć najbardziej rażące niedoskonałości kamieni, a następnie nadawali im powierzchnio­wy poler. Przez długi czas metody obróbki były raczej mało skomplikowane nie tylko ze względu na ubogie środki techniczne, ale również dlatego, że starano się zachować jak największą masę dro­gocennych kamieni.

Rozkwit sztuki, który ogarnął całą Europę w XII-XIV stuleciu, wyzwolił ponowne zaintereso­wanie kamieniami szlachetnymi i ozdobnymi. Pierwsze symptomy tego zjawiska pojawiły się we Francji, a z czasem także w innych krajach kontynentu. Wyraźnie ożywił się też handel kamienia­mi szlachetnymi. Na znaczeniu zyskały duże miasta leżące na szlakach wiodących z zasobnych złóż wschodnich do Europy. Do najważniejszych ośrodków tego handlu należały wówczas Bag­dad i Kair. Niemal pełną listę najcenniejszych kamieni oferowanych wówczas na rynkach Bliskie­go Wschodu zawarł w pochodzącym z XIII wieku traktacie o kamieniach szlachetnych arabski ku­piec Ahmed ben Jusuf al Teifassi.

W XIV stuleciu, zwłaszcza w okresie panowania Karola IV, ważnym ośrodkiem europejskiej sztuki gliptycznej stała się Praga. Na obszarze Czech prowadzono wówczas intensywne poszuki­wania kamieni szlachetnych, które obrabiano w licznych miejscowych warsztatach rzemieślni­czych. Szczytowy okres rozwoju artystycznej obróbki kamieni szlachetnych przypadł na przełom XVI i XVII wieku, kiedy to Praga stała się siedzibą Rudolfa II, głowy świętego cesarstwa rzym­skiego narodu niemieckiego. Ze wszystkich stron świata przywożono do Pragi drogocenne kamie­nie, a na dworze Rudolfa II gromadzili się sławni artyści i uczeni. Nic zatem dziwnego, że wiele ważnych informacji o kamieniach szlachetnych i metodach ich obróbki odnaleźć można w słynnej

12

księdze Gemmarum et lapidum historia (Historia kamieni drogocennych i pospolitych), opubli­kowanej w Pradze w 1609 roku.

Jej autorem był Anselmus Boetius de Boot, z pochodzenia Holender, osobisty lekarz cesarza Ru­dolfa II, a zarazem wszechstronny uczony i znakomity znawca kamieni szlachetnych.

W drugiej połowie XVII wieku do sztuki wkracza barok, stopniowo obejmując wszystkie dziedziny życia. Powstają wówczas monumentalne budowle, które mają podkreślać potęgę możnowładców i Kościoła. Zmieniają się upodobania i rośnie zamiłowanie do luksusu. Pogoń za modą i poszukiwanie wciąż nowych wzorów sprawiło, że do wyrobu biżuterii oprócz kamie­ni naturalnych zaczęto powszechnie używać imitacji szklanych.

W drugiej połowie XVIII wieku pod wpływem nowego prądu filozoficznego, racjonalizmu, a także rozwoju nauki i technologii, zmienił się stosunek człowieka do kamieni drogocennych. Powstała nowa warstwa społeczna, otaczająca się klejnotami i innymi cennymi przedmiotami, nie tylko z racji ich zdobniczych funkcji, ale także w celu podkreślenia własnego statusu finan­sowego. Na nowo rozkwitła rzemieślnicza obróbka kamieni szlachetnych, szczególnie w drugiej

13

połowie XIX wieku. Obroty finansowe związane z pozyskiwaniem kamieni szlachetnych rozwijają się na ogromną skale. Wzmożony popyt na kamienie szlachetne przyczynił się do zintensyfikowania poszukiwań nowych złóż oraz odkrycia nie znanych wcześniej kamieni ozdobnych.

Na przełomie XIX i XX wieku o popularności kamieni ozdobnych w znacznym stopniu zaczy­na decydować moda. Poszukiwano przede wszystkim atrakcyjnych kamieni naturalnych, płacąc za nie wysokie ceny. Pierwsze sukcesy w produkcji syntetycznych kamieni szlachetnych spowodo­wały jednak czasowe zachwianie pozycji rynkowej prawdziwych kamieni. Sztuczną biżuterię szczególnie chętnie noszono w latach dwudziestych. Nie trwało to długo i już wkrótce kamienie naturalne odzyskały swą popularność, a ich ceny znów wzrosły.

Mineralogia jest nauką, która zajmuje się badaniem minerałów. Jej zadaniem jest nie tylko opis cech zewnętrznych oraz właściwości substancji mineralnych, ale także wyjaśnienie ich genezy i przemian.

Minerał jest homogeniczną, najczęściej nieorganiczną substancją naturalną o ustalonym składzie chemicznym, która występuje w skorupie ziemskiej zazwyczaj w stanie stałym, znacz­nie rzadziej w ciekłym. Podkreślenie naturalnego charakteru procesów powstawania minera­łów wyklucza z zakresu tak pojmowanej definicji produkty syntezy laboratoryjnej, jak np. kryształy syntetyczne, w tym także syntetyczne kamienie szlachetne lub fazy krystaliczne po­wstające podczas procesów metalurgicznych. Cecha homogeniczności oznacza, że poszczegól­ne części minerału mają te same właściwości fizyczne i chemiczne. Tym różnią się minerały od skał, które też są wprawdzie nieorganicznymi substancjami naturalnymi, ale składają się z rozmaitych

14

minerałów. Ponadto skały tworzą wielkie, zwarte partie skorupy ziemskiej (np. grani­ty, bazalty, gnejsy).

Niektóre skały, np. wapienie, marmury lub kwarcyty, składają się wyłącznie z jednego mi­nerału [skały monomineralne], ale nie zaliczamy ich do minerałów, ponieważ nie spełniają one warunku homogeniczności i tworzą z reguły całe serie warstw. Nauka zajmująca się badaniem skał określana jest mianem petrografii (petrologii).

Mineralogia ogólna zajmuje się badaniami własności fizycznych i chemicznych minerałów oraz wyjaśnianiem warunków ich powstawania [mineralogia genetyczna]. Mineralogia szcze­gółowa [systematyczna] zajmuje się opisem cech poszczególnych minerałów i ich odmian, któ­re zaliczane są do określonych grup [gromad] na podstawie przyjętych kryteriów klasyfikacyj­nych uwzględniających najczęściej przesłanki chemiczne oraz krystalostrukturalne.

Zarówno mineralogia, jak i petrografia związane są ściśle z naukami geologicznymi.

W określonych warunkach większość minerałów samorzutnie przybiera postać prawidłowych brył ograniczonych gładkimi ścianami, zwanych kryształami. Bliższe obserwacje wskazują, że kryształy tych samych minerałów mają niemal zawsze tę samą postać. Można zatem sformułować wniosek, że postać kryształu nie jest kwestią przypadku, lecz wynikiem działania ściśle określo­nych praw. O prawidłowości budowy decyduje regularne rozmieszczenie najmniejszych nawet

15

wewnętrzna cnaraKieryzuje się zatem uporządkowaną siecią prze­strzenną, określającą zarazem własności fizyczne i chemiczne substancji krystalicznych.

Chociaż niektóre minerały przybierają podczas krystalizacji właściwą sobie postać, to ich pokrój zewnętrzny bywa zróżnicowany. Wszystkie jednak mają tę samą symetrię, powtarzalną w naj­mniejszych nawet cząstkach kryształu. Zewnętrzna, symetryczna postać kryształu jest więc następ­stwem jego uporządkowanej budowy wewnętrznej, która charakteryzuje się periodycznym roz­mieszczeniem poszczególnych elementów, co decyduje o homogeniczności minerału. Elementy symetrii występujące w kryształach pozwalają na wyróżnienie siedmiu dużych grup, zwanych układami krystalograficznymi. Są to układy: trójskośny, jednoskośny, rombowy, tetragonalny, trygonalny, heksagonalny i regularny.

Występujące w przyrodzie kryształy nie zawsze są doskonale wykształcone, na przykład często spotyka się deformacje wzrostu kryształu. Zawsze jednak stałą wartość mają kąty między płasz­czyznami analogicznych ścian kryształu. Właśnie owe kąty są podstawowym kryterium w diagno­stycznych badaniach krystalograficznych. Powierzchnie dużych kryształów są zazwyczaj prążko­wane [zbrużdżone] i mogą być chropowate oraz matowe. Zniekształcenia niektórych ścian krysz­tałów, pojawiające się w czasie ich wzrostu lub pod wpływem procesów wietrzenia, stanowią ce­chę charakterystyczną wielu minerałów i są pomocne przy ich identyfikacji.

Tempo wzrostu kryształów jest jednym z najważniejszych czynników decydujących o doskona­łości wykształcenia ścian kryształu. Generalnie rzecz biorąc, im wolniej następuje wzrost, tym bar­dziej perfekcyjna jest postać kryształu. Szybka krystalizacja prowadzi zazwyczaj do powstawania kryształów szkieletowych o słabo wykształconych ścianach. Kryształy minerałów o prostszym składzie chemicznym oraz bez obcych domieszek są zwykle lepiej wykształcone i mają mniejszą liczbę ścian.

16

Zasadniczy wpływ na formę wykształcenia postaci kryształów mają warunki fizyczne, w któ­rych następuje ich wzrost. Szczególną rolę odgrywa tutaj temperatura i ciśnienie, a także swoiste cechy otaczającej materii skalnej. Kryształy powstające w sprzyjających warunkach środowisko­wych, umożliwiających ich łatwy wzrost i rozprzestrzenienie, mają zazwyczaj prawidłowe formy i doskonale wykształcone ściany. Dobrze rozwinięte kryształy powstają również w próżniach i szczelinach skalnych, gdzie wytrącają się z krążących roztworów wodnych lub gazowych. Jeże­li rosnące kryształy przylegają do powierzchni skały, najczęściej nie mogą tworzyć prawidłowo wykształconych ścian; ich dalszy rozwój może odbywać się jedynie w kierunku wolnej przestrze­ni. Są to tzw. zrosty kryształów.

Różne charakterystyczne postacie kryształów kalcytu: a) romboedr, b) skalenoedr, c) słup

17

Skupienia niemal równolegle ułożonych kryształów, wyrastających ze wspólnej podstawy, noszą nazwę druzy [szczotki krystalicznej]. Skupienia kryształów rozwijające się w owalnej wnęce tworzą tak zwane geody, występujące głównie w próżniach spotykanych w niektórych skałach magmowych, a przede wszystkim w melafirach, fonolitach i bazaltach. Kryształy two­rzące druzy i geody ułożone są zazwyczaj w mniej lub bardziej regularny sposób. Bezładnie rozmieszczone zbiorowiska ciasno zrośniętych, wzajemnie przenikających się kryształów no­szą nazwę skupień ziarnistych. Składają się one z ogromnej liczby maleńkich kryształków bez wyraźnych zarysów ścian i ograniczonych zazwyczaj przypadkowymi powierzchniami. Są one określane niekiedy mianem agregatów krystalicznych. Skupienia minerałów krystalicznych,

Struktura kryształów: a) grafitu, b) diamentu

Osie symetrii w poszczególnych układach krystalogra­ficznych: a) układ regularny, b) tetragonalny, c) rom­bowy, d) jednoskośny, e) trójskośny, f) heksagonalny lub trygonalny (romboedryczny)

18

Struktura heksagonalna płatków śniegu

Asymetryczny kryształ kwarcu

zbudowane z niezwykle drobnych ziarn rozpoznawalnych jedynie pod mikroskopem, noszą na­zwę skupień zbitych.

Znacznie rzadziej spotykane są w przyrodzie minerały nie wykazujące budowy krystalicznej. Określane są one mianem minerałów amorficznych [bezpostaciowych] i zaliczane są zazwyczaj do substancji mineralnych.

Wzrostem pojedynczych osobników kryształów rządzą określone prawa. Często można je od­nieść również do całych grup kryształów. Tworzą one wówczaspmwidlowe zrosty bliźniacze (po­dwójne, potrójne itd.). Inną interesującą formą występowania minerałów sąpseudomorfozy, zwa­ne niekiedy kryształami fałszywymi. Mimo zewnętrznego podobieństwa, struktura wewnętrzna tych minerałów nie odpowiada postaciom ograniczającym te kryształy. Ich geneza może być róż­na, ale zawsze jest rezultatem zmiany składu pierwotnej materii kryształu i zastąpienia jej inną sub­stancją.

Budowa wewnętrzna minerałów decyduje nie tylko o postaci zewnętrznej, ale także określa ich cechy fizyczne. Stąd też istnieją pewne wyraźne zależności między postacią kryształów a ich wła­snościami fizycznymi. Niektóre cechy fizyczne, jak na przykład twardość, łupliwość lub własno­ści optyczne, wykazują zależności wektorowe i są odmienne w różnych kierunkach. Natomiast in­ne własności fizyczne, takie jak gęstość czy też promieniotwórczość, nie są uzależnione kierunko­wo. Poniżej opisano główne własności fizyczne minerałów, zwracając szczególną uwagę na te, któ­rych określenie nie wymaga zastosowania specjalistycznej aparatury.

19

Gęstość [masa właściwa, ciężar właściwy] określana jest stosunkiem masy do objętości. Gęstość względna wskazuje, ile razy badana substancja mineralna jest cięższa od wody o tej samej objęto­ści w temperaturze 4°C. Większa zawartość pierwiastków ciężkich (np. ołowiu, rtęci, srebra i in.) w minerałach powoduje zwiększenie ich masy, większa zaś zawartość wody w minerałach spra­wia, że są one lżejsze. Minerały o stabilnym składzie chemicznym charakteryzują się stałą masą. Gęstość minerałów oznacza się rozmaitymi metodami, m.in. za pomocą wagi hydrostatycznej lub też przy wykorzystaniu do pomiarów tzw. cieczy ciężkich.

Ważną cechą minerałów jest twardość, czyli stopień ich odporności na uszkodzenia mechanicz­ne przy próbie zarysowania powierzchni danego minerału. Twardość poszczególnych minerałów określa się zazwyczaj za pomocą skali twardości Mohsa, która składa się z dziesięciu wskaźniko­wych minerałów, uporządkowanych według wzrastającej skali twardości: 1 - talk, 2 - gips, 3 - kalcyt, 4 - fluoryt, 5 - apatyt, 6 - ortoklaz, 7 - kwarc, 8 - topaz, 9 - korund, 10 - diament. Skala Moh­sa ma wyłącznie charakter względny i nie pozwala stwierdzić, ile razy kolejne umieszczone na niej minerały (od 1 do 10) są twardsze od talku (który jako najbardziej miękki ma stopień 1). Do do­kładnego określania twardości bezwzględnej służą specjalne przyrządy zwane sklerometrami.

Łupliwość jest cechą ściśle związaną z twardością. Jest to zdolność minerału do pękania i oddzie­lania się pod wpływem zewnętrznego nacisku lub uderzenia wzdłuż określonych płaszczyzn (tzw. płaszczyzn łupliwości) uzależnionych od jego budowy krystalicznej. Podatność i charakter łupliwości jest ważną cechą diagnostyczną. Łupliwości nie należy mylić ze skłonnością do oddzielności, któ­ra nie wykazuje związku z kierunkami płaszczyzn sieciowych kryształów. Minerały, które nie wyka­zują łupliwości, rozpadają się pod wpływem nacisku wzdłuż nierównych i przypadkowych po­wierzchni określanych mianem przełamu. Przełamy charakteryzują się pewnymi swoistymi cechami, co pozwala je określać opisowo jako np. przełam muszlowy, haczykowaty, ziarnisty itd.

Szczególnie ważną grupę cech fizycznych ułatwiających rozpoznawanie minerałów stanowią ich własności optyczne. Niektóre z tych własności można badać okiem nieuzbrojonym, do ozna­czania innych stosuje się specjalne przyrządy. Światło padające na powierzchnię danego minerału

20

tylko częściowo przenika do jego wnętrza, niektóre bowiem promienie świetlne odbijają się lub za­łamują. Im więcej promieni przechodzi przez minerał, tym bardziej jest on przezroczysty. W za­leżności od stopnia przepuszczalności światła wyróżnia się minerały: przezroczyste, półprzeźro­czyste [przeświecające], nieprzezroczyste.

Barwa minerału może być określona jako wrażenie wzrokowe wywołane rodzajem padającego światła lub też zdolnością pochłaniania [absorpcji] części promieni świetlnych przechodzących przez minerał. Barwa postrzegana przez ludzkie oko jest albo barwą własną minerału uwarunko­waną jego podstawowym składem chemicznym, albo też efektem domieszek barwiących substan­cji czy też mechanicznych wtrąceń obcego pigmentu. Niekiedy zabarwienie może być spowodo­wane defektem sieci krystalicznej, wywołanym np. napromieniowaniem. Szczególny charakter mają tak zwane barwy metaliczne, pojawiają się bowiem jako rezultat metalicznego odblasku na powierzchni niektórych minerałów nieprzezroczystych. Zabarwienie [tzw. barwy naleciałe] poja­wiać się może również na skutek interferencji promieni świetlnych wzdłuż cieniutkich warstewek powstałych podczas utleniania minerału, wnikania wody lub innych zmian chemicznych.

Połysk minerałów jest zjawiskiem wywołanym odbiciem promieni świetlnych od ich powierzch­ni. Zależy on od wielu czynników, przede wszystkim od zdolności absorpcji światła przez minerał.

Różne zrosty bliźniacze kryształów: a) gipsu, b) ortoklazu (tzw. bliźniak karlsbadzki), c) aragonitu

21

Przykłady kierunków łupliwości

w różnych minerałach: a) galeny (układ

regularny), b) kalcytu (układ trygonalny),

c) miki wykazującej tylko łupliwość jednokierunkową

Połysk minerałów określa się w zależności od jego charakteru i intensywności, przy czym wy­różnia się następujące rodzaje: diamentowy, metaliczny, szklisty, tłusty, jedwabisty, matowy itd.

Rysa, kolejna stała cecha rozpoznawcza każdego minerału, jest, ściśle mówiąc, barwą sproszko­wanego minerału. Jej nazwa wywodzi się od sposobu uzyskiwania proszku mineralnego - przez potarcie minerału o twardą i szorstką powierzchnię, np. nieszkliwionej płytki porcelanowej, lub, jeśli minerał jest twardy, przez zarysowanie pilnikiem albo nożem. Rysa pozwala odróżnić mine­rał barwny od zabarwionego.

Zjawiskiem występującym w niektórych minerałach jest promieniotwórczość naturalna. Można ją stwierdzić za pomocą płytek lub filmów fotograficznych. Do rejestrowania i pomiarów promie­niowania używane są rozmaite typy liczników scyntylacyjnych Geigera-Mullera.

W mineralogicznej praktyce diagnostycznej wykorzystuje się również zjawisko luminescencji. Niektóre minerały poddane naświetlaniu promieniami ultrafioletowymi, promieniami X lub kato­dowymi emitują charakterystyczne światło, umożliwiające identyfikację określonych minerałów. Zjawisko luminescencji, szczególnie w świetle ultrafioletowym, jest niezwykle efektowne i z tego powodu demonstrowane bywa na ekspozycjach w wielu muzeach mineralogicznych. Również wie­lu kolekcjonerów specjalizuje się w gromadzeniu minerałów luminescencyjnych.

22

Minerały, podobnie jak pierwiastki chemiczne, różnią się stopniem rozpowszechnienia w skoru­pie ziemskiej. Wiele minerałów (na przykład kwarc) spotyka się niemal wszędzie, inne występują niezwykle rzadko. Różnorodne są także sposoby powstawania minerałów w warunkach natural­nych. Ten sam minerał może pojawiać się w różnych zespołach mineralnych (paragenezach), któ­re powstają wspólnie w takich samych warunkach i w określonym środowisku geologicznym. Tak więc przy opisie warunków występowania minerałów należy uwzględniać także aspekt czysto geo­logiczny.

Minerały powstają pod wpływem rozmaitych procesów, które dzieli się zazwyczaj na trzy głów­ne typy: procesy magmowe (wulkaniczne), procesy sedymentacyjne (głównie w środowisku wod­nym) oraz procesy metamorficzne (metamorfizm).

Minerały skał magmowych powstają dzięki procesom, które można prześledzić badając produkty ich oddziaływania (skały magmowe) lub też obserwując aktywne wulkany. Magma to ruchliwa, gorąca materia, której głównym składnikiem jest stop krzemianowy z rozpusz­czonymi w nim gazami i przegrzanymi roztworami wodnymi, zawierający liczne pierwiastki i związki chemiczne, m.in. siarki i metali. Powstaje ona w ogniskach magmowych, które usytuowane są w głębokich partiach skorupy ziemskiej, przypuszczalnie na głębokości ponad 6-10 km.

Pod wpływem ruchów skorupy ziemskiej oraz innych procesów zachodzących w ogniskach mag­mowych następuje wyciśnięcie magmy, która przemieszcza się w górne partie skorupy ziemskiej lub zastyga w postaci lawy na powierzchni Ziemi. Jeśli wdzierająca się magma krzepnie poniżej powierzchni Ziemi, powstają skały nazywane skałami plutonicznymi lub głębinowymi (intruzyjnymi). Skały tworzące się z zastygającej magmy, która wydostała się na powierzchnię Ziemi, noszą

23

nazwę skał wylewnych lub wulkanicznych, (ekstruzyjnych). Wyróżnia się także skały zylowe, które powstają w ścisłym związku z intruzjami magmowymi.

Głębinowe skały magmowe zastygają pod pokrywą starszych skał. Charakteryzują się struk­turą ziarnistą, ponieważ krzepną powoli, a tworzące je minerały mają dostatecznie dużo cza­su na spokojną krystalizację. W procesie powstawania minerałów skał magmowych istotną rolę odgrywają składniki lotne, których ucieczka jest utrudniona. Wpływają one na prze­bieg krzepnięcia magmy i sprzyjają gromadzeniu się pierwiastków rzadkich (wchodzących w skład gorących roztworów wodnych lub gazowych), co prowadzi do powstawania żył rudnych.

W powolnie zastygającej magmie jako pierwsze krystalizują minerały ciemne, charakteryzują­ce się większą gęstością i wyższą temperaturą topnienia. Znajdują się wśród nich minerały z gru­py oliwinu, amfibole, skalenie wapniowe [plagioklazy] i ciemna mika. W następnej kolejności kry­stalizują składniki jasne, takie jak skalenie sodowe, jasna mika i kwarc. Najbardziej rozpowszech­nionymi głębinowymi skałami magmowymi są granity zbudowane głównie ze skaleni sodowych, kwarcu i miki. Gabra zawierają przede wszystkim skalenie wapniowe i pirokseny, natomiast anortozyty zbudowane są niemal wyłącznie ze skaleni wapniowych [plagioklazów]. Syenity są w isto­cie granitami pozbawionymi niemal kwarcu. Dioryty są zbliżone do granitów, ale w ich składzie przeważają minerały ciemne.

Skały wylewne (wulkaniczne) zastygają na powierzchni Ziemi, często w postaci lawy. Podczas erupcji magmy większość lotnych składników uchodzi w przestrzeń i dzięki temu skały szybko krzepną, zaś ich struktura jest zazwyczaj drobnoziarnista lub szklista. Niekiedy trudno jest rozróż­nić poszczególne składniki mineralne. W skałach wylewnych często spotyka się kuliste pustki po­zostałe po ulatniających się gazach; owe pustki są częściowo lub całkowicie wypełnione różnymi minerałami. Zjawiskiem typowym na obszarach niedawnej aktywności wulkanicznej są gorące źródła.

Najczęściej występującymi skałami wylewnymi są bazalty. Powstawały one przeważnie w okre­sie trzeciorzędu i charakteryzują się ciemnym zabarwieniem, a ich skład mineralny jest zbliżony do gabra. Fonolity mają z reguły szare zabarwienie. Melafiry są w zasadzie skałami bazaltowymi

24

wieku paleozoicznego i mezozoicznego [paleobazalty]. Do skał wylewnych zaliczane są także szkliwa wulkaniczne, a przede wszystkim obsydiany.

Skały żyłowe tworzą się w szczelinach starszych formacji skalnych i nie osiągają z reguły dużej miąższości. Mogą mieć strukturę zarówno grubo-, jak drobnoziarnistą. W obrębie mikroziarnistej masy pojawiają się często tzw. fenokryształy porfirowe [prakryształy]. Kryształy te tworzą się przed zastygnięciem pozostałej masy magmy i w związku z tym są doskonale wykształcone. Skały

25

zawierające tego typu fenokryształy noszą nazwę porfirów. Do typowych skał żyłowych zali­czane są również pegmatyty. Są to z reguły gruboziarniste skały typu granitu, które powstają w koń­cowym stadium krystalizacji magmy zasobnej w składniki lotne. Pegmatyty obfitują w liczne pier­wiastki rzadkie, które sprzyjają mineralizacji kruszcowej oraz krystalizacji cennych kamieni szla­chetnych. Nic więc dziwnego, że pegmatyty uznawane są przez zbieraczy minerałów za szczegól­nie interesujące formacje skalne.

W trakcie różnorodnych procesów pomagmowych, zachodzących po zastygnięciu magmy, poja­wiają się warunki sprzyjające powstawaniu bogatych złóż mineralnych. Żyły rudonośne tworzą się podczas oziębiania się gorących roztworów wodnych [hydrotermalnych] przesyconych gazami i za­wierających substancje mineralizujące. Procesy te, zachodzące w przedziale temperatur 20CMK)00C, prowadzą do wypełnienia szczelin i pustek skalnych w górnej strefie skorupy ziemskiej. Wśród pier­wiastków tworzących nagromadzenia w żyłach rudnych występują najczęściej: złoto, srebro, nikiel, kobalt, bizmut, ołów, cynk, miedź, żelazo, arsen, antymon i rtęć. Żyły rudne mają zazwyczaj formy ciał płaskich, ale mogą także tworzyć struktury wydłużone lub nieregularne. Najpospolitszym typem złóż żyłowych są rudy siarczkowe, tzn. żyły bogate w kruszce siarczkowe. Złoża żyłowe związane są głównie z intruzjami skał magmowych, a przede wszystkim granitów.

Pierwotne złoża kasyterytu [głównego minerału cyny] występują w postaci typowych żył krusz­cowych lub też niekiedy spotykane są w pegmatytach. Związane są one głównie z grejzenami, ska­łami złożonymi niemal wyłącznie z kwarcu i łyszczyków, które powstają w stosunkowo wysokich temperaturach rzędu 500-600°C [stadium pneumamatolityczne dyferencjacji magmy].

Pod wpływem oddziaływania czynników atmosferycznych, wody oraz organizmów żywych proce­som wietrzenia i erozji ulegają skały znajdujące się na powierzchni Ziemi. Rozpadające się skały w po­staci drobnych ziarn lub większych okruchów są wymywane i przenoszone przez wodę, a następnie tworzą wtórne nagromadzenia w rejonach niekiedy bardzo odległych od pierwotnego miejsca ich wy­stępowania. Tak powstają okruchowe skały osadowe. Ogromną rolę w powstawaniu sedymentów od­grywają organizmy żywe, zarówno roślinne, jak i zwierzęce [osady organogeniczne].

26

Wiele gatunków fauny morskiej ma części szkieletowe zbudowane z węglanu wapnia lub Krze­mionki. Po śmierci organizmów ich szczątki szkieletowe gromadzą się na dnie morskim, tworząc następnie potężne serie osadów, np. skał wapiennych. Do często występujących okruchowych skał osadowych należą m.in. piaskowce złożone z ziarn mineralnych lub okruchów innych skał scementowanych spoiwem. Skały ilaste zbudowane są z najdrobniejszej frakcji ziarn mineralnych.

Skały metamorficzne [przeobrażone] mogą powstawać w wyniku różnorodnych procesów. Wszystkie skały podlegają nieustannym przemianom, ale mianem metamorfizmu określane są zjawi­ska zachodzące pod wpływem oddziaływania odpowiednio wysokich ciśnień i temperatury. W zmie­niających się warunkach środowiskowych następuje przeobrażenie pierwotnych skał i ich przekrystalizowanie prowadzące do powstawania nowych minerałów. Większość skał zmetamorfizowanych charakteryzuje się łupkowatą teksturą. Do najbardziej rozpowszechnionych skał metamorficznych za­liczane są mln. gnejsy, fyllity oraz rozmaite typy łupków krystalicznych. W wyniku przeobrażenia pierwotnych skał magmowych (o niskiej zawartości krzemionki) powstają serpentynity i amfibolity.

Skały mogą ulegać metamorfizmowi także pod wpływem wysokich temperatur spowodowanych erupcjami roztopionej lawy. Zachodzące wówczas przeobrażenia skał noszą nazwę metamorfizmu kontaktowego [termicznego], a tworzące się minerały określane są jako minerały kontaktowe. Szczególnie podatne na przeobrażenia w strefach kontaktowych są skały osadowe.

Minerały tzw. paragenezy alpejskiej spotykane są niekiedy w postaci druz [szczotek krystalicznych] wypełniających pustki i szczeliny skalne. Żyły typu alpejskiego, charakteryzujące się doskonale wykształ­conymi kryształami różnych minerałów, szczególnie często występują w rejonie Alp; stąd wywodzi się ich nazwa. Gorące roztwory wodne o temperaturze poniżej 400°C migrujące wśród skał powodują po­wstawanie skupień typowych zespołów mineralnych na ścianach szczelin i innych pustek skalnych.

27

Rozdział 1 PIERWIASTKI RODZIME

Skróty:

Tw. - twardość; G - gęstość (ciężar właściwy); R. - rysa

Pierwiastki, poza kilkoma wyjątkami, rzadko tworzą osobne minerały. Spośród 109 zna­nych pierwiastków chemicznych zaledwie 22 występuje w postaci czystej, czyli rodzimej. W rze­czywistości jest ich nieco więcej, ponieważ niektóre pierwiastki tworzą różne minerały, np. wę­giel może występować zarówno w postaci diamentu, jak i grafitu.

Pierwiastki zaliczane do grupy metali lekkich nie tworzą własnych minerałów ze względu na zdolność do szybkiego utleniania się w warunkach naturalnych, co ogranicza możliwość ich za­chowania się w stanie rodzimym. Ogólnie można powiedzieć, że im większa skłonność danego pierwiastka do wchodzenia w związki chemiczne, tym mniejsze prawdopodobieństwo naturalne­go występowania w czystej postaci. Dlatego na przykład żelazo rodzime spotyka się w przyro­dzie o wiele rzadziej niż czyste złoto, chociaż skorupa ziemska zawiera ponad 4% żelaza, złota zaś tylko niespełna kilka milionowych procent. Naturalnie stopy międzymetaliczne (np. amalga­maty) ujmowane są zazwyczaj w systematyce minerałów w grupie pierwiastków.

29

Regularny; Tw. 2,5-3; G. 8,4 do 8,9 g/cm3; miedzianoczerwona; połysk metaliczny; R. czerwonobrazowa

Miedź była prawdopodobnie pierwszym metalem użytkowanym przez człowieka. Przyczyniło się do tego zapewne duże rozpowszechnienie złóż rud miedzi oraz stosunkowo łatwa obróbka tego metalu. Sta­rożytni Rzymianie nadali miedzi nazwę cuprum, wiążąc ją z odkryciem w owym czasie złóż na Cyprze. Miedź występuje przede wszystkim w różnych złożach rudnych, najczęściej w związkach z innymi pier­wiastkami, chociaż niekiedy spotykana jest również w stanie rodzimym. Zazwyczaj tworzy nieregularne, krzaczasto rozgałęzione skupienia kryształów. Czysta miedź, podobnie jak większość minerałów zawie­rających ten metal, ma zazwyczaj wyraźnie zabarwioną powierzchnię. Jest to najczęściej błękitny nalot azurytu lub zieleń malachitu. Miedź rodzima krystalizuje z roztworów hydrotermalnych lub też w wyni­ku przemiany siarczków miedzi w powierzchniowych partiach kruszcowych żył rudnych (zwanych stre­fą cementacji). Główne złoża miedzi rodzimej występują w USA (Michigan), Australii, Wielkiej Bryta­nii (Kornwalia) i w Rosji (Ural). [W Polsce niewielkie wystąpienia miedzi rodzimej w postaci drobnych, krzaczastych skupień kryształów pojawiają się sporadycznie w Sudetach (m.in. Pogórze Kaczawskie)].

30

Regularny; Tw. 2,5-3; G. 9,6 do 12 g/cm3; srebrzystobiałe, żółtawe na powierzchni z brązowymi, wpadający­mi w czerń odcieniami; połysk silnie metaliczny; R. srebrzystobiała

Srebro, podobnie jak miedź, występuje nie tylko w związkach, ale również jako czysty metal (sre­bro rodzime), wykorzystywany przez człowieka od najdawniejszych czasów. Archeolodzy odnaleźli srebrną biżuterie w grobowcach królów chaldejskich z czwartego tysiąclecia? p.n.e. Najstarsze euro­pejskie kopalnie srebra, eksploatowane przez Fenicjan i Kartagińczyków, odkryto na terenie dzisiej­szej Hiszpanii. W późniejszym okresie ważnymi ośrodkami górnictwa srebra były Saksonia (Freiberg) i Czechy, gdzie wydobywano srebro od VII wieku. Po odkryciu Ameryki importowano srebro z Mek­syku i Peru, co spowodowało załamanie się europejskiego przemysłu wydobywczego. Zdarzało się, że srebro osiągało taką samą wartość jak złoto, np. w Japonii złoto i srebro ceniono na równi aż do XVII stulecia. Dlatego też kraje zasobne w złoża srebra przeżywały swój rozkwit w okresie intensyw­nej ich eksploatacji.

31

Srebro rodzime występuje zazwyczaj w postaci splątanych nitek (drutów) tworzących niekiedy kłębki. Często również tworzy nieregularne płytki, blaszki, inkrustacje i skupienia, a także zwar­te bryłki. Regularne kryształy są rzadsze. Czyste srebro powstaje zazwyczaj w wyniku rozkładu siarczkowych rud srebra, na przykład galeny i argentytu, tworząc wzbogacenia w strefie utlenia­nia żył kruszcowych. Najważniejsze znane dziś złoża europejskie występują w Norwegii (Kongsberg). Poza obszarem Europy największe wystąpienia srebra rodzimego znajdują się w Meksyku i Ameryce Północnej (Jezioro Górne), na Ałtaju w Rosji (Ziemnogorsk). W niektórych złożach, np. w okolicy Schneeberg w Niemczech oraz w Peru, znaleziono pokaźne bryły rodzimego srebra o masie kilku ton. W Jachymovie (Czechy), gdzie jeszcze w XVI wieku wydobywano duże ilości srebra z bogatych powierzchniowych żył rudnych, znaleziono nici srebra dochodzące do 30 cm długości. Podobne znaleziska stwierdzono w złożu Kongsberg (Norwegia). W złożach saskich, przede wszystkim w słynnej kopalni Himmelsfurst w okolicy Freibergu, a także w Schneeberg i in­nych złożach, często spotykano naturalne płytki srebra o długości ponad 40 cm. Świeżo wydoby­te srebro rodzime ma wspaniałą, srebrną barwę i połysk, które jednak szybko znikają w kontakcie z powietrzem; srebro wówczas ciemnieje, pokrywając się warstwą siarczku srebra. Rodzime sre­bro jest metalem miękkim, dlatego wytwarza się stopy srebra z innymi metalami, używane do wy­robu monet i w jubilerstwie. Różne związki srebra stosuje się w medycynie i przemyśle fotogra­ficznym.

Regularny; Tw. 2,5-3; G. 15,5 do 19,3 g/cm3; złocistożółte do białawego (w przypadku dużych domie­szek srebra); połysk metaliczny; R. złocistożółta do srebrzystej

Złoto jest metalem, który w historii odgrywał zawsze ogromną rolę. Przez całe wieki marzenia o złocie kojarzyły się z wizją bogactwa i władzy. Dlatego też alchemicy próbowali wytworzyć złoto sztucznie, nie osiągając jednak w tej dziedzinie sukcesu. Badania archeologiczne wskazują, że kruszec ten był najprawdo­podobniej pierwszym metalem poznanym przez czło­wieka, który poszukując złota wśród żwirów i piasków rzecznych wzbogacał stale swą wiedzę praktyczną, przydatną w dalszych odkryciach. Najstarsze zacho­wane przedmioty ozdobne ze złota pochodzą z wcze­snej epoki kamiennej. Wartość złota musiała być za­wsze wyjątkowo wysoka, ponieważ używano go do wyrobu monet już w VII wieku przed naszą erą.

Złoto występuje w skałach zwykle w stanie tak wy­sokiego rozproszenia, że nie można go dostrzec go­łym okiem. Tworzy cienkie, miękkie blaszki, nitki, rzadziej ziarna oraz bryłki, które należą do prawdzi­wych rzadkości. Najpiękniejsze płatki złota rodzime­go znaleziono w bloku skalnym w pobliżu Krepie w południowych Czechach. Największe bryłki (sa­morodki) złota pochodzą ze złóż w Ameryce Północ­nej oraz ze stanu Wiktoria w Australii, gdzie w pobli­żu Ballarat znaleziono w 1869 r. samorodek o masie 85 kg. Jeżeli już samo złoto jest rzadkością, to tym większą osobliwością muszą być wyjątkowe znalezi­ska doskonale wykształconych ośmiościennych lub

32sześciennych kryształów. Złoto nie utlenia się i w normalnych warunkach nie wiąże się z innymi pier­wiastkami. Dlatego złoto w przyrodzie spotykane jest zazwyczaj w czystej postaci i bardzo rzadko wystę­puje w stanie związanym. Złoto rodzime wytrąca się najczęściej wprost z gorących roztworów wodnych lub powstaje w wyniku rozkładu złotonośnych siarczków, głównie pirytu, arsenopirytu i anty monitu, w których znajduje się często jego ślady.

Blisko 50% światowej produkcji złota pochodzi ze złotonośnych zlepieńców formacji Witwatersrand w Afryce Południowej. Inne ważne złoża znajdują się w Ameryce Północnej (np. Mother Lode w Kali­fornii), Kanadzie, Australii oraz w Rosji (głównie Syberia). W Europie złoża złota występują na terenie Francji, Rumunii i Słowacji. Złoto wykorzystuje się nie tylko do wyrobu biżuterii, ale także do bicia mo­net, w medycynie i w przemyśle szklarskim. Stopy złota znajdują również zastosowanie w technice (np. złącza) i stomatologii.

Rodzimy stop złota i srebra, który występuje w złożach czystego złota, nosi nazwę elektrum. Określe­nie to wywodzi się od bladożółtej barwy przypominającej bursztyn (electrum - bursztyn).

Złoto jest idealnie kowalne i rozciągliwe. Można je rozkuć na tak cienki listek (0,00014 mm grubości), że stanie się on przeświecający w barwach żółtozielonych. Z jednego grama złota uzyskać można drut (nić) o długości do 160 m. Gęstością przewyższają złoto tylko metale z grupy platynowców. Ponieważ jednak złoto jest bardzo miękkie, łączy się je zwykle z twardszymi metalami, jak miedź, srebro, platyna lub nikiel.

[W Polsce złoto rodzime występuje w ilościach śladowych na Dolnym Śląsku (m.in. Złoty Stok, Zło­toryja, Lwówek Śl., Bolesławiec). Szczytowy okres górniczej eksploatacji dolnośląskiego złota przypa­dał na XII-XIV wiek].

33

Regularny; Tw. 4-4,5; G. 14 do 19 g/cm3 (w stanie czystym 21); stalowosrebrna; połysk metaliczny; R. szara

Platyna jest jednym z najważniejszych i najbardziej wartościowych metali szlachetnych wystę­pujących w stanie naturalnym. Bywało jednak, że platynę ceniono niżej od srebra, z którym na sku­tek podobieństwa ją mylono. Platyna została odkryta dopiero w XVI wieku w okruchowych zło­żach złota w aluwiach Rio Pinto (obecnie San Juan) w Kolumbii. Nie przyciągała ona uwagi uczo­nych aż do 1748 r., kiedy to hiszpański podróżnik Ulloa doniósł o odkryciu “srebra", które nie chce się topić.

Platyna występuje najczęściej w postaci ziaren lub drobnych łusek wśród aluwiów, do których została przetransportowana z zasadowych skał magmowych (o małej zawartości krzemionki). Naj­większe światowe złoża platyny znajdują się w rejonie Sudbury w Ontario (Kanada) oraz na Ura­lu. Mniejsze złoża występują w Afryce Południowej i w USA, a także w basenie rzeki San Juan ko­ło Bogoty (Kolumbia). Główne zastosowanie znajduje w przemyśle chemicznym i do wyrobu bi­żuterii. Zużycie platyny stale wzrasta. Badania wskazują, że platyna jest głównym składnikiem na­turalnych stopów międzymetalicznych. Platyna i metale pokrewne, takie jak pallad, osm i iryd (tzw. platynowce), mają wyjątkową gęstość i wykorzystywane są przede wszystkim w technice elektro­nicznej, w metalurgii i w chemii.

Podobnie jak platyna rodzima, także jej związki występują w przyrodzie niezwykle rzadko. Pięk­ne kryształy sperrylitu (arsenek platyny, PtAs2) znaleziono niedawno koło Norylska w północnej Syberii.

34

Romboedryczny; Tw. 3; G. 5,7 g/cm3; cynkowobiały z ciemnymi nalotami; R. szara

Arsen i jego związki znane są od czasów starożytnych jako trucizna. Arsen pozyskiwany był najczęściej z różnych minerałów, głównie z arsenopirytu. W postaci rodzimej występu­je stosunkowo rzadko. Najczęściej przybiera formy owalnych naskorupień o gładkiej lub niekiedy gruzełkowatej powierzchni. Tworzy na ogół zwarte skupienia drobnoziarniste, znacz­nie rzadziej występuje w postaci niewielkich kryształów o pokroju igiełkowym. Świeżo wy­dobyty ma barwę białą, ale szybko pokrywa się ciemnym nalotem. Często towarzyszy ży­łom kruszcowym srebra lub kobaltu. Główne złoża arsenu występują we Freibergu (Sak­sonia, Niemcy), Wittichen (Schwarzwald, Niemcy), Jachymovie (Czechy) oraz w Japonii i Chile. Arsen, zwłaszcza pozyskiwany z rud siarczkowych, ma dziś szerokie zastosowanie. Uży­wany jest do wyrobu leków, barwników i preparatów pestycydowych, a także do produkcji szkła, impregnowania drewna itd.

Naturalny związek arsenu i antymonu nosi nazwę allemontytu (od miejsca odkrycia w Alpach Francuskich). Tworzy zwykle wypukłe nerkowate skupienia i ma cynowobiałą barwę. Podobnie jak arsen występuje w żyłach rudnych, ale jest stosunkowo rzadkim minerałem i dlatego nie ma większego znaczenia praktycznego. Allemontyt został odkryty w 1822 r. przez słynnego krystalografa francuskiego Rene Justa Hauy (1743-1822).

35

Heksagonalny lub romboedryczny; Tw. 1; G. 2,1—2,3 g/cm3; od żelazistoczarnego do stalowoszarego; połysk metaliczny; R. czarna

Grafit był używany niegdyś do zdobienia naczyń glinianych. W przeszłości mylono go często z molibdenitem lub z ołowiem i rudami antymonu. W XVIII wieku sądzono, że grafit jest wę­glem z niewielkimi domieszkami żelaza. Nazwę grafitu wywodzi się z greckiego grdphein - pi­sać, a wprowadził ją w 1789 r. niemiecki mineralog A. Werner (1749-1817). Szwedzki chemik J. Berzelius (1779-1848) odkrył, że grafit jest, obok diamentu, jedną z form allotropowych pier­wiastka węgla. Ogromne różnice właściwości grafitu i diamentu tkwią w odmiennym ułożeniu atomów C. Grafit występuje najczęściej w postaci blaszkowatych lub łuskowatych skupień, nie­kiedy w zbitej formie ziemistej, i powstaje z przeobrażenia substancji węglistych (grafityzacja). Złoża grafitu eksploatowane są w USA (Adirondack), w Czeskim Lesie (Czechy i Bawaria w Niemczech) i Sri Lance. Początkowo grafitu używano przede wszystkim do wyrobu ołówków, ale dziś stosowany jest głównie do produkcji ognioodpornych tygli, wytopu stali oraz w techni­ce nuklearnej (reaktory).

W rejonie jeziora Ładoga (Rosja) wydobywa się szungity - skały zawierające zbliżony do gra­fitu zbity węgiel. Wykorzystuje się je do wyrobu przedmiotów dekoracyjnych.

36

Regularny; Tw. 10; G. 3,52 g/cm3; przezroczysty, żółty, brązowy, zielony, rzadziej niebieski lub czarny; połysk diamentowy

Diament jest jednym z najcenniejszych kamieni szlachetnych; dzięki wyjątkowym właściwościom fizycznym zajmuje wśród minerałów miejsce szczególne. Odkrycie diamentów przypada na czasy starożytne. Wspomina o nich rzymski przyrodnik Pliniusz Starszy (23-79 n.e.), chociaż Rzymianie znali tylko diamenty o niewielkich rozmiarach. Wiele legend o odkryciach i losach starych diamen­tów pochodzi z dawnych Indii, mimo że większość najsłynniejszych, dużych i wartościowych kamie­ni odkryto stosunkowo niedawno, bo na początku XVII wieku. Natura diamentu pozostawała jednak długo tajemnicą. Słynny angielski fizyk Izaak Newton (1643-1727) postawił w 1675 r. hipotezę, że diament jest palny. Wniosek ten uzasadnił on wyjątkową zdolnością diamentu do załamywania pro­mieni świetlnych. W 1694 r. dwóch Włochów - Averani i Targioni, przeprowadziło eksperyment przy użyciu soczewek, który zakończył się spaleniem diamentu. Później angielski chemik sir Humphry Davy (1778-1829) dowiódł, że diament rzeczy wiście jest węglem.

Od najdawniejszych czasów znajdowano diamenty w postaci ziaren i niewielkich ośmiościanów występujących w złożach aluwialnych, do których zostały przetransportowane z ciemnych zasado­wych skał magmowych. Poszukiwania diamentów w skałach macierzystych rzadko kiedy kończy­ły się powodzeniem. W zasadzie znane są tylko cztery takie złoża. Najstarszym z nich jest słynna kopalnia w rejonie Kimberley w Republice Południowej Afryki, gdzie diamenty występują w zwie­trzałych skałach ultrazasadowych (perydotytach) zwanych kimberlitami. Inne duże pierwotne

37

złoża diamentu znajdują się w dolinie rzeki Wiluj na obszarze Jakucji (Rosja). W 1961 r. odkryto diamentonośne kimberlity w Sierra Leone, a nieco później w Indiach [i w Australii]. Najlepiej zna­ne aluwialne złoża diamentów znajdują się w Zairze, Angoli, Tanzanii, Ghanie i na zachodnim wy­brzeżu Afryki (Gwinea, Wybrzeże Kości Słoniowej, Liberia).

Najsłynniejsze duże diamenty pochodzą ze złóż w Indiach. Szczególnie cenne kamienie wydo­byte z tamtejszych kopalń stawały się zwykle własnością indyjskich książąt, radżów i maharadżów. Przechowywano je w skarbcach i przekazywano z pokolenia na pokolenie. Niektóre trafiły do skarbców świątynnych. Przez długi czas nie były one znane w innych krajach, zwłaszcza europej­skich, do których dotarły znacznie później głównie w postaci łupów wojennych. Pierwsze wiado­mości o dużych diamentach indyjskich dotarły do Europy dzięki wysiłkom francuskiego poszuki­wacza Jana Baptysty Taverniera, któremu w 1665 r. zlecono zbadanie słynnych indyjskich skarb­ców. Obecnie najlepiej znane złoża diamentów znajdują się w Republice Południowej Afryki, cho­ciaż przez długi czas nie należały one do rejonów największego wydobycia. Tamtejsze pola dia­mentowe zostały odkryte dopiero w 1871 r. Od tego momentu w stosunkowo krótkim okresie, bo zaledwie do 1920 r., dostarczyły one więcej diamentów niż wszystkie kopalnie świata razem wzię­te, począwszy od starożytności. [Obecnie największym producentem diamentów jest Australia].

Historia odkryć wielu diamentów jest niezwykle ciekawa, a losy poszukiwaczy i samych kamie­ni są bardzo barwne, niekiedy wręcz dramatyczne. Drogocenne diamenty przeznaczone do wyro­bów jubilerskich uzyskują z reguły szlif brylantowy o dużej liczbie ścianek. Niewielkim diamen­tom lub kamieniom ze skazami nadaje się szlif rozetkowy. Mało kto zdaje sobie sprawę, że tylko około 23% wydobywanych diamentów nadaje się na drogocenne klejnoty, podczas gdy resztę zu­żywa w całości przemysł. Diamenty stosowane obecnie w przemyśle są również wytwarzane syn­tetycznie.

38Rombowy; Tw. 1,5-2; G. 2-2,1 g/cm3; żółta do brązowej; połysk od diamentowego do tłustego; R. od bezbarwnej do żółtej

W przyrodzie występuje wiele minerałów zawierających siarkę. Wydobywane są one wszędzie tam, gdzie tworzą duże koncentracje złożowe. Czasami siarka występuje także w postaci rodzimej, która znana była człowiekowi najwcześniej. W starożytności przypisywano jej nadprzyrodzone moce ze względu na wulkaniczne pochodzenie i łatwość spalania. Od najdawniejszych czasów Rzymianie znali siarkę głównie ze złóż sycylijskich, eksploatowanych również obecnie. Szybko znaleziono dla niej wiele zastosowań, zwłaszcza wówczas, gdy odkryto jej łatwopalność oraz zdol­ność utrzymywania intensywnego niebieskiego płomienia, z którego wydzielają się ostre, gryzące opary drażniące oczy i gardło. W XVII stuleciu wielu uczonych zastanawiających się nad przyczy­ną łatwopalności siarki doszło do wniosku, że musi być ona mieszaniną witriolu [dawna nazwa kwasu siarkowego] i specjalnej nieważkiej “materii ognia", zwanej flogistonem. Fakt, że siarka jest pierwiastkiem, odkryto dopiero w 1809 r., kiedy zaczęła się rozwijać nowoczesna chemia.

39

Złoża siarki mają najczęściej pochodzenie wulkaniczne. Znane są również złoża siarki wytrąca­jącej się z gorących roztworów wodnych oraz powstającej przy współudziale organizmów żywych [bakterii - przyp. tłum.]. Siarka występuje również obficie we wszystkich kopalniach węgla, gdzie powstaje przez sublimację podczas spalania. Często tworzy także drobne kryształy w wyniku roz­kładu niektórych rud siarczkowych.

Kryształy siarki mają zwykle pokrój piramidalny lub tabliczkowaty i tworzą często skupienia w postaci druz. Występują w szczelinach złożowych i zdarza się, że pojedyncze kryształy docho­dzą nawet do 10 cm długości. Mają silny, diamentowy połysk i jasnożółtą lub miodowobrązową barwę. Kryształy są jednak tak kruche, że mogą się rozpaść w rękach pod wpływem ciepłoty cia­ła. Mają niewielką gęstość oraz niski stopień twardości. Doskonale wykształcone ściany kryszta­łów siarki spotyka się wyjątkowo. Znacznie częściej siarka występuje w postaci nieregularnych bryłek, płytek, gwiaździstych skupień ziarnistych i impregnacji. Niekiedy tworzy naskorupienia o nerkowatym kształcie lub w formie stalaktytów i stalagmitów. Czasami występuje w postaci zbi­tych pokryw ziemistych.

Jedno z najbogatszych złóż siarki w Europie znajduje się na Sycylii i rozciąga się szerokim, pię-ciokilometrowym pasem między Etną a Agrigento. Jeszcze do niedawna stąd właśnie pochodziła prawie czwarta część światowej produkcji siarki. Dopiero w pierwszej połowie naszego stulecia Sycylię wyprzedziły w wysokości wydobycia Stany Zjednoczone. Poza Sycylią bogate europejskie złoża siarki znajdują się w Polsce, w okolicy Tarnobrzega. Zasoby siarki w Stanach Zjednoczo­nych (Luizjana i Teksas ze złożem Boling) stanowią około 75% rezerw światowych i są szacowa­ne na około 250 mln ton. Złoża siarki rodzimej mają szczególne znaczenie, ponieważ jej pozyski­wanie ogranicza się w zasadzie do oczyszczenia. Jednakże większość siarki wykorzystywanej do celów przemysłowych pochodzi z przeróbki pirytów.

Siarka używana jest obecnie przede wszystkim do produkcji kwasu siarkowego i tlenków siar­ki. Od wysokości produkcji kwasu siarkowego zależy np. wytwarzanie leków, farb i innych siar­kowych preparatów. W formie sproszkowanej siarkę stosuje się m.in. do niszczenia różnych grzy­bów pasożytniczych, insektów, a także do impregnacji drewna, wulkanizacji gumy, wyrobu celulo­zy oraz do wytwarzania wielu in­nych preparatów dla najrozmait­szych gałęzi przemysłu.

40Rozdział 2

I ZWIĄZKI POKREWNE

Do tej grupy minerałów zalicza się siarczki i zbliżone do nich właściwościami związki arsenu, antymonu, telluru i selenu. Poza kilkoma wyjątkami, siarczki są związkami metalicznymi. Daw­niej dzielono je na blendy, błyszcze i piryty. Blendy, w przeciwieństwie do metalicznych blyszczy i pirytów, są siarczkami o wyglądzie niemetalicznym; błyszcze są ciemniejsze i bardziej miękkie, natomiast piryty jaśniejsze i twardsze. Podział ten nie jest już obecnie stosowany. Znacznie póź­niej rozpoznano siarkosole (sole siarkokwasów), które wyodrębniano niegdyś spośród właściwych siarczków. Są one związkami bardziej złożonymi. Oprócz prostych połączeń siarki i meta­lu zawierają one inne niemetaliczne lub metaliczne pierwiastki, takie jak żelazo, kobalt, nikiel, bizmut, arsen lub antymon, które wykazują pokrewieństwo chemiczne z siarką. Jednak nawet i ten podział nie jest dziś stosowany, siarczki i siarkosole bowiem zaliczane są zazwyczaj do tej samej grupy minerałów. Siarczki powstają głównie z gorących roztworów wodnych, zwykle w wysokich przedziałach temperatur.

Jednoskośny, pseudoregularny; Tw. 2,5; G. 8,31-8,45 g/cm3; ołowiowy, stalowoszary; połysk metaliczny; R. czarna

Hessyt jest jednym z nielicznych naturalnych tellurków. Występuje zwykle w postaci zbitej lub tworzy kryształy o pokroju regularnym, często zdeformowane. Spotykany niekiedy w złotono­śnych lub srebronośnych żyłach kwarcowych. Główne złoża hessytu znajdują się w Botes w Sied­miogrodzie (Rumunia), w kopalni Zawadinsk na Ałtaju (Rosja), w Kalifornii (USA) oraz w Coqu-imbo (Chile). Hessyt jest rzadką rudą srebra.

Spośród pozostałych telłurków na szczególną uwagę zasługuje tellurobizmutyt, czyli tellurek bi­zmutu 612X63, występujący w postaci zbitych skupień o podzielności liściastej i bladożółtej barwie. Spotyka się go w złotonośnych żyłach kwarcowych. Warto wspomnieć również o tetradymicie, tellurku bizmutu i siarki, 6)2X628. Jego nazwa pochodzi z greckiego tetradymos - czterokrotny, ponie­waż tworzy kryształy zbliźniaczone poczwórnie. Jest stalowoszary z wyrazistym połyskiem metalicz­nym. Łupliwość doskonała. Spotykany rzadko w złotonośnych żyłach kwarcowych w skałach wy­lewnych i ich lufach (np. tufy andezytowe).

Regularny; Tw. 2; G. 6,71 g/cm3; szarobiały; połysk metaliczny z niebieskimi lub czarnymi odcieniami;

R. szara

Berzelianit, występujący w kopalni miedzi w okolicy Akrikerum na południowy za­chód od Sztokholmu, został po raz pierwszy zidentyfiko­wany przez szwedzkiego uczonego Johana Berzeliusa [1779-1848] w 1818 r. Po­dobnie jak wszystkie selenki jest bardzo rzadkim minera­łem i występuje jedynie w kil­ku miejscach w żyłach węgla­nowych. Niemniej około trzy­dziestu lat temu odkryto nie­spodziewanie stosunkowo za­sobne wystąpienia berzelianitu w kilku miejscach na po­graniczu Czech i Moraw. Mi­nerał tworzy drobnoziarniste skupienia w żyłach kalcytowych występujące wraz z in­nymi rzadkimi selenkami. Po­dobnie jak siarczkowe rudy miedzi berzelianit powstaje z gorących roztworów wod­nych [hydrotermalnych].

44

Regularny; Tw. 3; G. 4,9-5,3 g/cm3; miedzianoczerwony do brązowego; połysk metaliczny; R. czarna

Rombowy; Tw. 2,5-3; G. 5,7-5,8 g/cm3; szary; połysk metaliczny; R. szara

Bornit i chalkozyn występują zazwyczaj w mieszaninach mineralnych, tworząc wspólne nagro­madzenie złożowe. Oba zaliczane są do siarczków metalicznych i występują najczęściej w miedzianonośnych żyłach hydrotermalnych, zwłaszcza w strefie przypowierzchniowej. Są ważnymi składnikami rud miedzi. Bornit nazywany bywa niekiedy “pstrą rudą miedzi" ze względu na ja­skrawe plamiste zabarwienie. Najczęściej występuje w postaci skupień zbitych lub ziarnistych; rzadko tworzy kryształy. Największe złoża znajdują się w USA (Butte, Montana) i w Meksyku. Znane złoża europejskie występują w okolicach Salzburga (Austria) i Yrancic (Czechy). Krysta­liczny bornit znaleziony został w okolicy Redruth w Kornwalii (Wielka Brytania).

Chalkozyn spotykany jest częściej niż bornit i ma większą skłonność do występowania w po­staci kryształów o pokroju tabliczkowatym lub słupkowym. Najlepsze okazy pochodzą z kopalni Anacanda w Butte (USA) oraz z okolic Redruth w Kornwalii (wielkość kryształów dochodzi do 4,5 cm).

[Bornit i chalkozyn należą do głównych kruszców Cu w dolnośląskich złożach łupków miedzionośnych z okolic Złotoryi, Lubina i Głogowa].

45

Rombowy - pseudoregularny; Tw. 2; G. 7,3 g/cm3; czarny; na świeżym przełamie z silnym metalicznym połyskiem, często pokryty ciemnym nalotem matowym; R. szara lub czarna

Argentyt, zwany też błyszczem srebra, był najważniejszą rudą srebra w okresie świetności górnic­twa w rejonie Rudaw (Gór Kruszcowych). Georgius Agricola, “ojciec mineralogii", opisał argentyt w 1529 r. jako rudę srebra o ołowianej barwie, występującą w kopalniach w Jachymovie (Czechy). Zwrócił też uwagę, że minerał ten przypomina galenę (siarczek ołowiu, PbS). W 1598 r. taką samą rudę pochodzącą z Saksonii opisał słynny intendent mennic praskich Lazar Ercker. W owej epoce górnictwo przeżywało okres bujnego rozwoju. W Rudawach znajdowano wówczas pokaźne ilości argentytu występujące w złożach zalegających płytko pod powierzchnią ziemi, co sprzyjało opłacalnej eksploatacji srebra.

Argentyt tworzy zwarte wypełnienia srebrnonośnych żył hydrotermalnych lub występuje w posta­ci krzaczastych pseudomorfoz rodzimego srebra. Rzadziej spotykane są kryształy argentytu - najczę­ściej źle wykształcone, zdeformowane. Bladoszara barwa i silny metaliczny połysk na świeżym prze­łamie sprawiają, że argentyt przypomina galenę. Jednak oba te minerały można bez trudu odróżnić. Argentyt bardzo szybko traci metaliczny połysk i pokrywa się ciemnym nalotem. Można go też łatwo zarysować i przeciąć zwykłym nożem. W przeciwieństwie do galeny nie wykazuje łupliwości, nato­miast odznacza się charakterystycznym haczykowatym przełamem. Wyróżnia się także wysoką gęsto­ścią. Najważniejsze złoża argentytu znajdują się w okolicach Freibergu i Schneebergu w Saksonii oraz w Bańskiej Szczawnicy na Słowacji. Poza Europą wydobywany jest w Comstock Lode (Nevada, USA)

i w rejonie Guanaju-ato na północny za­chód od Mexico City. W niektórych spośród wymienionych złóż, np. w Saksonii, znaj­dowano bryły argen­tytu o masie docho­dzącej do 4 kg. W ko­palniach Comstock Lode argentyt wystę­puje w zwartych, gra­niastych wiązkach o pokaźnych rozmia­rach wraz z innymi szlachetnymi rudami srebra. Oprócz rodzi­mego srebra argentyt jest najbogatszą rudą srebra, zawartość bo­wiem czystego krusz­cu przekracza niekie­dy 87%.

46Regularny; Tw. 3-4; G. 3,5-4,2 g/cm3; brązowy do czarnego, rzadziej żółty, brunatny, niekiedy bez­barwny (cleiofan); połysk tłusty do diamentowego; R. żółta do brązowej

Sfaleryt wywodzi swą nazwę z greckiego sphaleros (podstępny, niepewny), ponieważ przybiera tak różne barwy, że nawet doświadczeni górnicy mieli kłopoty z jego rozpoznaniem. Jeszcze w XVI wie­ku mylono sfaleryt z rudą srebra i dopiero w XVIII wieku odkryto, że zawiera znaczną ilość cynku. Sfaleryt nie był jednak wykorzystywany praktycznie aż do lat sześćdziesiątych XIX wieku, bowiem dopiero wówczas opracowano metodę metalurgicznej przeróbki cynku. Przedtem traktowano sfaleryt jako bezużyteczne zanieczyszczenie rud ołowiu komplikujące proces metalurgiczny. Sfaleryt wystę­puje najczęściej w postaci skupień ziarnistych i tworzy wypełniające szczeliny skalne kryształy o do­skonałej łupliwości i silnym połysku metalicznym. Należy do najczęściej spotykanych siarczków. Wy­stępuje w żyłach rudnych, zwykle razem z galeną lub pirytem, czasami też z chalkopirytem (tzw. ru­dy polimetaliczne). Największe złoża sfalerytu znajdują się w Stanach Zjednoczonych (górny bieg Missisipi, stan Nowy Jork), a w Europie na pograniczu Niemiec i Belgii (Moresnet). Inne ważne zło­ża występują w Austrii (Bleiberg w Karyntii), Czechach (Pfibram) oraz w Polsce na Górnym Śląsku (Bytom, Olkusz). Wspaniałe okazy żółtych kryształów sfalerytu znaleziono w Hiszpanii (Picos de los Europas). Ta szczególna odmiana sfalerytu wykorzystywana jest jako kamień ozdobny.

Sfaleryt jest główną rudą cynku, który służy przede wszystkim do wyrobu blach odpornych na utlenianie. Zawarte w sfalerycie domieszki w postaci galu, indu i germanu wykorzystuje się do pro­dukcji półprzewodników.

Wurtzyt [wurcyt] ma ten sam co sfaleryt skład chemiczny, ale różni się strukturą wewnętrzną, a zatem i pokrojem kryształów (są one heksagonalne). W przeciwieństwie do sfalerytu jest stosun­kowo rzadki. Przeważnie ma barwę brązową lub żółtobrązową i występuje w skupieniach zbitych, przybierając niekiedy postać promienistą lub igiełkową. Spotykany w żyłach rudnych ze sfalerytem lub częściej z galeną (złoża polimetaliczne).

47

Tetragonalny; Tw. 3; G. 4,1-4,3 g/cm3; mosiężnożółty, złocistożółty; połysk metaliczny; R. zielonoszara

Chalkopiryt przyciąga uwagę jaskrawymi barwami. Tęczowe barwy z przewagą fioletu, błękitu i czerwieni powstają w wyniku załamania światła i rozszczepienia promieni świetlnych na zwietrza­łych płaszczyznach powierzchniowych minerału. Prawdziwa barwa chalkopiry tu obserwowana na nie-zwietrzałej powierzchni przypomina barwę pirytu. Jest jednak intensywniejsza - od mosiężnożółtej do złotożółtej, zwykle z lekkim zielonkawym odcieniem. Dlatego też identyfikację obu minerałów bar­dzo ułatwia wzięcie pod uwagę zróżnicowania odcieni, postaci kryształów i stopnia twardości. W prze­ciwieństwie do pirytu chalkopiryt można zarysować nożem. Chalkopiryt występuje zwykle w skupie­niach zbitych lub ziarnistych, rzadziej w postaci krystalicznej. Spotykany najczęściej w żyłach krusz­cowych wraz z innymi siarczkami. Najlepiej znane złoża znajdują się w Alpach (Mitterberg koło Salzburga w Austrii), w Siegerland (piękne kryształy w kopalni Klara) i w Mansfeld na terenie Niemiec (znany tam z tzw. łupków miedziowych), w Kornwalii (Wielka Brytania) oraz w stanie Pensylwania (USA). Chalkopiryt jest najbardziej rozpowszechnioną w przyrodzie rudą miedzi i zawiera blisko 35% czystego metalu. [W Polsce spotykany w rejonach dawnej eksploatacji złóż miedzi, m.in. w Miedzian­ce i Miedzianej Górze koło Kielc (Góry Świętokrzyskie), oraz w wielu miejscowościach na Dolnym Śląsku.]

Regularny; Tw. 3-4,5; G. 4,4-5,1 g/cm3; od czarnej do szarej; połysk metaliczny, tłusty; R. szara z półmetalicznymi odbłyskami także z odcieniem czerwonym lub wiśniowym

Tetraedryt nazwę swą zawdzięcza pokrojowi kryształów, które zwykle przybierają formę czwo­rościanów. Najczęściej występuje jednak w postaci skupień grubo- i drobnoziarnistych lub zbitych. Przełam nierówny lub zbliżony do muszlowego.

48

Nazwą “tetraedryt" obejmuje się obecnie grupę minerałów tworzących najczęściej mieszane od­miany antymonowo-arsenowe. Niektóre spośród nich wyodrębniane są pod osobnymi nazwami mineralogicznymi. Tenantyt, nazwany tak ku czci brytyjskiego chemika Smithsona Tennanta (1761-1815), zawiera głównie arsen; austriacki schwazyt zawiera pokaźną ilość cynku, natomiast saksoński freibergit zawiera do 30% srebra. Tetraedryty występują w żyłach kruszcowych, zwykle wspólnie z innymi minerałami, takimi jak chalkopiryt, bornit (siarczek miedzi i żelaza), oraz wie­loma innymi siarczkami, zwłaszcza z pirytem, sfalerytem, galeną i argentytem. Niekiedy spotyka­ne są w pustkach skalnych z rodzimym srebrem, rzadziej w złożach metasomatycznych i w łup­kach miedzionośnych.

Duże złoża tetraedrytu znajdują się w Alpach, w Rumunii, Saksonii (okolice Freibergu) i w Gó­rach Kruszcowych. Bogate druzy pięknych kryształów tetraedrytu występują głównie w Austrii (Brixiegg i Schwaz w Tyrolu), Rumunii (Botes, Cavnic), Wielkiej Brytanii (Kornwalia), Algierii (z domieszkami srebra) oraz w USA (m.in. Idaho). Tetraedryt pozyskiwany jest często nie tylko ja­ko bogata ruda miedzi (30-50% Cu), ale także jako ruda srebra oraz rtęci i innych pierwiastków, co spowodowane jest zmiennym składem chemicznym tej grupy minerałów. Zawarte w tetraedrytach domieszki pozyskiwane są jako produkt uboczny.

49Heksagonalny; Tw. 4; G. 4,6 g/cm3; żółtobrązowy; połysk metaliczny; R. czarna

Pirotyn lub piryt magnetyczny zawdzięcza swą nazwę temu, że w przeciwieństwie do podobne­go pirytu i markasytu jest zazwyczaj silnie magnetyczny (pod warunkiem, że jest chemicznie czy­sty). Najczęściej występuje w postaci zbitej lub drobnoziarnistej, rzadziej tworzy tabliczkowe kryształy. Na świeżym przełamie ma barwę jasnożółtą, ale bardzo szybko ciemnieje. Spotykany jest głównie w niektórych zasadowych skałach magmowych i w łupkach krystalicznych. Powstaje również z roztworów hydrotermalnych, towarzysząc innym siarczkom w żyłach kruszcowych. Największe złoża pirotynu występują w rejonie Sudbury (Ontario, Kanada). Wspaniałe okazy kryształów spotyka się w Austrii (Karyntia), Rumunii (Herja) oraz we Francji i Brazylii, a ostatnio głównie w rejonie Norylska na północy Syberii. Pirotyn wykorzystywany jest do produkcji kwasu siarkowego i innych związków siarki. Niektóre odmiany pirotynu zawierają znaczące ilości innych pierwiastków, np. niklu i kobaltu, a także złota i platyny. Mają one duże znaczenie jako rudy tych metali, znane m.in. ze złóż na Uralu (Rosja) i w rejonie Sudbury (Kanada), gdzie jako niklonośny pentlandyt zaliczany jest do najzasobniejszych rud niklu.

Inną ważną rudą niklu, ze względu na zabarwienie podobną do pirotynu, jest nikielin, arsenek niklu (NiAs).

50

Romboedryczny; Tw. 3; G. 5,3 g/cm3; od mosiężnożółtej do zielonoszarej; połysk metaliczny; R. czarna

Milleryt został odkryty przeszło sto lat temu przez górników w szczelinach złóż węgla w okolicach Kladna (środkowe Czechy). Milleryt tworzy drobne, cienkie kryształy o mosiężnożółtej barwie, wy­stępujące w postaci igiełkowatych skupień, których pojedyncze osobniki osiągają niekiedy znaczną długość (6 cm) i określane bywają przez górników mianem “złotych włosów". Najwspanialsze okazy można obecnie znaleźć w szczelinach ilastych syderytów, zwanych pelosyderytami, które tworzą ku­liste struktury. Igły millerytu, ułożone często w postaci pięknie ukształtowanych graniastych skupień, dostrzec można dopiero po przełamaniu kulistych konkrecji. Milleryt znaleziono także w innych kra­jach. Jego złoża znajdują się w Niemczech, m.in. w Nadrenii i Saksonii (Freiberg, Johanngeorgenstadt), w Kanadzie i w niektórych stanach USA. Wspaniałe okazy pochodzą z pustek wśród skał wa­piennych w pobliżu St. Luis (Missouri). Mimo że milleryt zawiera ok. 56% niklu, nigdy nie jest trak­towany jako ruda tego metalu. Dzieje się tak dlatego, że nieznane są dostatecznie zasobne złoża, aby ich eksploatacja była obecnie opłacalna.

51

Regularny; Tw. 2,5-3; G. 7,2-7,6 g/cm3; od szaroczarnej do ołowiowoszarej; silny połysk metaliczny; R. szara

Galena została odkryta już w starożytności. Często wspominali o niej au­torzy z tej epoki. Wiadomo, że w owych czasach ze względu na dużą łatwość procesu przetwarzania z galeny pozyskiwano ołów. Babilończycy wyrabiali ołowiane wazy, Rzymianie wykonywali z ołowiu przewody wodociągowe. Z chwilą wynalezienia druku ołów stał się podstawowym metalem stosowa­nym do wyrobu czcionek.

Galena jest pospolitym minerałem zwłaszcza żył kruszców polimetalicznych. Występuje w postaci charakterystycznych skupień ziarnistych lub tworzy regularne kryształy. Wykazuje doskonałą łupliwość i często po uderzeniu rozpada się z łatwością na małe sześciany. Jest raczej ciężka. Największe złoża ga­leny znajdują się w Ameryce Północnej, głównie w dorzeczu Missouri i Missisipi, a w Europie w Au­strii (Bleiberg, Karyntia) i w Polsce na Górnym Śląsku (Bytom, Olkusz, Tarnowskie Góry). Wydoby­wana także w Czechach (Pfibram i Stfibro). Galena jest najważniejszą rudą ołowiu, jego zawartość osią­ga niemal 87%. Jest również najbardziej pospolitą rudą srebra, którego domieszki dochodzą do 0,5%. [Stąd wywodzi się jej dawna polska nazwa - srebrzanka]. Ołów stosowany jest do pokrywania ka­bli, wyrobu płyt akumulatorowych, produkcji osłon materiałów promieniotwórczych, stopów, w przemyśle szklarskim, petrochemii, a także w tradycyjnym drukarstwie do wyrobu czcionek. Związki ołowiu wykorzystuje się także do wyrobu farb jako pigmenty (biały i czerwony).

52

Heksagonalny; Tw. 2-2,5; G. 8,2 g/cm3; czerwony; połysk diamentowy; R. szkarłatna

Cynober został odkryty przez starożytnych Greków już w VII wieku p.n.e. w okolicach Almaden na południu Hiszpanii. Początkowo był uży­wany jako czerwony pigment, określany mianem kinnabari (stąd wywodzi się nazwa minerału). Dopiero Rzymianie dostrzegli, że cynober jest źró­dłem żywego srebra - rtęci. Zdobyli oni również umiejętność wytwarzania zeń wspaniałej, czarnej farby. Średniowieczni alchemicy sądzili, że z rtęci będzie można uzy­skać złoto.

Cynober występuje w postaci skupień ziarnistych, zbitych lub ziemistych, niekiedy w po­staci drobnych kryształów. Najczęściej spotykany w formie wyodrębnionych żył rudnych. Poza Almaden, które i dziś jeszcze należy do największych złóż rtęci w świecie, dobrze znane są również inne rejony wydobycia, m.in. we Włoszech (Toskania), Serbii (Avala koło Belgra­du) oraz w USA (Kalifornia). Największe kryształy cynobru znaleziono w Chinach (prowin­cja Hu-nan); kryształy i piękne bliźniaki dochodzące do 4,5 cm wydobyto ze złóż Wan-shan-khang. Cynober jest główną rudą rtęci, której zawiera 86%. Rtęć znajduje zastosowa­nie w medycynie i do wyrobu amunicji. Mniejsze znaczenie ma już obecnie przy przeróbce me­tali szlachetnych, zwłaszcza przy pozyskiwaniu złota i srebra z rud [amalgamacja]. Wykorzysty­wana także do produkcji farb. Warto wspomnieć, że w ostatnich kilku dekadach popyt na rtęć nie wzrasta, ponieważ zastępowana jest ona innymi, tańszymi substancjami (np. przy wyrobie luster).

53

Rombowy; Tw. 2-2,5; G. 4,63 g/cm3; ołowianoszary z tęczowymi nalotami; połysk metaliczny; R. czarna

Antymonit znany był już Pliniuszowi Starszemu, który wspominał o nim jako o kosmetycznym preparacie, gdyż sproszkowanego, srebrzystoszarego antymonitu używano wówczas często do barwienia powiek. Antymonit występuje w różnych żyłach kruszcowych, często wspólnie ze złotem. Tworzy wydłużone kryształy, czę­sto o pokroju igiełkowym. Niekiedy występuje w skupieniach zbitych. Zasłynął dzięki urzekająco pięknym kryształom pochodzącym ze złóż na wyspie Sikoku w Japonii, które używano do wyrobu ozdób. Kryształy cieszyły się dużą popular­nością wśród miejscowej ludności, wykorzystywano je bowiem jako podpórki do kompozycji kwiatowych lub jako tworzywo maleńkich płatków w słynnych minia­turowych ogródkach japońskich. Te niezwykłe twory mineralnego świata stanowi­ły niekiedy zasadniczą część dekoracyjnego wystroju wnętrza domostw. Japońskie antymonity były rzeczywiście uderzająco piękne. Ściany naturalnych pustek skal­nych zdobiły bogate druzy i skupienia wspaniałych, kolumnowych kryształów lśniących jak polerowana stal. W Japonii od dawna zaprzestano już wydobycia antymonitu i kryształy, które osiągały niekiedy jeden metr długości, należą obecnie do niezwykle cennych rzadkości. Oglądać je można dziś jedynie w kolekcjach mu­zealnych.

54Największe złoża antymonitu znajdują się w Meksyku oraz w cninacti (prowincja luangsi;. iNajza-sobniejsze złoża europejskie występują w Małych Karpatach (Słowacja) oraz w Bohutinie i Milesovie koło Pfibramu (Czechy), na Sardynii i w Toskanii (Włochy) oraz w Serbii w miejscowości Fojnica, Krupanj i Kostjanik. Piękne druzy antymonitu spotykane są w Rumunii (Baia Sprie, Chiusbaia). Antymonit jest główną rudą antymonu, którego zawartość dochodzi do 71 %. Blisko trzy czwarte produkcji antymo­nu zużywa się do wyrobu różnego rodzaju stopów w celu podwyższenia ich twardości. Złożowe nagro­madzenia antymonitu zawierają do 15% antymonu, któremu towarzyszy z reguły cynk i ołów.

Rombowy; Tw. 2-3; G. 3,9-4,6 g/cm3; ciemny, stalowoszary z brązowym odcieniem; połysk metalicz­ny; R. brunatnoszara

Berthieryt otrzymał swą nazwę na cześć francuskiego chemika P. Berthiera (1782-1861) i jest stosunkowo mało znanym minerałem. Tworzy zazwyczaj skupienia zbite lub igiełkowe, w czym przypomina antymonit. Berthieryt różni się jednak barwą, z reguły stalowoszarą z żywymi brunatnobrązowymi połyskliwymi pasemkami. Występuje w żyłach rudnych, zwykle wraz z antymonitem. Główne złoża berthierytu znajdują się we Freibergu (Niemcy), Bohutinie koło Pfibramu (Cze­chy), w Baia Sprie i Chiusbaia (Rumunia) oraz Oruro (Boliwia).

Pokrewny skład chemiczny ma miargyryt (siarczek srebra i antymonu, Ag2Sb2S4). Nazwa wy­wodzi się z greckiego meion - mniej, oraz argyrion ~ srebro, ponieważ zawiera mniej srebra niż inne podobne rudy tego kruszcu, którym często towarzyszy.

55występuje w postaci drobnych, pojedynczych kryształów o pokroju tabliczkowym lub tworzy zwarte skupienia ziarniste. Na świeżym przełamie jest ciemnoczerwony, podobnie jak pirargiryt, ale pod wpływem wietrzenia szybko szarzeje, wpadając prawie w czerń. Miargyryt spotykany jest stosunkowo rzadko w obrębie srebrnonośnych żył kruszcowych i znany jest głównie ze złóż Zata-cecas w Meksyku, Braunsdorf w Saksonii i Pfibram w Czechach.

Rombowy; Tw. 2,5-3; G. 5,7-5,9 g/cm3; ciemnoszary; połysk metaliczny; R. stalowoszara do czarnej

Bournonit znany był od dawna z pustek skalnych i żył rudnych w Górach Harzu. Wystąpienia tego minerału spotykane są również w okolicach Pfibramu (Czechy) oraz w Kornwalii (Wielka Brytania), gdzie tworzy duże złoża w okolicach Endellion, uznawane za cenną rudę antymonu (stąd pochodzi pierwotna nazwa tego minerału - endellionit). Obecnie stosowaną nazwę wprowadzono dla uczczenia francuskiego krystalografa i mineraloga Bournona (1751-1825), który określił skład chemiczny minerału. Kryształy bournonitu mają zazwyczaj pokrój tabliczek o prostokątnym zary­sie. Niekiedy występują w postaci zrostów bliźniaczych. Kryształy słupkowe spotykane są znacz­nie rzadziej. Bournonit tworzy również zespoły dobrze rozwiniętych kryształów występujących w żyłach rudnych lub skupienia ziarniste albo zbite, dobrze rozpoznawalne dzięki silnemu poły­skowi. Jest stosunkowo kruchy. Bournonit pozyskuje się głównie jako rudę miedzi i ołowiu.

56Rombowy; Tw. 2,5; G. 5,8-6,2 g/cm-3; ołowianoszary z niebieskawym odcieniem; połysk metaliczny; R. brązowoczarna

Boulangeryt został tak nazwany dla podkreślenia zasług francuskiego inżyniera górnictwa C.L. Boulangera (1810-1849). Ze względu na swój niezwykły wygląd jest jednym z najciekawszych i najbardziej poszukiwanych minerałów. Tworzy zazwyczaj skupienia włókniste lub promieniste złożone z pojedynczych, wydłużonych kryształów o pokroju igiełkowym, które często przenikają się wzajemnie. Z tego powodu wraz z innymi rzadkimi siarczkami nazywany bywa niekiedy rudą pierzastą. Spotykany w hydrotermalnych złożach polimetalicznych kruszców ołowiu. Główne zło­ża znajdują się w Mollieren we Francji, w Wolfsbergu (Góry Harzu w Niemczech), Pfibramie w Czechach, lokalnie na Górnym Śląsku, w rejonie Nerczyńska na Uralu (Rosja). Boulangeryt jest rudą ołowiu (55,2% Pb). Innym minerałem z tej samej grupy siarczkówjest jamesonit, który swą nazwę zawdzięcza szkockiemu mineralogowi Robertowi Jamesowi (1774-1854). Tworzy podob­ne jak boulangeryt skupienia włókniste złożone z drobnych, jednoskośnych kryształów o pokroju igiełkowym. Spotykany w złożach hydrotermalnych oraz w złotonośnych żyłach kwarcowych. Najważniejsze jego złoża znajdują się w Arnsbergu w Westfalii, w Górach Harzu i Freibergu w Niemczech, okolicach Kasejovic i Pfibramu w Czechach oraz w Zlata Ida koło Koszyc na Sło­wacji (występują tu igiełkowe kryształy dochodzące do 20 cm długości).

57

Heksagonalny; Tw. 2,5; G. 5,57 g/cm3; szarawoczerwony, pod wpływem światła zmienia się na szary lub czarny; połysk diamentowy; R. jaskrawoszkarłatna

Prustyt zaliczany jest do tzw. szlachetnych rud srebra, którym to mianem określano dawniej ru­dy o wysokiej zawartości tego kruszcu. Prustyt był łatwo rozpoznawalny ze względu na szkarłat­ną barwę i silny połysk. Niestety, prustyt wystawiony na światło szybko traci połysk i zmienia bar­wę na szarą, a nawet czarną. Dzieje się tak dlatego, że na jego powierzchni tworzą się cienkie war­stewki metalicznego srebra (jest to podobna reakcja fotochemiczna jak na kliszy fotograficznej). Prustyt występuje zazwyczaj w postaci skupień ziarnistych, czasami zbitych, rzadziej tworzy kryształy. Spotykany w żyłach kruszcowych rud arsenu. Wspaniałe, romboedryczne kryształy prustytu pochodzą z Saksonii (Freiberg, Annaburg), Jachymova (Czechy), ze stanu Chihuahua w Mek­syku oraz z Chile, gdzie w złożu Chańarcillo spotykane są kryształy dochodzące do 5 cm.

Prustyt jest jedną z najważniejszych rud srebra, zawiera bowiem aż 65,4% kruszcu.

Pirargiryt jest bardzo podobny do prustytu, ale zamiast arsenu zawiera antymon (Ag3SbS3). Na świeżym przełamie jest ciemnoczerwony w przeciwieństwie do jaśniejszego prustytu.

58

Połysk metaliczny do diamentowego. Pod wpływem światła przyjmuje takie same odcienie jak prustyt. Tworzy także kryształy o pokroju słupkowym, ale znacznie częściej występuje w postaci skupień ziarnistych lub zbitych. 7

Regularny; Tw. 6-6,5; G. 4,9-5,2 g/cm3; żółty lub spiżowożółty; silny połysk metaliczny; R. czarna z brązowym odcieniem

Piryt jest znany od czasów starożytnych. Jego nazwa wywodzi się z greckiego pyr (ogień) i na­wiązuje do iskier pojawiających się w trakcie rozłupywania tego minerału. W Grecji uważano, że posiada właściwości lecznicze (przypuszczano, że zapobiega “psuciu się krwi"), i dlatego noszono

59

go jako amulet. Inkowie wykonywali z pirytu lustra. W inkaskich grobowcach znajdo­wano płyty z polerowanego pirytu i dlatego minerał ten bywa niekiedy nazywany “kamieniem Inków".

W średniowieczu źródłem wiadomości o pirycie były doświadczenia górników zdobywane w trakcie poszukiwań i wydobycia tego minerału. Dokładniejsze poznanie własności pirytu oraz umiejętność odróżniania go od innych podobnych minerałów jest już dorobkiem późniejszych cza­sów. Piryt występuje powszechnie i zapewne każdy rozpozna bez trudu małe, złocistożółte ziarna i kryształy pirytu spotykane w węglu, które na pierwszy rzut oka przypominają złoto. Czarna rysa pirytu, w przeciwieństwie do żółtej rysy złota, pozwala natychmiast wykazać różnicę. Największe ilości pirytu występują w skałach osadowych. Piryt często tworzy dobrze wykształcone kryształy w postaci sześcianów, ośmiościanów o różnym pokroju, niekiedy z charakterystycznymi bruzda­mi na powierzchni ścian. Najdoskonalsze kryształy pirytu spotykane są w żyłach kruszcowych.

Znacznie częściej piryt występuje w postaci skupień zbitych lub ziarnistych. Jego spiżowożółte i złote powierzchnie są niejednokrotnie pokryte, barwnymi plamami, najczęściej niebieskimi, zie­lonymi lub czerwonymi. Jest to efekt skłonności pirytu do szybkiego wietrzenia i utleniania. War­to zwracać szczególną uwagę na każdy okaz pirytu przechowywany w kolekcji, ponieważ podczas jego rozkładu wydziela się kwas siarkowy, który niszczy wszystko, co znajduje się w pobliżu. Po­dobne przemiany zachodzą oczywiście w warunkach naturalnych. W wyniku procesów utleniania pirytów powstają różne siarczany Jak m.in. gips (uwodniony siarczan wapnia), aluminit (uwodnio­ny siarczan glinu), melanteryt (uwodniony siarczan żelaza). Inne produkty utleniania wchodzą

60

w skład uwodnionych tlenków żelaza, takich jak np. limonit i goethyt. Piryt rozkłada się szybko w kwasie azotowym i jest łatwo topliwy. Ze względu na swoje własności chemiczne piryt jest nie­pożądanym składnikiem skał wykorzystywanych do zewnętrznego zdobienia budowli, ponieważ jego obecność powoduje szybkie pojawianie się plam i rdzawych zacieków.

Ważnymi ośrodkami wydobycia pirytu są Rio Tinto w Hiszpanii oraz Japonia. Słynne kryszta­ły pirytu pochodzą z Elby i innych złóż włoskich (np. Gavorrano), ze złóż Khalkidiki w Grecji, Galliyare w Szwecji oraz USA (Utah). Piryt jako surowiec jest szeroko używany w technice. Przede wszystkim wykorzystuje się go do produkcji kwasu siarkowego, siarczanów, do wytwarzania farb itp. Niektóre piryty zawierają domieszki złota i miedzi i wykorzystywane są wówczas jako rudy tych metali. Znaczenie pirytu jako surowca dostarczającego siarkę znacznie ostatnio zmalało. Przy­czyniły się do tego eksploatacja nowo odkrytych złóż siarki rodzimej oraz wykorzystanie gazów przemysłowych pochodzących ze spalania węgli zawierających siarkę. Ze względu na swój wyjąt­kowy połysk piryt stosowany jest niekiedy do celów dekoracyjnych.

[W Polsce piryt jest również bardzo rozpowszechniony. W przeszłości złoża pirytu eksploato­wano w Rudkach koło Słupi Nowej (Góry Świętokrzyskie). Występuje również w wielu rejonach na Dolnym Śląsku oraz towarzyszy złożom kruszcowym cynku i ołowiu na Górnym Śląsku. Spo­tykany jest w kopalni węgla brunatnego Turów].

61

Rombowy; Tw. 5-6; G. 4,6-4,9 g/cm3; mosiężnożółty; połysk metaliczny; R. czarna z brązowym odcie­niem, jaśniejsza niż pirytu

Markasyt ma ten sam skład chemiczny co piryt oraz prawie identyczne zabarwienie i wiele in­nych zbliżonych właściwości. Nic więc dziwnego, że nazwą pyr (ogień) określano w starożytno­ści zarówno piryt, jak i markasyt, uważając je aż do średniowiecza za kamienie o właściwościach leczniczych. Dopiero w 1814 r. francuski mineralog Rene Just Haiiy wykazał po raz pierwszy róż­nice pomiędzy pirytem i markasytem. Dziś dysponujemy całą gamą testów pozwalających na roz­poznanie obu minerałów.

Markasyt ma inną strukturę wewnętrzną, a co za tym idzie - inną postać krystaliczną. Kryszta­ły markasytu są najczęściej małe i mają pokrój tabliczkowy lub słupkowy. Nierzadko są zbliźniaczone i tworzą złożone zrosty, także z pirytem. Znane są pod nazwą m.in. “pirytu grzebieniaste­go". Są to zazwyczaj bliźniaki “pięciokrotne" złożone z wydłużonych zespołów słupkowych krysz­tałów. Często spotyka się także skupienia zbite, ziarniste, igiełkowe lub promieniste oraz formy na­ciekowe w postaci stalaktytów lub pięknie wykształconych naskorupień.

62W szczelinach węgla markasyt występuje niekiedy w postaci warstewek o nerkowatej powierzchni i nosi wówczas nazwę “pirytu wątrobowego". Doskonale uformowane sku­pienia promieniste i konkrecje określane są często przez górników mianem “pomarań­czy". Różnorodność kształtów markasytu jest rzeczywiście ogromna. Markasyt ma barwę niemal identyczną jak piryt. Jest również mosiężnożółty, chociaż nieco bledszy z szaro­zielonym odcieniem. Odróżnienie obu minerałów po kolorze jest prawie niemożliwe. [Znacznie łatwiej można wykazać różnicę uwzględniając postać kryształów, które mają daleko więcej charakterystycznych cech, a także biorąc pod uwagę niższą gęstość mar­kasytu].

Markasyt i piryt występują wspólnie w zło­żach węgla oraz w rozmaitych zmetamorfizo-

wanych i niezmetamorfizowanych skałach osadowych. Tworzą konkrecje w iłach i wapieniach, znacznie rzadziej występują w żyłach kruszcowych. Również geneza obu tych minerałów wyka­zuje wiele podobieństw. Markasyt jest jednak mniej rozpowszechniony od pirytu, chociaż w nie­dużych ilościach spotyka się go w wielu miejscach. Występuje tylko w powierzchniowych strefach skorupy ziemskiej i, w przeciwieństwie do pirytu, wytrąca się z kwaśnych roztworów hydrotermalnych w niskich przedziałach temperatur lub powstaje podczas rozkładu organizmów roślinnych i zwierzęcych.

Markasyt umieszczony wewnątrz pudełka zamienia się po chwili w szarawy pył i wydziela za­pach kwasu siarkowego. Dzieje się tak dlatego, że markasyt utlenia się jeszcze szybciej niż piryt. Produkty rozkładu są również podobne. Najczęściej są to siarczany (głównie gips) oraz limonit.

Najlepiej znane złoża markasytu znajdują się w Folkestone i Dover w Wielkiej Brytanii, we Freibergu w Niemczech oraz na przedgórzu Rudaw w Czechach (okolice Sokolova). Czasami marka­syt pokryty jest drobnymi sześcianami kryształów pirytu. Niestety, te markasyty są szczególnie nie­trwałe i ulegają szybkiemu rozpadowi.

Ponieważ markasyt jest mniej rozpowszechniony od pirytu, jego praktyczne zastosowanie jest stosunkowo niewielkie. Tylko nieliczne złoża markasytu stanowią bazę surowcową dla produkcji kwasu siarkowego.

[W Polsce markasyt występuje w znacznych ilościach w dolomitach kruszconośnych na obsza­rze Górnego Śląska oraz w Rudkach koło Słupi Nowej (Góry Świętokrzyskie), a także w kopalni węgla brunatnego Turów].

63

Rombowy; Tw. 5,5; G. 6,07-6,15 g/cm3; szary lub cynowobiały; połysk metaliczny; R. ciemna szaro-czarna

Arsenopiryt został opisany po raz pierwszy w 1546 r. przez G. Agricolę, który nazwał go trującym pirytem. Starożytni wiedzieli o jego istnieniu, ale nie byli w stanie uchwycić subtelnej różnicy między arsenopirytem a kilko­ma innymi pirytami. Uczeni nie poświęcali mu zbyt wiele uwagi aż do końca XVIII wieku, a jego skład chemiczny określono dopiero w 1812 r. Arsenopi­ryt jest typowym minerałem utworów hydrotermalnych i występuje w żyłach polimetalicznych wraz z innymi rudami kruszców, siarczkowych lub samodzielnie. Ze względu na żółtawy odcień wyglądem przypomina nieco piryt. Na świeżym przełamie ma barwę stalowoszarą lub cynowobiałą. Tworzy skupienia zbite lub krystaliczne. Największe złoże arsenopirytu wy­stępuje w Szwecji [Boliden]. Inne znane złoża znajdują się we Francji (Aude), Niemczech (Frei-berg), Austrii (Salzburg) i Meksyku. Mimo że arsenopiryt zawiera znaczną ilość arsenu (do 46%), pierwiastek ten pozyskiwany jest głównie (90%) z innych rud arsenowych. [W Polsce złoża arse­nopirytu złotonośnego występują na Dolnym Śląsku w rejonie Złotego Stoku, gdzie były eksplo­atowane do połowy XX wieku].

64

Heksagonalny; Tw. 1-1,5; G. 4,7-4,8 g/cm3; ołowianoszary; połysk metaliczny; R. szarozielona

Molibdenit otrzymał nazwę przez pomyłkę, ponieważ greckie słowo molybdos znaczy “grafit", z którym był często mylony. W starożytnej Grecji terminem tym określano nie tylko molibdenit i grafit, ale także inne podobne minerały, m.in. zawierające antymon, które wykorzystywano do wyrobu przyborów do pisania. W 1778 r. szwedzki chemik Carl Wilhelm Scheele wyodrębnił mo­libdenit z grupy minerałów o tej samej nazwie. Molibdenit tworzy formy heksagonalne występu­jące w postaci blaszkowych i łuskowych skupień. Wykazuje doskonałą łupliwość i rzeczywiście często przypomina grafit, od którego molibdenit można jednak łatwo odróżnić dzięki niebieskawo-fioletowej barwie i metalicznemu połyskowi. Występuje przede wszystkim w granitach i pegmatytach związanych ze strefami metamorfizmu hydrotermalnego, zwykle razem z kasyterytem i wolframitem. Blisko 90% światowej produkcji molibdenitu pochodzi ze złóż w Climax w stanie Ko­lorado. Inne ważne złoża znajdują się w Chile i Renfrew w Kanadzie, a w Europie w Czarnogórze i w Czechach. Molibdenit jest najważniejszą rudą molibdenu, którego zawartość osiąga 60%. Mo­libden wykorzystywany jest głównie do produkcji stali szlachetnych oraz do wytwarzania gęstych smarów.

65Jednoskośny; Tw. 1,5; G. 3,5-3,6 g/cm3; pomarańczowoczerwony, ciemnopomarańczowy; połysk tłu­sty do diamentowego; R. jasnopomarańczowa

Realgar jest jednym z naturalnych związków arsenu; wykorzystywany począt­kowo jako barwnik. Znany był pod różnymi nazwami handlowymi: rubin arseno­wy, blenda arsenowa lub szkło arsenowe. Realgar tworzy się w wyniku rozkładu minerałów arsenowych, głównie arsenopirytu. Występuje w postaci ziaren lub kryształów. Najpiękniejsze okazy realgaru pochodzą z Allchar koło Salonik w Grecji, gdzie występują wspólnie z aurypigmentem w bogatych złożach rud ar­senowych. W mieszaninie obu tych minerałów spotkać można czasami dobrze wykształcone, słupkowe kryształy świeżego anty monitu - podstawowej rudy an­tymonu w tym złożu. Okazy z Allchar są jednym z najbardziej urozmaiconych kolorystycznie ze­społów mineralnych, dzięki kontrastowi barw - złocistożółtej, krwistoczerwonej i jaskrawej stalo­woniebieskiej. Podobne złoża znajdują się w Cavnic i Baia Sprie w Rumunii. Największe złoże po­zaeuropejskie znajduje się w Stanach Zjednoczonych (Nevada). W Luchumi na Kukazie spotyka­ne są duże, słupkowe kryształy realgaru, których wielkość dochodzi do 1,5 cm. Obecnie realgar stosuje się w pirotechnice (składnik tzw. białych płomieni Grecji) oraz do produkcji garbników. Realgar zawiera do 70% arsenu.

66Jednoskośny - pseudorombowy; Tw. 1,5-2; G. 3,48 g/cm3; złocistożółty, brązowawy; połysk perłowy, diamentowy; R. cytrynowożółta

Aurypigment, którego nazwa znaczy w przybliżeniu tyle co “złoty pigment", używany był jako barwnik malarski. Początkowo importowano go do Europy ze Środkowego Wschodu w postaci dużych płatków docho­dzących do 10 cm długości, znanych pod nazwą “turecki aurypigment". Po­chodził ze złóż Djulamerk w południowej Turcji w pobliżu granicy z Ira­kiem. Obecnie naturalne złoża aurypigmentu nie zaspokajają dużego za­potrzebowania na wytwarzane zeń farby i dlatego produkowany jest sztucznie pod nazwą “królewskiej żółci". Niektórym złożom aurypigmentu towarzyszą inne rudy arsenu. Aurypigment tworzy w szczelinach skalnych skupienia nerkowate, graniaste lub naciekowe. Kryształy są raczej rzadkie. Główne złoża: Cavnic, Baia Sprie (Rumunia), Allchar (Grecja) i wspomniany już Djulamerk. Kryształy aurypigmentu, docho­dzące do 60 cm długości, zostały znalezione w złożu Minkiule koło Jakucka we wschodniej Syberii. Aurypigment wykorzystywany jest jako ruda arsenu, którego zawartość dochodzi do 61%.

67

Rozdział 3 HALOGENKI

Minerały, które są związkami chemicznymi pierwiastków zaliczanych do grupy tzw. haloge­nów (chlorowców), to znaczy chloru, fluoru, bromu i jodu, nazywane są halogenkami. Wśród wy­mienionych czterech pierwiastków szczególną pozycję zajmuje fluor, który różni się zdecydowa­nie od pozostałych, i dlatego minerały zawierające fluor występują w paragenezach całkowicie odmiennych od związków mineralnych chloru, bromu i jodu. Największa koncentracja minerałów fluoru występuje w skałach granitowych. Lotne składniki magmy, a w szczególności produk­ty ekshalacji wulkanicznych, są już znacznie uboższe w fluor, natomiast charakteryzują się du­żym udziałem chloru. Dlatego też w aktywnych wulkanach spotykane są zaledwie śladowe ilości fluoru, podczas gdy chlor występuje w gazach wulkanicznych w wielkiej obfitości. Jednak naj­większa koncentracja chloru, bromu i jodu występuje w nieorganicznych skałach osadowych, przede wszystkim pochodzenia morskiego.

W porównaniu z innymi grupami halogenki są w królestwie minerałów reprezentowane raczej ubogo. Do szeroko rozpowszechnionych zaliczyć można jedynie fluoryt i sól kamienną.

Regularny; Tw. 2; G. 3,1-3,2 g/cm3; bezbarwny, szary, rzadziej czerwonawy lub niebieski; połysk szkli­sty lub matowy; R. bezbarwna

Sól kamienna (halit) już w czasach prehistorycznych stanowiła ważny przedmiot handlu. Była bez wąt­pienia najbardziej niezbędnym minerałem dla człowieka i do dziś pozostaje artykułem pierwszej potrze­by. Wzmianki o soli kamiennej odnaleźć można w dziełach wielu przyrodników i filozofów starożytnych. Pliniusz Starszy (23-79 n.e.), który zginął podczas erupcji Wezuwiusza, wymienia wiele metod pozyski­wania soli kamiennej przez odparowanie wody morskiej lub solanek. W rejonie wybrzeży Morza Śród­ziemnego złoża soli kamiennej znane były z Hiszpanii, z okolic dzisiejszej Barcelony (Cardona). W In­diach sól kamienną wydobywano już w epoce wypraw Aleksandra Wielkiego (356-323 p.n.e.).

Eksploatacja słynnej Solnej Komnaty (Salzkammergut) w dzisiejszej Austrii sięgała nawet znacznie odleglejszych czasów. Jak dowiodły wykopaliska archeologiczne, sól kamienną wydoby­wano tam co najmniej od XV wieku p.n.e. Pozostałości pradawnych kopalni soli odkryto w okoli­cach Hallstatt, gdzie oprócz podziemnych sztolni i wyrobisk znaleziono łopaty, drabiny i inne na­rzędzia górnicze, doskonale zachowane dzięki konserwującej działalności soli. Rozwój kopalnic­twa soli w Hallstatt datowany jest na wczesną epokę żelaza (800-400 lat p.n.e.). Inne ślady daw­nego górnictwa solnego znane są z okolic Wieliczki i Bochni w Polsce [sięgają również odległych pradziejów i zostały potwierdzone później dokumentami Magnum Sal z XI wieku ]. Bogate złoża wielickiej soli występują w przewarstwieniach osadów gipsu i iłów solonośnych.

Chociaż ludzie od dawna zdawali sobie sprawę ze znaczenia złóż soli dokładny jej skład che­miczny ustalił dopiero w 1810 r. brytyjski chemik i fizyk sir Humphry Davy.

Główne zasoby soli kamiennej znajdują się w morzu. Ponieważ przeciętne zasolenie wody mor­skiej wynosi 3,7%, szacuje się, że wszystkie morza i oceany świata zawierają około 20 mln km3 soli. Dlatego przez wieki sól pozyskiwano prostą metodą odparowywania słonej wody z płytkich zbiorników położonych wzdłuż wybrzeży morskich. Ten sposób wydobycia soli rozpowszechnio­ny jest szczególnie w przybrzeżnych rejonach Morza Śródziemnego i Morza Czarnego.

69

Złoża soli kamiennej, oczy wiście w postaci stałej, występują także w głębi lądu niemal we wszystkich formacjach geologicznych. Powstawały one przed miliona­mi lat na skutek odparowania wody z płytkich zbiorników morskich w suchym i go­rącym klimacie. Sól, krystalizując stopniowo z wody morskiej, tworzyła pierwot­nie poziomo ułożone warstwy, które ulegały powolnym deformacjom. Silnie pla­styczne pokłady soli kamiennej formowały się następnie w złoża solne, którym to­warzyszą często gips i anhydryt, a także sole potasowe. Złoża te są obecnie głównymi rejonami eks­ploatacji górniczej.

Sól kamienna występuje przeważnie w postaci skupień ziarnistych lub zbitych, a w szczelinach tworzy często regularne kryształy. Mają one doskonałą łupliwość i rozpryskują się z łatwością pod jednym uderzeniem młotka na wiele maleńkich, regularnych kryształów. W niektórych kopalniach węgla kamiennego występują solne stalaktyty i stalagmity; jest to bardzo interesujące z mineralo­gicznego punktu widzenia. Chemicznie czysta sól kamienna jest przezroczysta. Szare zabarwienie pochodzi od iłu, czerwone od hematytu, brązowe-od substancji bitumicznych, a niebieskie od me­talicznego sodu. Sól kamienna zawiera zwykleliczne domieszki, m.in. w postaci chlorków magne­zu i wapnia. Jest doskonale rozpuszczalna w wodzie.

Głównymi producentami soli są Stany Zjednoczone AP, Wielka Brytania oraz Niemcy. Do naj­bardziej znanych złóż należą wspominane już uprzednio ośrodki górnictwa soli w Austrii i w Pol­sce. Piękne i interesujące zarazem kryształy soli występują w rejonach wysychających słonych je­zior, takich jak Morze Martwe, Wielkie Jezioro Słone w stanie Utah (USA), słone jeziora w Afry­ce Północnej itp. Krystaliczne formacje solne występują również na stepach.

70

Najpiękniejsze okazy kryształów soli kamiennej spotyka się obecnie w niektórych kopalniach soli na Syberii, a także w wielu rejonach w Stanach Zjednoczonych, m.in. takich jak słone jezioro Lake Searles koło San Bernardino w Kalifornii. Pochodzące z tych złóż skupienia kryształów osią­gają przeważnie długość od 2 do 8 cm, a niektóre pojedyncze kryształy mogą dochodzić do 30 cm długości. [W słynnych Grotach Kryształowych w Wieliczce, które objęte są ścisłą ochroną, wystę­pują wielkie kryształy czystego halitu o krawędziach do 40 cm długości].

Sól jest niezbędna człowiekowi do życia. Każdy z nas spożywa jej rocznie około 7,5 kg. Duże ilości soli wykorzystuje się dzisiaj w przemyśle chemicznym jako podstawowy surowiec do pro­dukcji związków sodu i chloru. Duże, przezroczyste kryształy są stosowane w optyce i do budowy aparatury pomiarowej. Sól kamienną pozyskuje się głównie ze złóż lądowych, podczas gdy trady­cyjne metody odparowywania z wód morskich stosuje się w ograniczonym zakresie. Roczna pro­dukcja soli kamiennej sięga w przybliżeniu 35 mln ton.

Sylwin (chlorek potasu, KCl) krystalizuje podobnie jak sól kamienna i zawiera często domiesz­ki chlorków sodu i magnezu. Tworzy regularne kryształy o doskonałej łupliwości lub skupienia ziarniste, niekiedy igiełkowe, również o dobrej łupliwości. Bezbarwny, białawy, często z odcie­niem niebieskim lub czerwonym. Występuje w złożach solnych, przede wszystkim w rejonie Stassfurtu (Niemcy) i w Polsce (Inowrocław, Wapno). Sylwin jest najważniejszą solą potasową i ma ogromne znaczenie techniczne, zwłaszcza w produkcji nawozów potasowych i wyrobie mydeł po­tasowych. Potas metaliczny jest wykorzystywany jako katalizator przy produkcji syntetycznego kauczuku.

71Regularny; T w. 3,5- 4; G. 3,1 -3,2 g/cm3; zabarwienie różne, najczęściej fioletowe, zielone, żółtawe, rza­dziej bezbarwny; połysk szklisty; R. bezbarwna

Fluoryt jest minerałem, który zawsze zwracał uwagę pięknym wykształceniem kryształów i rozmaitością barw. Przyciągał wzrok górników wydobywających cynę w Rudawach, którzy na­zywali go kwiatem rudy. Również średniowieczni górnicy angielscy nadali fluorytowi poetycką nazwę: “błękitny John". Jednak nie oni pierwsi dostrzegli wspaniałość barw i kształtów fluory­tu. Jego walory zdobnicze doceniali już bowiem starożytni Grecy. Z fluorytu wykonywano pięk­ne, wielobarwne wazy, słynące później jako wazy murryńskie (od łac. murra - fluoryt). Fluoryt importowano wówczas z Partii (dzisiejszy Iran). W czasach imperium rzymskiego wazy z flu­orytu cenione były bardzo wysoko. Kiedy zaczynało brakować tego rzadkiego minerału, zaczę­to produkować imitacje ze szkła. Były to prawdopodobnie pierwsze próby imitacji kamieni szla­chetnych.

Stosunkowo często występują piękne okazy,kryształów fluorytu o zróżnicowanych barwach. Kryształy fluorytu mają doskonałą łupliwość. Minerał ten występuje również w postaci skupień ziarnistych lub zbitych. W 1824 r. niemiecki mineralog Friedrich Mohs (1773-1839) odkrył, że w określonych warunkach fluoryt wykazuje osobliwą cechę zmienności barw, którą później, wła­śnie od fluorytu, nazwano fluorescencją. Zaobserwować można ją szczególnie dobrze w przezro­czystych odmianach fluorytu. Wystawione na światło o określonej barwie natychmiast emitują światło o innej barwie. Dla przykładu fluoryt naświetlony promieniami ultrafioletowymi świeci fioletowo. (Termin “fluorescencja" stosowany jest obecnie dla określenia wielu innych rodzajów

72

luminescencji). Zmienność barw fluorytu występuje niekiedy w obrębie poszczególnych osobni­ków krystalicznych.

Poza wystąpieniami w złożach rud cyny fluoryt spotykany jest często w pegmatytach oraz żyłach hydro termalnych. Krystalizuje w wysokich temperaturach wśród resztkowych produktów magmo­wych obfitujących w składniki lotne. Fluoryt pochodzenia osadowego jest znacznie rzadszy i wystę­puje np. w szczelinach wapieni lub węgli. Niemniej jednak najbogatsze złoża fluorytu o znaczeniu przemysłowym należą właśnie do tej kategorii i występują m.in. w seriach wapiennych na obszarze Illinois i Kentucky w Stanach Zjednoczonych AP. Spośród złóż europejskich do najlepiej znanych należą złoża w rejonie Freibergu w Niemczech oraz w Wielkiej Brytanii - w Weardale koło Durham oraz hrabstwie Derby (stąd pochodzi odmiana zwana “błękitny John"). Fluoryt pojawia się także w znacznych ilościach we Francji, Włoszech oraz w Rosji (głównie rejon Bajkału).

Fluoryt jest najbardziej rozpowszechnionym minerałem fluoru, ważnego surowca chemicznego wykorzystywanego m.in. do produkcji gazów i kwasów fluorowych. Związki fluoru stosowane są również w przemyśle szklarskim i w hutnictwie (fluoryt używany jest jako topnik podczas prze­róbki rud). Bezbarwny fluoryt wykorzystywany jest do wytwarzania soczewek optycznych prze­puszczających promienie ultrafioletowe. Fluor i niektóre jego związki są trujące i mają zastosowa­nie do produkcji środków dezynfekcyjnych. Niektóre własności związków fluoru, umożliwiające obniżenie temperatury nawet do -100°C, decydują o jego zastosowaniu w przemyśle chłodniczym. Fluor wykorzystywany jest również w innych procesach technologicznych, m.in. przy przeróbce surowców uranowych w technice rakietowej. Fluoryt jest cenionym kamieniem ozdobnym wyko­rzystywanym od dawna do wyrobu przedmiotów dekoracyjnych. [W Polsce niewielkie wystąpie­nia fluorytu spotykane są m.in. na Dolnym Śląsku (Kletno koło Kłodzka, Bystrzyca Kłodzka, Ka­mienna Góra)].

73

Rozdział 4 TLEINKI

Tlenki są związkami tlenu z pierwiastkami metalicznymi lub niemetalicznymi. Wyróżnia się wśród nich proste tlenki bezwodne (np. kwarc, kasyteryt) i uwodnione, czyli wodorotlenki (np. opal, goethyt). Gru­pa spineli, w skład której wchodzą na przykład spinel i magnetyt, należy do tlenków złożonych (dwu­tlenki z pierwiastkami dwu- lub trójwartościowymi), chociaż w niektórych starszych podręcznikach za­liczana jest do odrębnej grupy. Wśród tlenków znajduje się wiele minerałów, które wykazują izomor­fizm [równopostaciowość]. Do tlenków zalicza się też obecnie niewielką grupę minerałów mangano­wych, które są także dwutlenkami, ale w przeciwieństwie do spineli zawierają czterowartościowy man­gan oraz inne dwuwartościowepierwiastki (najczęściej również mangan). Jednym z takich minerałów jest psylomelan. W niektórych klasyfikacjach do tlenków zaliczany bywa wolframit, chociaż zwykle włącza się go do osobnej grupy wolframianów. [Swoistym wyjątkiem są minerały grupy SiO2 (m.in. kwarc), które ze względu na pokrewieństwo własności krystalochemicznych zaliczane są do krzemia­nów]. Tlenki i wodorotlenki są ogromnie zróżnicowaną gromadą minerałów, zarówno pod względem pochodzenia, jak i występowania w rozmaitych środowiskach geochemicznych.

Regularny ;Tw. 3,5-4; G.5,8-6,2g/cm3; czerwonobrunatna; połysk na świeżym przełamie diamentowy; R. bladoczerwona

75

Kupryt został opisany po raz pierwszy w 1546 r. przez U. Agricolę, który na powierzchni warstw niektórych rud miedzi zauważył ciemno zabarwiony minerał. Dokładniejszy opis tego minerału za­wdzięczamy francuskiemu mineralogowi Rome de lIsle, który w roku 1783 stwierdził jego wystę­powanie w słynnych złożach w Kornwalii (Wielka Brytania) i Timis (Rumunia). Nazwę “kupryt" (od łacińskiego cuprum) wprowadził wiedeński mineralog W. Haidinger w 1845 r.

Kupryt, często nazywany czerwoną rudą miedzi, występuje w postaci zbitej, drobnoziarnistej lub ziemistej. Niekiedy tworzy małe kryształy zwykle o pokroju igiełkowym lub włóknistym. Zwany bywa wówczas chalkotrichitem (od greckiego chalkos - miedź i thrix - włosy). Naturalna barwa kuprytu jest ciemnoczerwona z połyskiem diamentowym, natomiast rysa ma odcień metaliczny. Ziemiste skupienia kuprytu zawierają zwykle domieszki limonitu i przybierają barwę brązowo-czerwoną (ceglasta ruda miedzi).

Kupryt jest produktem ubocznym utleniania miedzi lub jej rud siarczkowych. Dlatego występuje z reguły w górnej strefie żył kruszcowych i towarzyszy zwykle miedzi rodzimej. W pustkach skalnych żył kruszcowych można spotkać piękne ośmiościenne kryształy kuprytu o barwie karminowej. W wie­lu złożach obok owych ośmiościennych kryształów pojawiają się skupienia chalkotrichitu, którego igiełki są w rzeczywistości cienkimi, wydłużonymi sześcianami kuprytu lub innych wtórnych minera­łów miedziowych. W strefie wietrzenia kupryt przechodzi we wtórne, uwodnione węglany miedzi (ma­lachit i azuryt). Główne złoża: Rumunia (Mołdawia), Niemcy (Siegen w Nadrenii), Bośnia (Sinjako), Francja (Chessy pod Lyonem), gdzie występują ośmiościenne kryształy dochodzące do 3 cm długo­ści, Rosja (Ural), Stany Zjednoczone AP (Jerome, Clifton i Bisbee w Arizonie), Australia (Broken Hill w Nowej Południowej Walii), w Anglii (Liskeard i Gwennap w Kornwalii) oraz Boliwia i Namibia. Kupryt jest, obok miedzi rodzimej, najbogatszą rudą miedzi, której zawartość dochodzi do 88,8%. Wy­soko cenione są przezroczyste kryształy kuprytu, ale występują one niezwykle rzadko.

Innym bezwodnym tlenkiem miedzi jest tenoryt, nazwany tak na cześć neapolitańskiego botanika M. Tenora (1780-1861). Znany jest on także pod nazwą “melakonit" (z greckiego melas -czarny•, i konis - pył) lub “czarna miedź". Ten tlenek miedzi, CuO, pojawia się głównie w skupieniach ziemistych w powierzchniowej strefie kruszców miedzi. Jego jednoskośne, pseudoheksagonalne kryształy o po­kroju tabliczkowatym są wielką rzadkością. W odróżnieniu od pospolitych odmian pylastych, krysz­tały tenorytu przybierają barwę stalowoczarną z silnym metalicznym połyskiem. W Europie znane są złoża w rejonie Wezuwiusza we Włoszech, w okolicach Siegen (Zagłębie Ruhry) i Daaden (Nadrenia) w Niemczech, w rejonie Jachymova (Czechy), w Rumunii oraz w Hiszpanii (Burgos). Największe zło­ża tenorytu występują w Stanach Zjednoczonych AP, przede wszystkim w okolicach Jeziora Górnego oraz Bisbee w Arizonie, gdzie tworzą pokaźne pokłady przypominające nagromadzenia asfaltu.

Regularny; Tw. 8; G. 3,5 g/cm3; rozmaicie zabarwiony, najczęściej szkarłatny (spinel rubinowy), żółta­wy, niebieskawy, różowy (rubicell); połysk szklisty; R. biała

76

Spinel nazwę swą wywodzi przypuszczalnie z greckiego spinos - iskra, prawdopodobnie ze względu na skrzące się barwy jego szlachetnych odmian. Spinel był od dawna kamieniem poszukiwanym i wy­korzystywanym do celów zdobniczych, chociaż mniej cenionym od rubinu, który przypomina swym wy­glądem. Kryształy spineli są zazwyczaj niewielkie, dlatego spotykane niekiedy większe osobniki należą do prawdziwych rzadkości. Kilka takich wspaniałych okazów stanowi własność Brytyjskiego Muzeum Historii Naturalnej w Londynie. Spinel o masie 400 karatów przechowywany jest w kolekcji rosyjskie­go skarbca państwowego, inny wielki szkarłatny spinel znajduje się wśród brytyjskich klejnotów koron­nych. Piękne spinele zdobią koronę świętego Wacława przechowywaną w Zamku Praskim.

Obfite domieszki różnych pierwiastków, przeważnie dwu- i trójwartościowego żelaza i chromu, nie zaburzają wprawdzie jednorodności kryształów spineli, ale wpływają na ich zabarwienie. Dla przykładu, barwa czerwona jest wywołana obecnością chromu, brązowoczerwona- żelaza trójwar­tościowego, a niebieskawe odcienie spowodowane są przez żelazo dwuwartościowe. Obecność różnych pierwiastków daje efekt wielobarwności. Czysty chemicznie-spinel, wytwarzany sztucz­nie, jest bezbarwny. Zarówno dwu-, jak i trójwartościowe żelazo obecne jest w pokaźnych ilościach w czarnej odmianie zwanej pleonastem, która często zawiera także chrom. Pleonast traktowany by­wa niekiedy jako osobny minerał. Szlachetne spinele, występujące w wielu odmianach, znane są powszechnie pod nazwami stosowanymi przez jubilerów, jak np. czerwonokrwisty - rubin spinelowy, różowoczerwony - bałaś rubin, niebieskoczerwony - spinel almandynowy i hiacyntowoczerwony lub słomianożółty - rubicell.

77

Regularny; Tw. 5,5; G. 5,2 g/cm3; czarny z niebieskawym odcieniem; połysk metaliczny; R. czarna

Magnetyt jest minerałem, który ze względu na swe własności magnetyczne zwracał szczególną uwagę starożytnych przyrodników i filozofów. Wspomina o nim Pliniusz Starszy, opisując wzgó­rze nad rzeką Indus, zbudowane w całości ze skały przyciągającej żelazo. Według legendy, pierw­szym odkrywcą owej skały był pasterz imieniem Magnus, który zauważył, że ćwieki z jego butów oraz żelazne okucie laski przywarły do ziemi. Można zatem powiedzieć, że magnetyzm jako zja­wisko fizyczne zawdzięcza swą nazwę legendarnej postaci. Inna, bardziej prawdopodobna wersja wiąże nazwę magnetytu z miejscem jego odkrycia - Magnesia w starożytnej Tesalii (Grecja).

Magnetyt tworzy zazwyczaj skupienia ziarniste lub zbite, czasami występuje w postaci ośmiościennych kryształów. Jest silnie magnetyczny. Najbardziej rozpowszechnione złoża ma­gnetytu występują w rudach skarnowych towarzyszących skałom magmowym i metamorficz­nym. Zawierające magnetyt skarny obfitują w krzemiany wzbogacone w żelazo, takie jak: gra­naty (andradyt), pirokseny, hedenbergity, różne odmiany amfiboli oraz epidoty. Najważniejsze złoża magnetytu znajdują się na rozległych Obszarach górskich w północnej Szwecji [Kiruna-vaara], Norwegii, w Stanach Zjednoczonych AP, na Uralu i w okolicach Kurska (Rosja). Pięk­ne kryształy magnetytu zostały znalezione w Binnatal (Szwajcaria). Magnetyt jest najcenniej­szą rudą żelaza, którego zawartość dochodzi do 72%.

Chromit, tlenek chromu i żelaza zawierający niekiedy domieszki magnezu, trudno na pierwszy rzut oka odróżnić od magnetytu. Jest jednak słabo magnetyczny i ma brązową rysę. Praktycznie rzecz biorąc chromit jest jedyną rudą chromu. Największe złoża chromitu występują w Zimbabwe,

78

Republice Południowej Afryki, na Filipinach i w USA. Zbliżony do chromitu jest franklinit, tlenek żelaza i cynku z domieszkami manganu. Franklinit tworzy zazwyczaj czarne, ośmiościenne krysz­tały występujące w skupieniach wraz z innymi minerałami (np. kalcytem). Najsłynniejsze złoża znajdują się w rejonie Franklin i Ogdenburg w stanie New Jersey (USA).

Rombowy; Tw. 8,6; G. 3,7 g/cm3; żółty, żółtozielony, aleksandryt - zielony w świetle dziennym, fiole-towoczerwony w świetle sztucznym; połysk szklisty; R. bezbarwna

Chryzoberyl, chociaż mniej znany jako kamień szlachetny, ceniony jest bardzo wysoko. Wystę­puje w pegmatytach i skałach metamorficznych (gnejsy i łupki mikowe), tworząc dobrze wykształ­cone kryształy o pokroju tabliczkowym lub słupkowym. Pod względem twardości zajmuje wśród minerałów trzecie miejsce po diamencie i korundzie.

Spośród wszystkich barwnych i przezroczystych odmian tego minerału za najbardziej wartościo­wy uznawany jest aleksandryt, nazwany tak na cześć cara Rosji Aleksandra II.

72. Chryzoberyl - Marsikov (Czechy); rzeczywista wielkość kryształów dochodzi do 15 mm

79

Ten niezwykły kamień ma w świetle dziennym soczystą barwę zieloną, która w świetle sztucz­nym zmienia się na fiołkoworóżową. Dlatego też powiada się niekiedy, że aleksandryt jest za dnia szmaragdem, a nocą staje się ametystem.

Główne złoża chryzoberylu znajdują się w Sri Lance i w Brazylii (Espirito Santo). Nowe stano­wiska odkryto także w kilku rejonach Afryki. Piękne, jasnożółte i doskonale przezroczyste krysz­tały chryzoberylu znalezione zostały w pobliżu jeziora Alaotra na Madagaskarze. Wyjątkowo cen­ne, ciemne kryształy aleksandrytu, których długość dochodzi do 2 cm, występują w Zimbabwe. Do najlepiej poznanych złóż europejskich należy rejon Marsikova na Morawach. Kryształy chryzobe­rylu z Marśikova mają wspaniałą, żółtą barwę, ale są zbyt spłaszczone, by mogły być poddawane obróbce szlifierskiej. Dużą sławą cieszą się złoża aleksandrytu odkryte w 1833 r. nad rzeką Toko-waja na Uralu, które przez długi czas były jedynym miejscem wydobycia tego minerału. Znacznie później aleksandryt odkryto wśród złóż obfitujących w inne odmiany chryzoberylu, m.in. w Sri Lance i Brazylii.

Do rzadkości należą duże kryształy chryzoberylu. Doskonale przezroczyste kryształy docho­dzące do 10 cm znaleziono w złożach aluwialnych na obszarze Madagaskaru. Niekiedy spotyka się dość duże otoczaki chryzoberylu o jedwabistym połysku (cymofan). Po nadaniu szlifu soczewkowatego wyróżniają się one wspaniałym, mieniącym się połyskiem. Występują głównie w Sri Lance i Brazylii. Najpiękniejszą i największą grupę kryształów aleksandrytu - druzę o wy­miarach 25 x 15 cm, składającą się z 22 kryształów o masie 5 kg - znaleziono na Uralu. Ten wspa­niały okaz znajduje się w zbiorach Muzeum Mineralogicznego im. A. Fersmana Rosyjskiej Aka­demii Nauk w Moskwie. Największy, pojedynczy kryształ aleksandrytu pochodzi ze Sri Lanki. Po przecięciu i oszlifowaniu zachował on masę 66 karatów i jest obecnie przechowywany w kolekcji Smithsonian Institution w Waszyngtonie. Największe kryształy chryzoberylu, osiągające blisko 18 cm długości, odkryto w pegmatytach koło Golden w stanie Colorado (USA). Ceny chryzoberyli, a zwłaszcza aleksandrytów o doskonałej przezroczystości, utrzymują się niezmiennie na bardzo wysokim poziomie. Najwyższej jakości 10-karatowy aleksandryt wyceniany jest na nie mniej niż 30 tys. USD.

80

Romboedryczny; Tw. 9; G. 3,9-4,1 g/cm3; bezbarwny (leukoszafir) oraz rozmaicie zabarwiony, ślado­we domieszki tlenków chromu tworzą odmiany czerwone (rubin), zaś tlenki żelaza i tytanu - odmiany niebieskie (szafiry), także szare, czerwonobrązowe itd.; połysk diamentowy, na mniej przezroczystych kryształach - tłusty; R. biała

Korund występuje w postaci kilku bardzo cennych, przezroczystych odmian barwnych, spośród których od niepamiętnych czasów jako kamienie szlachet­ne słyną rubin i szafir. Na przykład już od tysięcy lat eksploatowane są znane złoża szafirów Ratnapura w pobliżu Colombo w Sri Lance. Od czasów staro­żytnych tymi kamieniami zdobiono szaty hinduskich książąt. Pierwsza pisem­na wzmianka o złożach rubinu pochodzi z VI wieku n.e. i dotyczy kopalń w okręgu Mogok w północnej Birmie. Wiadomo jednak, że rubiny odkryto tam znacznie wcześniej, podobnie zresztą jak w Sri Lance.

Już w średniowieczu szafiry, a zwłaszcza rubiny, szeroko stosowano do wy­robu klejnotów. Kamieniom nadawano wówczas nieregularny kształt kaboszonów w postaci zaokrąglonych form bez naszlifowywania ścianek na po­wierzchni. Ten rodzaj szlifu był szczególnie przydatny przy obróbce wykorzy­stywanych dla celów zdobniczych kamieni półprzeźroczystych i nieprzezro­czystych. Stosowano go w owym czasie powszechnie przede wszystkim ze względu na ograniczone jeszcze możliwości technik szlifierskich oraz z uwagi na chęć zachowania jak największej ilości drogocennego materiału. Szafiry i rubiny szlifowane tą dawną metodą zobaczyć moż­na na przykład w słynnej czeskiej koronie świętego Wacława pochodzącej z 1346 r. Znajdujący się w niej okazały kamień jest największym rubinem wykorzystanym do celów zdobniczych. Ma on nieregularny kształt, jego wymiary wynoszą 39,5x36,5x14 mm, a masa 250 karatów. Największe kolekcje dużych ru­binów i szafirów znajdują się w rodowych klejnotach hinduskich książąt i w dawnych zbiorach szachów Iranu. Są to przeważnie kamienie o nieregularnym szlifie kaboszonowym.

81Rubiny są to najczęściej Kryształy słupkowate o powoju piramidalnym, rzadziej tabliczkowate lub igiełkowe. Zwykle jednak występuje w postaci skupień ziarnistych lub zbitych (szmergiel). Złoża korundu spotykane są najczęściej w skałach metamorficznych lub w aluwiach. Dla przykła­du - macierzystą skałą rubinów birmańskich są gruboziarniste marmury w strefie kontaktowej z granitami i pegmatytami. Z kolei rubiny, a także szafiry występujące w Sri Lance pochodzą głów­nie ze złóż aluwialnych. Znane są złoża rubinów w Tajlandii, Indiach, Borneo, Australii, Madaga­skarze oraz w Stanach Zjednoczonych (Karolina Północna). Nowe złoża odkryto również w Kenii, Tanzanii oraz w Kambodży, gdzie szczególnie zasobne są wystąpienia w rejonie Pailin.

Bardzo interesujące rubiny, chociaż niezbyt przezroczyste, znaleziono również w okolicach Prilepu w Macedonii. Występują one w marmurach dolomitowych i tworzą kryształy o niezwykłych, rzadko spotykanych kształtach. Również ze złóż norweskich wydobywane są kryształy rubinu o wysokiej jakości jubilerskiej. Szlachetne odmiany rubinów występują jednak w przyrodzie sto­sunkowo rzadko. Wysoko cenione są rubiny gwiaździste, wykazujące interesujące z punktu widze­nia krystalograficznego zjawisko asteryzmu. Ujawnia się ono szczególnie wyraziście, kiedy ka­mień cięty w postaci kaboszonu ukazuje w szczytowej swej części charakterystyczne, jasne linie powstałe z odbicia światła, które sprawiają wrażenie sześcioramiennej lub trójramiennej gwiazdy.

Największe złoża szafirów znajdują się w Tajlandii, Kaszmirze, Australii oraz w USA (Montana), a także (co odkryto ostatnio) w Tanzanii i Kambodży. Mniejsze złoża znajdują się w Chinach i na Madagaskarze. Najbardziej znane złoża europejskie zlokalizowane są w Czechach (Izerska Łą­ka). Szczególnie interesujące są szafiry gwiaździste. Warto dodać, że zjawisko asteryzmu wystę­puje w kryształach szafiru znacznie częściej i ujawnia się z większą doskonałością niż w kryszta­łach rubinu. W przyrodzie spotykane są również inne barwne odmiany szlachetnego korundu. Na przykład biały leukoszafir stosowany bywa jako imitacja diamentu. Równie wysoko cenione są żół­te korundy (lub żółte szafiry) i bardzo rzadkie korundy o barwie fiołkoworóżowej.

82

Korund jest nie tylko wysoko cenionym kamieniem szlachetnym, ale także ma bardzo duże znacze­nie w przemyśle, głównie dlatego, że należy do najtwardszych minerałów, ustępujących tylko diamen­towi. Ponadto charakteryzuje się dużą odpornością na działanie czynników mechanicznych i chemicz­nych, bardzo niską rozszerzalnością oraz wysoką temperaturą topnienia. Nic więc dziwnego, że wciąż wzrasta produkcja sztucznego korundu niezbędnego zarówno dla celów przemysłowych, jak i jubiler­skich. Syntetyczny rubin znajduje na przykład szerokie zastosowanie w technice laserowej.

Romboedryczny; Tw. 6,5; G. 5,2-5,3 g/cm3; przeważnie czerwony, w postaci krystalicznej ciemnosza­ry; połysk metaliczny; R. wiśniowoczerwona

Hematyt był znany i wydobywany już w sta­rożytności. Wspomina o nim nawet Wergiliusz w Eneidzie, zachwycając się pięknem błyszczą­cych kryształów z wyspy Elby. Barwy hematytu pojawiają się dzięki odbiciu oraz załamaniu i rozszczepieniu światła na powierzchniowej warstwie minerału. Znaleziska archeologiczne świadczą o tym, że w Babilonie i Egipcie duże bryły hematytu [tzw. szklane głowy] używane były do celów dekoracyjnych.

Hematyt występuje w bardzo rozmaitych po­staciach różniących się stanem skupienia, formą wykształcenia i zmiennością barw. Rysa hema­tytu ma jednak zawsze barwę wiśniowoczerwo­ną. Bardzo rozpowszechniona odmiana pylasta nosi nazwę śmietany hematytowej. Drobnoziar­niste, łuseczkowate skupienia hematytu, którym towarzyszy często kwarc, nazywane są miką że­lazną. Tworzy ona niekiedy warstwowane kompleksy

83

skalne określane mianem żelaznych łupków mikowych lub jako itabryt (od nazwy złóż w rejo­nie grzbietu Itabira w Brazylii).

Hematyt powstaje w bardzo zróżnicowanych warunkach środowiskowych i należy do najbar­dziej rozpowszechnionych minerałów w przyrodzie. Jego obecność powoduje czerwone zabarwie­nie gleby, piasku oraz całych kompleksów skalnych. Sama nazwa “hematyt" wywodzi się od bar­wy czerwieni (z greckiego haima - krew). Poza skałami osadowymi hematyt występuje także w se­riach metamorficznych oraz w mniejszych ilościach w skałach magmowych jako składnik żył hydrotermalnych, głównie w strefie utleniania.

Złoża hematytu są bardzo liczne. Najbogatsze z nich eksploatowane są m.in. w Szwecji, Stanach Zjednoczonych AP w tzw. Żelaznym Pasie (Iron Ranges) wokół Jeziora Górnego, na Ukrainie (Krzywy Róg). Ze złóż alpejskich (np. St. Gotthard) znane są pięknie wykształcone skupienia pła­skich kryształów hematytu, nazywane różami alpejskimi. Zbite skupienia naciekowe hematytu [tzw. krwawnik], znane m.in. z obszaru Czech i Wielkiej Brytanii, wykorzystywane są jako kamie­nie ozdobne do wyrobu sygnetów, naszyjników i innych przedmiotów dekoracyjnych. Jako ruda żelaza hematyt zawiera około 70% czystego metalu. Czerwona ochra żelazowa używana jest jako pigment do produkcji barwników oraz jako materiał ścierny.

[W Polsce hematyt eksploatowany był dawniej w Rudkach (Góry Świętokrzyskie) oraz na Dol­nym Śląsku. Złoża hematytu znane są także z Tatr (Huciska, Tomanowa)].

Romboedryczny - pseudoheksagonalny; Tw. 7; G. 2,65 g/cm3; barwy - patrz tekst; R. bezbarwna, biała do szarej

Kwarc znany był dobrze w świe­cie starożytnym, zwłaszcza w swej najczystszej postaci - kryształu górskiego [skalnego]. Jego nazwa pochodzi z greckiego krystallos -lód. Czysty, bezbarwny kwarc określony został mianem kryształu skalnego, ponieważ przypomina lód i w przeciwieństwie do szkła pozostaje długo zimny nawet w podwyższonej temperaturze. Dzieje się tak dlatego, że kwarc jest bardzo słabym przewodnikiem cie­pła. Wiedzieli o tym doskonale sta­rożytni Rzymianie. Zamożni patrycjusze przechowywali często w swoich domach duże kule krysz­tałowe używane do chłodzenia dło­ni. Pliniusz Starszy, pozostając pod wrażeniem tej szczególnej cechy kryształu górskiego, sądził, że po­wstał on z tak silnie zamrożonego lodu, iż nie może już stopnieć na­wet pod wpływem najwyższej tem­peratury.

84

Grecy i Rzymianie znali dobrze inne liczne odmiany kwarcu, lecz nie zdawali sobie sprawy, że są one wszystkie tą samą substancją mineralną. Kwarc służył człowiekowi od niepamiętnych cza­sów, przede wszystkim dlatego, że był szeroko rozpowszechniony w przyrodzie i pozostawał od­porny na działanie czynników zewnętrznych. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że był on pierw­szym minerałem zastosowanym przez człowieka do wyrobu podstawowych narzędzi i broni, które

85

zapewniały mu warunki bytowania. Wyroby z krzemienia (odmiana kwarcu) znane są od począt­ku epoki kamiennej [starszego paleolitu] aż do schyłku okresu neolitu, który rozpoczął się u progu II tysiącleciap.n.e.

Człowiek wykorzystywał kwarc na przestrzeni całych dziejów i stosuje go do dziś. W pra­wiekach ceniono krzemień za jego twardość, wysoką odporność oraz ze względu na ostre, tnące krawędzie. Stopniowo, poprzez stulecia, odkrywano kolejne walory kwarcu. Jego użyteczność sta­le rosła; obecnie jest on stosowany w wielu gałęziach nowoczesnej techniki i przemysłu.

Już starożytnych górników zachwycało piękno kryształów kwarcu. W miarę postępu cywi­lizacyjnego i kulturalnego popularność kwarcu i jego odmian znacznie wzrosła. Doskonałość kształ­tów i wspaniałość barw sprawiały, że był on coraz bardziej poszukiwanym kamieniem ozdobnym. Do dziś podziwiać można wspaniale cięte kryształowe puchary średniowieczne, wykonywane przez słyn­nych mistrzów tej epoki (przede wszystkim Włochów i Niemców). Współczesne wyroby rzadko do­równują im pięknością i precyzją wykonania. Te prawdziwe dzieła sztuki wytwarzano głównie z su­rowca pochodzącego ze złóż alpejskich. Najpiękniejsze egzemplarze gromadził w swej kolekcji cesarz Rudolf II nazywany często maximus adorator et amator gemmarum. Wiele z nich zachowało się do dziś w kolekcjach muzealnych (np. w Wiedniu).

Wyroby średniowiecznej i renesansowej sztuki zdobniczej i jubilerskiej świadczą o ogromnej po­pularności różnych odmian kwarcu. Były one bardzo poszukiwane ze względu na doskonałą przezro­czystość i silny połysk, dzięki czemu zastępowały często inne, znacznie rzadsze i bardziej wartościo­we kamienie szlachetne.

Kwarc występuje w przyrodzie w bardzo urozmaiconych postaciach, począwszy od form doskona­le wykształconych kryształów aż do skupień drobnoziarnistych i zbitych. Oprócz przezroczystego, bezbarwnego kryształu górskiego spotyka się liczne odmiany o wyrazistym zabarwieniu. Do bardzo popularnych odmian krystalicznych należy ametyst o pięknych, zróżnicowanych barwach od purpury

86

do fioletu. Wywołane są one prawdopodobnie domieszkami żelaza oraz, wpływem promieniowania jonizującego. Zabarwienie kwarcu z niektórych złóż nie jest trwałe w świetle dziennym i szybko zanika. Ametyst był ulubionym kamieniem starożytnych Greków i Rzymian, którzy wierzy­li, iż zapobiega on pijaństwu (jego nazwa wywodzi się z greckiego amethystos - nieupojony). Z ame­tystu wykonywano cenne amulety i liczne przedmioty dekoracyjne.

Krystaliczną odmianą kwarcu o bladożółtej barwie wywołanej obecnością trójtlenku żelaza jest cytryn. Kwarc dymny tworzy kryształy o barwie dymnobrązowej lub brązowoczarnej. Czarne, nie­przezroczyste odmiany kwarcu dymnego noszą nazwę morionu, wywodzącą się z łacińskiego mor-morion, zastosowaną pierwotnie przez Pliniusza Starszego dla określenia czarnego jaspisu i onyk­su, pochodzącego z Indii.

Zabarwienie obu tych odmian spowodowane jest prawdopodobnie naturalnym promieniowa­niem radioaktywnym. Podczas podgrzewania kwarc dymny i morion tracą swoje zabarwienie.

87

Bardzo popularną odmianą żółtego kwarcu jest kwarc różowy, charakteryzujący się różnymi odcie­niami różu - od bladoróżowego do bardziej intensywnego, czasami przechodzącego w fiolet. Barwy te wywołane są obecnością tlenku manganu i zanikają, gdy minerał zostanie podgrzany do temperatu­ry 575°C. Pozostawiony dłużej pod wpływem zewnętrznych warunków atmosferycznych również tra­ci barwy. Aż do momentu odkrycia form krystalicznych w złożach brazylijskich kwarc różowy znany był dotychczas niemal wyłącznie w postaci zbitej. Praż lub kwarc zielony (w średniowieczu znany też pod nazwą “prasius") wywodzi swą nazwę z greckiego prasios - zieleń porowa. Barwę swą zawdzię­cza obecności licznych wrostków zielonego aktynolitu. Delikatny odcień zieleni sprawiał, że kamień ten był dawniej używany znacznie częściej niż obecnie do wytwarzania ozdób, mozaik itp. Kwarc sza­firowy jest zbitą odmianą niebieskozielonego kwarcu, którego barwa wywołana jest obecnością licz­nych, włóknistych wrostków niebieskawych amfiboli (krokidolitu).

Czerwony, brązowy lub żółty kwarc żelazisty występuje w postaci skupień zbitych, ziarnistych lub krystalicznych. Kwarc mleczny zawdzięcza swą białą barwę nie obcym domieszkom, ale za­wartości dużej liczby drobniutkich pęcherzyków gazu. Odmiany zanieczyszczone o szerokiej gamie

88

barw obejmowane są wspólną nazwą kwarcu zwykłego lub pospolitego. Szary rogowiec jest mieszaniną kwarcu i chalcedonu, podobnie jak brązowoczarny krzemień.

Na rynku jubilerskim bardzo popularne są włókniste, wstęgowe odmiany kwarcu. Ich swoiste, delikatne zabarwienie i jedwabisty połysk, szczególnie wyraziste po oszlifowaniu, spowodowane są obecnością włókienek amfiboli, a w szczególności krokidolitu. W zależności od zabarwienia wyróżnia się szarozielone kwarcowe kocie oko [zawierające wrostki azbestu], niebieskoszare sokole oko oraz tygrysie oko z żółtymi włókienkami zwietrzałego krokidolitu.

Kwarc awenturynowy [awenturyn] jest bardzo osobliwym minerałem. Występuje w posta­ci zbitej i zawiera ogromną liczbę maleńkich blaszek miki i hematytu, które nadają mu charakte­rystyczną migotliwość. Jest rzeczą interesującą, że imitacja tego kamienia pojawiła się wcześniej, zanim został on odkryty. Stało się to w słynnej weneckiej hucie szkła Murano, kiedy do stopionej masy szklanej dostały się przez nieuwagę drobniutkie opiłki miedzi, które spowodowały efekt wy­jątkowej błyskotliwości szkła. Zdarzenie to miało charakter przypadkowy (po włosku per aventura) i dlatego uzyskany wyrób szklany nazwany został awenturynem. Dopiero później, kiedy od­kryto minerał o podobnym wyglądzie, nadano mu tę samą nazwę.

Oprócz wspomnianych już krystalicznych, drobnoziarnistych i zbitych odmian kwarcu spotyka się wiele innych kryształów, wyróżnianych ze względu na szczególne wykształcenie i pokrój. Chodzi tu zarówno o pojedyncze kryształy, jak i ich skupienia, które powstając głównie z roztworów hydrotermalnych przybierają rozmaitą postać w zależności od warunków krystalizacji. Naprzykład kwarc kap­turowy tworzy specyficzne formy kryształów, zawierające maleńkie warstewki obcej substancji mine­ralnej , takiej jak mika, która przerywa normalny ich wzrost. Kryształy takie można rozbić jednym ude­rzeniem na szereg małych “kapturków". Kwarc gwiaździsty składa się z pojedynczych kryształów zgrupowanych w kształcie gwiaździstych skupień.

Tak zwany kwarc berłowy, spotykany często w szczelinach łupków krystalicznych, tworzy jesz­cze inne formy. Na pierwotny słupkowaty kryształ, zwężający się na szczycie, narasta drugi, nieco

89

szerszy, zwykle ograniczony z obu stron i zawsze zorientowany w tym samym kierunku co smuklejszy dolny kryształ.

W wyniku przetopienia niektórych skał porfirowych powstaje tak zwany kwarc porfirowy; wy­stępuje on w postaci kryształów ograniczonych tylko ścianami romboedrycznymi, bez ścian pry­zmatycznych. Kryształy tzw. kwarcu babilońskiego przybierają kształty zwężające się ku wierz­chołkowi. Kwarc ruinowy (stonewall quartz) tworzą przerastające się kryształy ułożone w równo­ległe pasma, które w przekroju poprzecznym przypominają kamienne ściany, ruiny.

Kwarc, niekiedy zwany “plastrem miodu", występuje jako powierzchniowa pseudomorfoza po rozpuszczeniu pierwotnego minerału, którego jedyną pozostałością jest powłoka kwarcu.

90

Kryształy kwarcu są zwykle bardzo piękne. najczęściej tworzą różnorodne kombinacje słupa heksagonalnego ograniczonego romboedrycznymi ścianami, niekiedy mają postać trapezoedru lub bipiramidy. Kąty między takimi samymi ścianami zawsze wynoszą 60°, niezależnie od stopnia równomierności wzrostu kryształów. Ściany słupa są zwykle poprzecznie prążkowane (zbrużdżone). Warunki krystalizacji rzadko są idealne. Najrozmaitsze czynniki zewnętrzne, m.in. zmiany ciśnienia, nierówny dopływ substancji mineralnej, ograniczona przestrzeń, powodują zaburzenia wzrostu kryształów i nierównomierny ich roz­wój, jednak kąty między poszczególnymi przecinającymi się ścianami pozosta­ją zawsze niezmienne. Właśnie na podstawie obserwacji kryształów kwarcu duński lekarz, geolog i mineralog Niels Stensen [Nicolaus Steno, 1638-1686], sformułował w 1669 r. podstawowe prawo krystalografii - prawo stałości ką­tów, tworząc tym samym naukowe podwaliny krystalografii.

91

wśród kryształów kwarcu spotykane są niekiedy prawdziwe giganty. Słynie z nich w szczegól­ności Madagaskar, gdzie pojedyncze kryształy dochodzą nawet do kilku metrów w obwodzie.

Stosunkowo często kryształy kwarcu występują w licznych niewielkich pustkach wypełnionych częściowo lub całkowicie pierwotnym roztworem krystalizacyjnym. Stanowią one ważne źródło informacji o warunkach powstawania kwarcu w poszczególnych złożach.

Kwarc jest najbardziej rozpowszechnionym minerałem w skorupie ziemskiej i stanowi ponad 12% jej składu. Ponadto około 47% krzemionki zawierają różnorodne krzemiany, które należą do głównych minerałów skałotwórczych. Kwarc jest podstawowym składnikiem wielu skał magmo­wych (np. granitów) oraz licznych skał metamorficznych (gnejsy, łupki krystaliczne, kwarcyty).

Najokazalsze kryształy kwarcu występują głównie w próżniach skalnych wśród gruboziarnistych gra­nitów, w pegmatytach, w niektórych żyłach rudnych oraz w łupkach krystalicznych. W żyłach kruszco­wych są one zazwyczaj skałą płonną, chociaż spotyka się również często żyły zbudowane z samego kwar­cu. Kryształy czystego kwarcu występują zwykle w szczelinach łupków, ale również spotyka się je w ska­łach wulkanicznych, takich jak melafiry, często wspólnie z agatami. W pustkach skalnych wśród skał wul­kanicznych pojawia się także ametyst, który często tworzy geody - skupienia kryształów narastające od ścian wolnej przestrzeni i skierowane wierzchołkami ku jej środkowi. Geody spotyka się również w ska­łach płonnych żył kruszcowych i w żyłach kwarcowych. Podobne formy występowania są charaktery­styczne dla kwarcu dymnego i morionu. Kwarc różowy spotykany jest zwykle w pegmatytach.

Rogowiec występuje w żyłach rudnych jako minerał pochodzenia nieorganicznego. Krzemień spotykany jest zwykle w postaci konkrecji utworzonych dzięki koncentracji organicznej substan­cji krzemionkowej, głównie w mezozoicznych skałach osadowych.

Ze względu na wysoką odporność kwarcu na wietrzenie fizyczne i chemiczne jest on bardzo rozpo­wszechniony w wielu skałach osadowych i występuje w dużej ilości w aluwiach, piaskach i żwirach.

Jak więc widać, kwarc może powstawać w przyrodzie w bardzo zróżnicowany sposób. Krysta­lizuje zarówno z magmy w wysokich przedziałach temperaturowych, jak i na powierzchni Ziemi

92

w normalnych temperaturach. Może powstawać z gorących roztworów wodnych, ale także i ze sto­sunkowo chłodnych.

Najwspanialsze kryształy kwarcu, zwłaszcza przezroczystego, pochodzą z łupków alpejskich. W 1719 r. w miejscowości Zingenstock koło Grimsel w szwajcarskich Alpach Berneńskich odkryto ogromną grotę. Nazwano ją “kryształową komnatą", ponieważ wydobyto z niej ponad 100 ton najpięk­niejszych przezroczystych kryształów. Masa niektórych pojedynczych kryształów przekraczała 800 kg. Najbogatsze obecnie złoża kryształów kwarcu znajdują się we wschodniej i północno-wschodniej części Madagaskaru, w południowej Brazylii (rejon Cristalina w górach Serra dos Cristaes, stan Goias), a także w Arkansas w Stanach Zjednoczonych AP. W rejonie Hot Springs (Arkansas) odkryto próżnię skalną o wymiarach 2 x 10 m, z której wywieziono wagon towarowy czystego kwarcu. Na Ma­dagaskarze wydobywane są bloki kwarcowe o masie do 50 kg. Stąd właśnie pochodzą największe zna­ne dotychczas kryształy górskie. Brazylijskie kryształy mierzą niekiedy więcej niż pół metra grubości. W Karpatach na Ukrainie znajdują się złoża niewielkich, idealnie przezroczystych kryształów kwarcu zwanych “diamentami marmaroskimi", występujące wśród trzeciorzędowych piaskowców fliszowych [niewielkie złoża “diamentów marmaroskich" spotykane są także w polskich Bieszczadach, w okoli­cy Baligrodu]. Za najdoskonalej wykształcone okazy uznawane są kryształy górskie znajdowane w próżniach skalnych słynnych śnieżnobiałych marmurów kararyjskich w północnych Włoszech. Przypominają one nieco wspominane poprzednio “diamenty marmaroskie", ale przewyższają je znacz­nie rozmiarami i urodą. Podobne są “diamenty z Herkimer", występujące w postaci luźnych, pojedyn­czych osobników kryształu górskiego w rejonie Herkimer w pobliżu Nowego Jorku. Ich wyjątkowa przezroczystość i silny połysk sprawia, że przypominają rzeczywiście prawdziwe diamenty.

Największa geoda ametystowa znaleziona została w 1900 r. w Rio Grande do Sul w Brazylii. Mierzy­ła ona 10 x 5 x 3 m, a jej całkowita masa wynosiła 7 ton. Poszczególne części tej geody podziwiać moż­na w licznych muzeach. Podobne, chociaż znacznie mniejsze gniazda kryształów lub zbitych odmian kwarcu występują w okolicach Idar-Oberstein w Niemczech lub u podnóży Karkonoszy. Najzasobniej­sze złoża ametystu, oprócz wspominanych złóż w Brazylii i Urugwaju, znajdują się w Meksyku i na Ma­dagaskarze (Betafo), skąd pochodzą najbardziej soczyście zabarwione odmiany tych kamieni.

93

Najwspanialsze europejskie ametysty pochodzą z Uralu (Murzinka) oraz z żył rudnych w Kar­patach, a w szczególności z rejonu Cavnic w Rumunii oraz Bańskiej Szczawnicy na Słowacji. Nie­stety, barwy ametystów z Bańskiej Szczawnicy szybko blakną pod wpływem światła dziennego.

[W Polsce niewielkie złoża delikatnie zabarwionych ametystów można obecnie spotkać w nie­których żyłach kwarcowych i w pustkach skał wulkanicznych na Dolnym Śląsku].

Cenne złoża kwarcu dymnego i morionu znajdują się w Alpach, przede wszystkim w okolicach St. Gotthard. Tworzą one zazwyczaj duże skupienia kryształów w pustkach skał granitowych. Jedną z naj­większych, o wymiarach 6 x 4 x 2 m, odkryto w 1868 r. w szwajcarskim kantonie Uri, skąd wydoby­to 30 ton kwarcu dymnego. Największy okaz z tego stanowiska jest eksponowany w Muzeum Histo­rii Naturalnej w Bernie (największy kryształ ma długość 70 cm i masę 130 kg). Wspaniałe druzy kwar­cu dymnego znajdowane są na Uralu (Murzinka), w Brazylii, na Madagaskarze i w stanie Kolorado (USA). Atrakcyjne kwarce dymne występują również w Czechach, przede wszystkim w pegmatytach z okolic Dolni Bori. [W Polsce piękne kryształy kwarcu dymnego i morionu spotykane są obecnie przede wszystkim w kawernach wśród granitów masywu strzegomskiego na dolnym Śląsku].

Naturalne kryształy cytrynu są stosunkowo rzadkie. Najpiękniejsze okazy pochodzą z Brazylii i z Uralu. Większość spotykanych na rynku jubilerskim cytrynów to sztucznie podgrzewane ame­tysty lub dymny kwarc. Są one oferowane pod różnymi nazwami, m.in. “złoty topaz", “hiszpański topaz", “topaz Madera" lub “topaz uralski".

Złoża różowego kwarcu występują głównie na Madagaskarze i w Brazylii, gdzie oprócz odmian zbitych spotyka się formy krystaliczne. W Europie większe złoża kwarcu różowego znane są z pegmatytów na obszarze Bawarii oraz z terenów Uralu.

94

Zbite skupienia kwarcu żelazistego występują w niektórych żyłach rudnych w okolicy Hofovic w Czechach, formy krystaliczne zaś w Nadrenii Północnej-Westfalii (Iserlohn). Zielony kwarc awenturynowy wysoko ceniono w Chinach, gdzie nazywano go cesarskim kamieniem Yu. Awenturyn znajdowany jest także często na Uralu (Miass), Syberii oraz w Indiach. W Europie większe jego złoża spotyka się m.in. w rejonie Styrii (Austria). Rzadko zdarzają się większe nagromadze­nia złożowe włóknistych odmian kwarcu. Kwarcowe kocie oko i sokole oko oraz szczególnie ce­nione tygrysie oko występuje głównie na terenie Sri Lanki, Republiki Południowej Afryki (Góry Azbestowe) i Chin. Pokaźne złoża tygrysiego oka zostały odkryte stosunkowo niedawno w Australii.

Czysty, bezbarwny kwarc (kryształ górski), stosunkowo niedrogi kamień ozdobny, wykorzystuje się obecnie przede wszystkim do wytwarzania większych przedmiotów artystycznych. Decyduje o tym wysoka twardość i odporność tej odmiany kwarcu. Ametyst ma zastosowanie przede wszystkim w wy­robie biżuterii i drobnych przedmiotów dekoracyjnych. Jego wartość jako kamienia ozdobnego zale­ży od bogactwa odcieni i intensywności zabarwienia kryształów. Niektóre ametysty podgrzewane do temperatury około 250°C zmieniają barwę na głębo komiodowożółtą. W ten oto stosunkowo prosty sposób uzyskiwane są sztuczne cytryny, często brane także za szlachetne topazy. Poddane napromie­niowaniu odzyskują pierwotną barwę fioletową.

Do ametystów, cytrynów, kwarców dymnych, kryształów górskich, a nawet kwarcu różowego moż­na stosować szlif brylantowy lub też nadaje im się postać kaboszonu o kształcie wydłużonym, owal­nym i okrągłym. Kwarc dymny, morion i ametyst służą do wykonywania dużych kamieni zdobiących pierścienie. Rozmaite odmiany kwarcu są chętnie wykorzystywane w gliptyce, tzn. sztuce rzeźbienia i rytowania kamieni w postaci miniaturowych płaskorzeźb (gemm) z wzorem wypukłym (kamea) lub wklęsłym (intaglio).

Niektóre przezroczyste odmiany kwarcu zawierają bardzo interesujące wrostki innych minerałów, które podnoszą ich wartość jubilerską. Są to np. płatki zielonego chlorytu, igiełki aktynolitu, turmalinu lub brązowego rutylu - sagenitu. Znane są one pod różnymi poetyckimi nazwami: “strzały Amora", “włosy Wenery", “włosy Tetydy". W regionach, gdzie można je znaleźć, np. w Alpach, sprzedaje się je turystom po stosunkowo wysokich cenach. To samo dotyczy pięknie wykształconych kryształów kwarcu, a przede wszystkim okazów kryształu górskiego oraz towarzyszących im często innych mine­rałów, jak np. adular. Aby prześledzić bieg żył kwarcowych, poszukiwacze kryształów (Strahler)

95

wdzierają się w najbardziej niebezpieczne rejony Alp. Określają oni uderzeniami młotka położenie kawern, a następnie otwierają je oskardem, poddając dalszym oględzinom. Owe kawerny występują często w najbardziej niedostępnych miejscach.

Niektórzy poszukiwacze mają niekiedy szczęście stać się odkrywcami zapierających swą wspa­niałością dech w piersiach prawdziwych “grot kryształowych", których ściany zdobią czyste krysz­tały górskie lub bajkowe kryształy kwarcu dymnego. Wiele takich “kryształowych grot" odkryto m.in. w Szwajcarii.

Obecnie kwarc jest ważnym surowcem mineralnym dla przemysłu szklarskiego i optycznego. Przezroczysty, bezbarwny kwarc naturalny wykorzystywany jest m.in. do wytwarzania szkieł optycznych. Bardzo szerokie zastosowanie znajduje kwarc w radiotechnice i optoelektronice, cho­ciaż kryształy kwarcu wykorzystywane do tych celów są już dziś najczęściej wytwarzane synte­tycznie. Stosowane są one w różnych instrumentach optycznych (m.in. do mikroskopów polaryza­cyjnych służących do badań mineralogicznych, w spektroskopii, do konstrukcji teleskopów astro­nomicznych itd.). W ostatnich latach zwraca się szczególną uwagę na doskonalenie technologii produkcji kwarcu syntetycznego, ponieważ zbliża się moment całkowitego niemal wyczerpania złóż kwarcu naturalnego (kryształu górskiego) przydatnego dla celów technicznych. Czyste, syn­tetyczne kryształy kwarcu mają ogromne znaczenie dla przemysłu, szczególnie w elektronice, któ­ra wymaga materiału nie tylko doskonale czystego, ale przede wszystkim o idealnej strukturze we­wnętrznej (monokryształy). Wymogów tych nie spełniają zazwyczaj naturalne kryształy, nawet wówczas gdy doskonale nadają się do celów jubilerskich. Są to bowiem w większości kryształy zbliźniaczone. We wszystkich krajach rozwiniętych stale wzrasta popyt na syntetyczne kryształy kwarcu. W Stanach Zjednoczonych zużycie kwarcu syntetycznego przekracza rocznie 3000 ton, a jej wartość szacowana jest na około 18 mln USD.

96

Mieszanina kwarcu romboedrycznego, skrytokrystalicznego chalcedonu i domieszek barwiących; Tw. okoio 7; G. zróżnicowana; czerwony, żółty, zielony, brunatny, wielobarwny; połysk tłusty lub szkli­sty; R. od białej do szarej [Termin “jaspis" stosuje się najczęściej do określenia skrytokrystalicznych skał krzemionkowych].

Jaspis jest jednym z tych kamieni ozdobnych i dekoracyjnych, które były dobrze znane już w sta­rożytności. Można powiedzieć, że w przeszłości był on nawet bardziej popularny niż obecnie. Sta­rożytni Egipcjanie, Grecy i Rzymianie używali jaspisu do wyrobu ozdób i amuletów, stosując róż­norodne metody wiercenia otworów w kamieniach oraz rzeźbienia na ich powierzchni znaków i symboli, a później nawet i portretów. Były to początki sztuki rzeźbienia i rytowania kamieni (gliptyki). O pięknie barw jaspisu wspomina już Pliniusz.

Popularność jaspisów przetrwała do średniowiecza. Czerwonokrwiste jaspisy zdobią ściany ka­plic czeskiego zamku Karlstein i słynnej kaplicy Św. Wacława na Hradczanach w Pradze. Deko­racje owe pochodzą z okresu panowania cesarza Karola IV, który w 1347 r. polecił ozdobić tym kamieniem wszystkie swoje ulubione pomieszczenia. W tym czasie jaspisy i ametysty wydobywa­no z żył po saskiej stronie Gór Kruszcowych (okolice Drezna), a następnie przewożono do Pragi, gdzie były one przecinane i szlifowane.

Wiele ciekawych informacji o popularności jaspisu w dobie renesansu zawiera dzieło Boetiusa de Boota, nadwornego lekarza cesarza Rudolfa II, zatytułowane Gemmarum et lapidum historia. De Boot opisuje na przykład wielki blat stołu z cesarskiej kolekcji, wyłożony barwnymi jaspisami pochodzącymi ze złóż u podnóża Karkonoszy. Przedstawiał on wspaniałą kompozycję pejzażową i, uznawany za jeden z siedmiu cudów świata, przewyższał sławą wiele innych dzieł sztuki wyko­nanych w owej epoce z czeskich jaspisów.

Wyjątkowo bogata kolekcja najrozmaitszych obiektów sztuki zdobniczej wykonanych z jaspisu przechowywana jest w Ermitażu (daw­ny Pałac Zimowy) w Petersburgu. W salach i komnatach pałacowych znajdują się wielkie kolumny i wazy, liczące niekiedy po kilka metrów, któ­re były sporządzane czasami z jednego bloku jaspisu przez rzemieślników ze słynnych rosyjskich warsztatów w Peterhofie i Jekaterynburgu. Wykorzy­stywane do tych celów jaspisy wyróż­niają się ogromną rozmaitością barw i pochodzą z bogatych złóż w rejonie Orska na Uralu. Wspaniale obrabiane indyjskie jaspisy odnaleźć można w kolekcjach hinduskich maharadżów.

Pliniusz stosował termin “jaspis" je­dynie dla określenia jaśniejszych od­mian tego kamienia. Jednocześnie wy­mieniał wiele barwnych odmian, nada­jąc im osobne nazwy, np. ciemne i czarne jaspisy indyjskie nosiły pier­wotnie nazwę “morion", później zasto­sowaną dla określenia ciemnego kwarcu

97

dymnego. Zielony jaspis z regularnymi, krwistoczerwonymi plamkami hematytu nazywany był heliotropem (z greckiego Helios - słońce, i trepa, tropein - zmiana barwy).

[Obecnie nazwę “heliotrop" odnosi się do ciemnozielonych odmian chalcedonu ubarwionych charakterystycznymi czerwonymi plamkami].

Jaspisy występują w przyrodzie stosunkowo często, zazwyczaj z towarzyszącymi im agatami i chal­cedonami. Powstają głównie w wyniku krystalizacji gorących roztworów w szczelinach skał wulka­nicznych, najczęściej melafirów. Krzemionka uwolniona z pierwotnych minerałów pod wpływem działania gorących roztworów ulega ponownej krystalizacji w szczelinach skalnych w postaci drobno­ziarnistych skupień zbitego, nieprzezroczystego kwarcu lub skrytokrystalicznego chalcedonu. Są to główne składniki jaspisów obok domieszek naturalnych, barwiących substancji mineralnych. Czerwo­ne zabarwienie powoduje sproszkowany pylasty hematyt, żółte i brązowe barwy pochodzą od limonitu, a zielone odmiany zawdzięczają swe barwy domieszkom włóknistych skupień chlorytów. Niekie­dy jaspisy powstają w wyniku metamorfizmu skał osadowych poddanych oddziaływaniu gorących law melafirowych.

Jaspisy tworzą również rozmaite konkrecje w skałach osadowych, z których są wypreparowywane podczas procesów wietrzenia. Tego typu konkrecje, tworzące zazwyczaj płaskie, wydłużone formy, występują np. w wapieniach na obszarze Egiptu. Te bardzo ciekawe, kasztanowobrązowe lub kawowobrązowe “otoczaki" jaspisowe o silnym połysku noszą również nazwę “kwarcu Nilu". Charak­teryzują się one dość niezwykłą powierzchnią ukształtowaną przez ziarenka piasku niesione przez pustynne wiatry. Po przecięciu i oszlifowaniu mają one rzeczywiście bardzo atrakcyjny wygląd, zwykle bowiem są pięknie warstwowane oraz urozmaicone krzaczastymi nalotami dendrytowymi przypominającymi gałązki skamieniałego mchu. Wykonywane są z nich najrozmaitsze przedmio­ty ozdobne i pamiątki dla turystów.

Wspaniałe jaspisy występują w rejonie Kozakova w czeskich Karkonoszach. Słynne złoża znaj­dują się na południowym Uralu, gdzie wydobywane są bryły jaspisu o masie kilku ton. Dobrze zna­ne są również niemieckie jaspisy zwłaszcza z Nadrenii (Idar-Oberstein) oraz z wielu stanowisk

98

w Saksonii (dolina rzeki Miiglitz i okolice Chemnitz). Duże złoża znajdują się również w In­diach, Brazylii i w Egipcie, szczególnie w pasie pustynnym wzdłuż doliny Nilu. Heliotrop spo­tykany jest w wielu złożach indyjskich wraz z innymi odmianami jaspisu, z reguły w tych sa­mych miejscach, gdzie występują chalcedony i agaty. Obrabiane są one w miejscowych warsz­tatach szlifierskich lub eksportowane do Europy. Złoża jaspisów odkryte zostały również ma Madagaskarze.

Jaspis jest doskonałym surowcem, przydatnym do wyrobu wielu przedmiotów, przede wszystkim o charakterze ozdobnym. Decyduje o tym jego wysoka odporność fizyczna i che­miczna, łatwa dostępność, występowanie w dużych blokach, pozbawionych skaz, oraz, co naj­ważniejsze - atrakcyjny wygląd. Z tych względów był on już od czasów starożytnych cenionym materiałem służącym do wyrobu rozmaitych drobnych przedmiotów ozdobnych, zwłaszcza ele­gancko rzeźbionych uchwytów, klamer, kaset, przycisków oraz bardziej wartościowych, wspa­niale rzeźbionych lub grawerowanych brosz, pierścieni, wisiorów, naszyjników itp. Słynnym ośrodkiem obróbki tych kamieni był rejon położony u podnóża Karkonoszy w Czechach. Prosperował on doskonale aż do momentu pojawienia się dużych ilości jaspisów, agatów i kwarców ze złóż w Brazylii i Urugwaju, które napływały do warsztatów w Idar-Oberstein (Nadrenia). Dzięki temu warsztaty owe zyskały impuls do szybkiego rozwoju na znacznie większą skalę i wyparły czeskie produkty z europejskiego rynku. Wyroby z jaspisu są rów­nież bardzo popularne w Rosji i na Ukrainie oraz w niektórych rejonach Stanów Zjednoczonych AP. Są to głównie rozmaite naczynia dekoracyjne, puchary, przyciski do papieru, mozaiki itp. Najpiękniejsze odmiany jaspisu wykorzystywane są także jako kamienie ozdobne w jubilerstwie.

99

Romboedryczny - skrytokrystaliczny; Tw. 6,5; G. 2,59-2,61 g/cm3; różnorodnie zabarwiony, najczę­ściej mlecznoszary, żółtoczerwony (karneol, sard) lub zielony (plazma), często cętkowany; połysk tłu­sty lub szklisty; R. biała do szarej

Chalcedon był doskonale znany ludom starożytnym. Szczególnie wysoko ceniono go w Egip­cie, Grecji i w Azji Mniejszej. W artystycznej obróbce chalcedonów przodowali starożytni Egipcjanie. Do dziś przetrwały wykonane z chalcedonu skarabeusze wyobrażające żuka Ateu-chus sacer, które pokrywano hieroglifami i noszono jako amulety. Znajdowano je głównie w sarkofagach mumii wraz z innymi klejnotami i kamieniami ozdobnymi.

Chalcedon wywodzi swą nazwę od starożytnego miasta Chalcedon (obecnie Kalkidoy) w po­bliżu dzisiejszego Stambułu, gdzie odkryto jego złoża. W starożytności znano już liczne odmia­ny chalcedonów, jak np. plazma oraz karneol, którego nazwa pochodzi od łacińskiego słowa carneus (mięsny) i nawiązuje do czerwonego koloru tego kamienia.

W średniowieczu bardzo cenionym kamieniem ozdobnym był chryzopraz, piękna, jabłkowo-zielona odmiana chalcedonu. Jego nazwę wywodzi się z greckiego chryzos - złoty, prasinos - zielonkawy. W czasach panowania cesarza Rudolfa II zapotrzebowanie na chalcedon było tak wielkie, że władca ów wysyłał w rejony jego występowania specjalnych poszukiwaczy, wypo­sażonych w rozmaite przywileje.

100

Chalcedon jest bardzo interesującą odmianą kwarcu, która różni się od wielu innych odmian nie tylko cechami zewnętrznymi, ale przede wszystkim strukturą wewnętrzną substancji krzemionko­wej. Na pierwszy rzut oka chalcedon sprawia wrażenie zbitej, bezpostaciowej substancji mineral­nej. Dopiero pod mikroskopem okazuje się, że jest on w rzeczywistości zbudowany z bardzo drob­nych, włóknistych osobników krystalicznych ułożonych pasmowo lub promieniście. Chalcedon jest więc skrytokrystalicznym kwarcem tworzącym liczne odmiany o różnych własnościach optycznych.

Chalcedon tworzy najczęściej skupienia zbite lub nieregularne formy naciekowe o nerkowatym kształcie. Jego powierzchnia ma z reguły przełam nierówny lub zadziorowaty. Często występuje razem z opalem oraz różnymi minerałami barwnymi, takimi jak hematyt, limonit i chloryt.

101

Jeśli submikroskopowe pory pomiędzy poszczególnymi włóknami krystalicznymi są nieco większe niż zazwyczaj, chalcedon i jego odmiany mogą być sztucznie barwione. Dawniej pro­cesy sztucznego barwienia okryte były tajemnicą, dziś są stosowane powszechnie. Ogromna rozmaitość odmian chalcedonów określana jest głównie na podstawie charakterystycznej ko­lorystyki. Używane przez kolekcjonerów nazwy różnych odmian barwnych chalcedonu nie mają często większego uzasadnienia z mineralogicznego punktu widzenia, ale są powszechnie znane. Karneol [karnioll swoje czerwone zabarwienie zawdzięcza tlenkom żelaza. Jego czerwonobrunatna, pomarańczowa odmiana jest cenionym kamieniem ozdobnym. Plazma ma barwę zieloną po­chodzącą od domieszek chlorytu. Agat mszysty jest chalcedonem zawierającym niewielkie dendryty w postaci tlenków żelaza lub manganu (brązowe lub czarne) albo też chlorytu (zielone). Kacholong jest kredowobiałą mieszaniną chalcedonu i opalu. Jego nazwa jest pochodzenia mongol­skiego i znaczy tyle co “piękny kamień". Chryzppraz jest zielonojabłkową odmianą chalcedonu za­barwioną tlenkami niklu. Bardzo pospolite są przezroczyste odmiany chalcedonów o barwie sza­rej , niebieskawej lub żółtej.

Największe i najbogatsze złoża chalcedonu występują w szczelinach i pust­kach skalnych w melafirach i innych wulkanitach o teksturze migdałowcowej, powstających z szybko krzepnącej lawy. Liczne pustki, tworzące się w tych ska­łach stopniowo po uwalniających się gazach, wypełniane są wtórnie przez żel krzemionkowy. Obecnie skupienia chalcedonu spotykane są nie tylko w skałach

102

pierwotnych, ale również w zwietrzelinie skał wulkanicznych. Występują one również często w aluwiach strumieni i rzek, które przenoszą je niejednokrotnie na znaczne odległości.

Pierwotne i wtórne złoża tego typu występują w Brazylii, Urugwaju i w Indiach, przede wszyst­kim na obszarze Dekanu. W Europie znane są głównie złoża z rejonu Idar-Oberstein w Nadrenii (Niemcy), z przedgórza Karkonoszy w Czechach, z Islandii i Wysp Owczych. [Najważniejszym rejonem eksploatacji chalcedonu jest obecnie Urugwaj i sąsiadujący z nim stan Rio Grande do Sul w Brazylii. Wydobywane są tam często bryły chalcedonu w masie kilku ton].

Chalcedon może również powstawać jako minerał wtórny w wyniku rozkładu krzemianów. Te­go typu złoża pojawiają się w powierzchniowej strefie niektórych złóż kruszcowych m.in. w Au­strii (Styria), na Słowacji i Sardynii (La Speranza). W rejonach tych występują pięknie ukształto­wane formy naciekowe w postaci niewielkich stalaktytów i stalagmitów chalcedonowych o bar­wach białych, przeświecających lub bladoniebieskich, które tworzą niekiedy miniaturowe groty. Odmiana chalcedonu zwana plazmą powstaje podobnie w wyniku wietrzenia serpentynów i wystę­puje często razem z opalem. Wtórne złoża chalcedonu spotykane są również w wielu innych miej­scach, m.in. wśród ilastych syderytów, w pokładach węgla kamiennego lub jako konkrecje w ska­łach osadowych (np. biały kacholong).

Karneol występuje głównie w Brazylii i w Indiach (najpiękniejsze karneole pochodzą z okolic Bombaju). W Europie spotykany jest na przedgórzu Karkonoszy w Czechach oraz na obszarze Siedmiogrodu w Rumunii. W czasach starożytnych karneol znajdowano w Arabii i w Egipcie, a zbliżony doń sard i sardonyks w Azji Mniejszej. Były one wówczas wysoko cenionymi kamie­niami ozdobnymi. Również i obecnie importowane są do Europy z tych właśnie rejonów oraz z Brazylii i Indii. Najważniejsze złoża agatu mszystego znajdują się w Indiach (zielony), na Uralu

104

(zielony i czarny; oraz z okolic miasta Mocna (Al Mukna) w Jemenie (czarne), które w Europie występują pod nazwą kamieni z Moch.

Kacholong spotykany jest głównie na obszarach pustynnych w Mongolii, w skałach bazaltowych u podnóża Karkonoszy oraz w próżniach krzemionkowych konkrecji występujących w jurajskich wapieniach krasowych na Morawach. Najlepsze złoża chryzoprazu znajdują się w Polsce na Dol­nym Śląsku w okolicach Szklar i Ząbkowic oraz w Australii [Marlborough Creek].

Szczególnie interesujące są niektóre chalcedony z Urugwaju i Brazylii, zawierające inkluzje cie­czy - pozostałość pierwotnego roztworu. Takie okazy znane są pod nazwą “enhydros", która wy­wodzi się z greckiego hydor - woda [lub określane bywają mianem agatu wodnego].

Chalcedonu, podobnie jak jaspisu i agatu, używa się do wyrobu najrozmaitszych przedmiotów ozdobnych. Także wśród kolekcjonerów ogromnie popularne są różne odmiany chalcedonu. Twar­dością chalcedony nieznacznie tylko ustępują kwarcom. Z kolei odporność chemiczna sprawia, że chalcedon jest doskonałym surowcem do wytwarzania elementów stabilizujących wag precyzyj­nych, kompasów i innych instrumentów oraz do produkcji tłuczków i moździerzy chemicznych. Sproszkowany chalcedon używany jest do polerowania wielu twardych materiałów oraz jako do­datek do niektórych barwników i farb.

Mieszanina skrytokrystalicznego chalcedonu, romboedrycznego kwarcu i bezpostaciowego opalu; Tw. w przybliżeniu 7; G. zmienna; barwy - patrz tekst; R. biała do szarej

Agat jest i był zawsze jednym z najbardziej popularnych kamieni ozdobnych. Pierwsze wzmian­ki o nim znaleźć można w dziełach greckiego filozofa, lekarza i przyrodnika Teofrasta (376-287 p.n.e.), ale oczywiście agat był znany i stosowany znacznie wcześniej. To właśnie Teofrast nadał

105

nazwę temu kamieniowi, prawdopodobnie od miejsca jego zwania Dirillo) na południu Sycylii.

Ponieważ agat charakteryzuje się wyjątkowo zróżnicowanym i pięknym zabarwieniem, nic więc dziwnego, że był jednym z najwcześniej dostrzeżonych kamieni. Wykorzystywali go już starożyt­ni Sumerowie i Egipcjanie. We wszystkich kulturach starożytnych sięgano po agat, stosując go nie tylko do wytwarzania przedmiotów ozdobnych i wyrobu najrozmaitszych naczyń i waz, ale także do sporządzania wszelkiego rodzaju amuletów. Do najpiękniejszych i najwyżej cenionych ozdób należały słynne gemmy (kamee, intaglia) rzeźbione w agacie. Agaty nadawały się do tych celów w sposób szczególny ze względu na rozmaitość barw i niepowtarzalność wzorów, co zapewniało oryginalność wyrobu. Najwcześniejsze gemmy agatowe przedstawiały zwykle różne motywy reli­gijne. Ponieważ piękne agaty występowały bardzo rzadko, uważano je za coś niezwykłego, a ich powstanie łączono z ingerencją sił nadprzyrodzonych.

Najwyższy poziom w artystycznej obróbce agatów osiągnęli starożytni Grecy, nic więc dziwne­go, że ich wyroby cieszyły się w antycznym świecie ogromnym zainteresowaniem. Surowiec, z którego powstawały te wspaniałe dzieła, wykorzystywano z niezrównaną doskonałością i mi­strzostwem. Przez wieki przetrwały nazwiska greckich artystów (np. Diodoras, Semon, Daidolas i inni). Największą sławę zyskał Pyrgoteles, nadworny snycerz gemm na dworze Aleksandra Wiel­kiego. Jego to sygnaturę podrabiali starożytni i współcześni fałszerze. Oprócz wspaniałych dzieł sztuki sporządzano z agatu przedmioty codziennego użytku, m.in. różne ozdoby i pieczęcie.

106

Rzymianie, spadkobiercy kultury greckiej, szybko opanowali sztukę artystycznej obróbki aga­tów, a w szczególności umiejętność wyrobu tradycyjnych pierścieni i tłoków pieczętnych. Swą wiedzę zdobywali także wśród cywilizowanych ludów Azji i Afryki, z którymi utrzymywali bli­skie kontakty. Świadczy o tym najstarszy rzymski klejnot z agatu w postaci skarabeusza, odna­leziony na ziemiach zajmowanych przez Etrusków. Pierścienie z agatu znano w Rzymie od naj­dawniejszych czasów, chociaż początkowo nosić je mogli tylko patrycjusze. Hannibal po zwy­cięskiej bitwie pod Kannami (216 r. p.n.e.), w której pokonał legiony rzymskie, mógł określić liczbę i rangę poległych dowódców po insygniach wytłoczonych na pierścieniach. Pierścienie z agatu przesłane zostały do Kartaginy jako trofeum wojenne. Około 85 r. p.n.e. utworzono w Rzymie pierwszą kolekcję agatowych klejnotów, tzw. daktyliotekę. Znacznie bogatszą i pięk­niejszą kolekcję stworzono nieco później z łupów wojennych Pompejusza. W 61 r. p.n.e. wysta­wiono ją na Kapitelu jako akt dziękczynienia bogom za odniesione zwycięstwo nad Mitrydatesem, królem Pontu.

Po upadku imperium rzymskiego tradycje obróbki agatów kontynuowano na wschodzie, w Bi­zancjum. Najwspanialsze jednak dzieła sztuki rzeźbiarskiej w agacie należy bez wątpienia przypi­sać artystom greckim. Specjalnością rzemieślników z Konstantynopola stała się umiejętność bar­wienia agatów przez podgrzewanie; uzyskiwano w ten sposób kolory czerwony i czarny. Metody barwienia, utrzymywane w tajemnicy, przez długie stulecia przekazywano z pokolenia na pokole­nie tylko w wąskim kręgu. Nawet i dziś nie znamy wszystkich sposobów barwienia stosowanych przez artystów owej epoki. Po zdobyciu Konstantynopola przez Turków sztuka gliptyki upadła, co zmniejszyło również popularność agatów.

107

Agaty występują zwykle w migdałowcowych pustkach melafirów i innych skał powstających w wyniku aktywności wulkanicznej. Liczne pustki skalne, pozostające po ulotnieniu się gazów z krzepnącej lawy, zostały następnie wypełnione przez oziębiony roztwór krzemionkowy, który za­stygając powoli utworzył agaty. Owe agatowe wypełnienia są znacznie tward­sze i bardziej odporne niż otaczające je skały i dzięki temu zachowują się one doskonale w zwietrzelinie po rozpadzie skał macierzystych. Agatowe war­stewki są zwykle żywo zabarwione; z reguły poszczególne pasemka odzwier­ciedlają kształt pustki skalnej, którą stopniowo wypełniał pierwotny roztwór krzemionkowy. Regularnie ułożone pasma są doskonale widoczne po przecię­ciu i oszlifowaniu agatu. Czasami dostrzegalny jest również wyraźnie otwór wejściowy, przez któ­ry przedostawał się do wnętrza roztwór krzemionkowy wraz z substancjami barwiącymi. Niekie­dy centralna część agatu pozostaje wolna i wówczas powstają w niej kryształy kwarcu dymnego, kryształu górskiego lub ametystu.

Niektóre agaty mają doskonałą porowatość, co umożliwia ich sztuczne barwienie. Szczególnie przydatne do tych celów są agaty brazylijskie, ponieważ porowatość poszczególnych warstewek nie­raz znacznie się różni. Mniej porowate warstewki nie przyjmują barwnika i pozostają w naturalny sposób bledsze lub całkowicie białe. Te własności agatów zostały już wcześniej dostrzeżone i jak po­przednio wspomniano, wykorzystywano je podczas ich barwienia jeszcze w Konstantynopolu.

108

Stosowane obecnie sztuczne barwniki dają możliwość uzyskania całego bogactwa odcieni.

Najbardziej znane są złoża agatów w Brazylii, przede wszystkim w stanie Rio Grande do Sul na pograniczu z Urugwajem. Agaty znajdowane są również w Indiach (półwysep Kathijawar), w Chi­nach, na Uralu i Syberii oraz na Islandii, chociaż te ostatnie nie są najwyższej jakości. Za najbo­gatsze w Europie uważa się złoża w okolicach Idar-Oberstein w Nadrenii (obecnie są one już prak­tycznie wyczerpane), na przedgórzu Karkonoszy w Czechach, w Saksonii, głównie w okolicach Schlottwitz, oraz w Rumunii.

W XIV wieku agaty pozyskiwano głównie z wielu stanowisk w Saksonii, a w XVI i XVII stule­ciu wydobywano je u podnóża Karkonoszy w Czechach. Szczególną popularnością cieszyły się one w okresie panowania cesarza Rudolfa II, który był miłośnikiem tych kamieni i zgromadził na dwo­rze praskim wspaniałą kolekcję wyrobów artystycznych z agatów. W XIX stuleciu największym ośrodkiem wydobycia i obróbki agatów był Idar-Oberstein w Nadrenii, który z czasem stał się cen­trum przemysłowej obróbki kamieni szlachetnych i ozdobnych pochodzących z różnych rejonów świata.

Mimo iż biżuteria i inne wyroby z agatów nie są już tak popularne jak w przeszłości, wciąż istnie­je zapotrzebowanie na przedmioty artystyczne wykonywane z agatów. Są to m.in. rozmaite naczy­nia, wazy, szkatułki, przybory do pisania, przyciski do papieru, popielniczki itd. Wciąż cieszą się za­interesowaniem sygnety, szczególnie wykonywane z onyksu i karneolonyksu (sardonyksu). Podob­nie jak chalcedony, również agaty mają szerokie zastosowanie w różnych gałęziach przemysłu.

[W Polsce większe złoża pięknie zabarwionych agatów znaleziono na dolnym Śląsku w skałach wulkanicznych (porfirach i melafirach), głównie w Górach Kaczawskich (Nowy Kościół, Płóczki Dolne) oraz w okolicach Kamiennej Góry i Kłodzka].

109

Bezpostaciowy; Tw. 5,5-6,5; G. 1,9-2,3 g/cm3; bezbarwny, biały, żółtoczerwony (opal ognisty), rza­dziej różnobarwny, często wykazuje opalescencję (grę barw); połysk woskowy, szklisty lub perłowy; R. biała lub bezbarwna

Opal jest minerałem, którego barwy, a raczej niezrównana gra barw, są zjawiskiem zupełnie wyjąt­kowym, nieporównywalnym z niczym. Nic więc dziwnego, że opal był jednym z pierwszych kamie­ni szlachetnych wykorzystywanych do celów zdobniczych i wysoko cenionych już w czasach staro­żytnych. Najstarsze zachowane przedmioty wykonane z opalu datowane są na około 500 r. p.n.e.

Jego nazwa pochodzi od starego słowa łacińskiego opalus, które za Pliniuszem Starszym stosowa­no początkowo tylko dla określenia opalu szlachetnego. Pliniusz pisał: “Płaski kamień szlachetny zwa­ny opalus jest najcenniejszym ze wszystkich kamieni, ale trudno go określić i opisać. Ma on szlachet­ny ogień rubinu, gorejącą purpurę ametystu i morską zieleń szmaragdu, a wszystko to razem mieni się niewiarygodną kompozycją barw..."

Powiadano, że rzymski senator Noniusz, który posiadał kunsztownie grawerowany opal o wielko­ści zaledwie orzecha laskowego, wolał wybrać wygnanie niż oddać go wielkiemu triumwirowi Markowi Antoniuszowi (83-30 r. p.n.e.).

Popularność opali, a zwłaszcza szlachetnych odmian charakteryzujących się wyjątkową grą barw, utrzymywała się przez wieki i trwa do dziś. Najsłynniejszym historycznym opalem był Ogień Troi, należący do francuskich klejnotów koronnych cesarzowej Józefiny. Obecnie przechowywa­ny jest on w zbiorach Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu.

Opal jest bezpostaciową substancją mineralną. Tworzy naskorupienia, często o nerkowatym kształcie, formy naciekowe i graniaste, stalaktytowe lub wypełnienia pustek skalnych. Niekiedy

110

występuje w postaci żyłowej lub wstęgowej, a także, znacznie rzadziej, tworzy pseudomorfozy po innych minerałach.

Zróżnicowanie barw zależy od odmiany. Duży wpływ na grę barw ma zawartość wody, która nie jest wartością stałą. Opal zawiera zazwyczaj od 3 do 13% wody, ale niekiedy zawartość wody docho­dzi do 34%. Zdarzają się też okazy opali, które praktycznie pozbawione są wody.

Spośród wszystkich kamieni drogocennych opal szlachetny wyróżnia się najdoskonalszą, wspania­le mieniącą się grą barw. Zjawisko to spowodowane jest załamaniem i rozszczepieniem promieni świetlnych w związku z obecnością drobniutkich, kulistych cząstek bezpostaciowej krzemionki sku­piających się w swoistą, uporządkowaną “sieć przestrzenną". Te szczególne cechy wewnętrznej budo­wy opali szlachetnych zostały ujawnione dopiero przy użyciu mikroskopu elektronowego. To właśnie dzięki tym niezwykłym własnościom optycznym opal uznawany jest za jeden z najcenniejszych ka­mieni szlachetnych, mimo że ma stosunkowo niski stopień twardości (zaledwie 5 do 6,5 w skali Mohsa). Ta swoista ułomność, niewybaczalna w odniesieniu do innych kamieni szlachetnych, rekompen­sowana jest wzbudzającą niezmienny zachwyt niezrównaną grą barw opali.

Najwyżej cenioną odmianą jest czarny opal. Ciemne odmiany szlachetnych opali, wyróżniające się niezwykle intensywną grą barw, zostały odkryte w drugiej połowie XIX wieku w Australii. Niektóre okazy czarnych opali bywają cenione wyżej niż diamenty. Do najpiękniejszych odmian należy opal ognisty. Odznacza się on głęboką czerwienią, podobną do barwy kwiatów hiacyntu, oraz przezroczy­stością i silną opalescencją szczególnie ujawniającą się po oszlifowaniu. Jego barwa oscyluje pomię­dzy jasnożółtobrązową a głęboką czerwienią. Kamień ten przywiózł do Europy z Meksyku znakomi­ty niemiecki przyrodnik Aleksander Humboldt (1769-1859), który natrafił nań podczas terenowych studiów wulkanologicznych.

Hydrofan [opal wodnisty! jest natomiast szczególnie interesujący z mineralogicznego punktu widzenia. Opal ten w trakcie ekspozycji szybko traci wodę i tym samym charakterystyczną grę

111

barw. Zanurzony w wodzie odzyskuje ponownie przezroczystość i grę barw. Wartość jubilerska te­go kamienia jest jednak wielce problematyczna.

Grą barw charakteryzują się tylko niektóre odmiany opali. Inne, nie wykazujące opalescencji, są bar­dzo rzadko używane w celach zdobniczych. Całkowicie bezbarwny jest najczystszy opal zwany hialitem lub opalem szklistym. Najszerzej znany jest jednak opal pospolity, najczęściej zbity, od nieprze­zroczystego do przeświecającego, o zmiennym zabarwieniu. Określany jest on rozmaitymi nazwami w zależności od dominującej tonacji barw.

Opal mleczny jest mieszaniną opalu i krystalicznej krzemionki. Charakteryzuje się mlecznobiałą barwą, przeświecającą zwykle na powierzchni.

Zabarwienie niektórych opali spowodowane jest obecnością tlenków metali, głównie żelaza (np. opal woskowy, opal żelazisty) lub innych obcych substancji (inkluzji). Do tej grupy zaliczany jest opal serpentynowy. Jego zielona barwa pochodzi od licznych drobniutkich włókienek serpentynu powsta­łych w trakcie jego rozkładu. Forcheryt to lokalna nazwa opalu o zabarwieniu pomarańczowożółtym, pochodzącym od aurypigmentu, który spotykany jest w gnejsach z okolic Knittelfeld (Styria, Austria). Bardzo podobny, żółtobrązowy fioryt występuje w formie konkrecji w szczelinach skał trachitowych w okolicach Santa Fiora (Toskania, Włochy). Opal jaspisowy (jaspopal) jest intensywnie i bogato za­barwioną mieszaniną opalu i chalcedonu oraz mikrokrystalicznego kwarcu i mineralnych pigmentów. Opal prazowy lub prazopal ma barwę zieloną pochodzącą od uwodnionych krzemianów niklu. Wystę­puje m.in. w okolicach Szklar na Dolnym Śląsku oraz w Nowej Kaledonii.

Menilit lub opal bulasty, znany m.in. z rejonu Menilmontant pod Paryżem, tworzy charakterystycz­ne skupienia warstewkowane lub konkrecje o barwie szarobrązowej, przypominającej krzemień. Kachalong jest kredowobiałą mieszaniną opalu i chalcedonu. Opal drzewny, zwany także opalem drze­wiastym, powstaje w wyniku przesycenia substancją opalową tkanki drewna, która zachowuje swo­ją strukturę. Jedną z jego odmian jest tabasheer - opal wypełniający kolanka bambusa.

112

Opal występuje w przyrodzie nieporównanie rzadziej niż kwarc. Najczęściej wytrąca się z roztworów w postaci żelu krzemionkowego. Niekiedy wydziela się z gorących źródeł (gejzerów) oraz powstaje w wyniku rozkładu zawartych w skałach krzemianów. Często spotykany jest w serpentynitach, a także w andezytach i bazaltach. Skały opalowe - diatomity, określane także mianem tripoli [w polskim słow­nictwie “trypla"], od miejsca występowania w okolicach Trypolisu (Libia), powstają w wyniku nagro­madzenia ogromnej liczby maleńkich szkieletów krzemionkowych jednokomórkowych glonów zwa­nych okrzemkami [łac. Diatomeae}. Są to skały kruche, porowate i z reguły tworzą luźne skupienia zie­miste; stąd nazywane są zwykle ziemią okrzemkową. Organiczne pochodzenie mają również menility i kacholong, które występują wśród skał osadowych. Opalowa substancja krzemionkowa uwolniona w trakcie procesów wietrzenia kontynentalnego tworzy także nagromadzenia w piaskowcach.

Diatomity są stosowane do polerowania metali, produkcji dynamitu, izolatorów cieplnych i dźwiękowych oraz wytwarzania filtrów chemicznych. Gejzeryt wykorzystywany jest do wyrobu produktów ceramicznych, a także specjalnych emalii.

Najstarsze złoża opali szlachetnych rozpoznano w okolicy Dubnika koło Proszowa na obszarze dzisiejszej Słowacji. Znane są one na całym świecie również jako tzw. węgierski opal. Były one eksploatowane już w czasach starożytnych. Stąd pochodzi wiele słynnych opali szlachetnych, mię­dzy innymi wspominany już wcześniej wspaniały Ogień Troi. Opal występujący w tych złożach znajdowano w pustkach i szczelinach skalnych andezytów, a przede wszystkim w brekcjach i tufach wulkanicznych. Wyróżniał się on szczególnie piękną, miękką grą barw w odcieniach niebieskofioletowych, zielononiebieskich z czerwonymi odbłyskami.

Wraz z opalem szlachetnym występują także inne odmiany opali. Zasobne złoża opali pospoli­tych znajdują się w całym regionie środkowej i południowej Słowacji; są one związane ze skałami wulkanicznymi okresu trzeciorzędowego, głównie andezytami i trachitami.

Największy i najpiękniejszy opal zachowany do czasów obecnych znaleziono w Dubniku w roku 1775 na dnie potoku. Obecnie oglądać go można w zbiorach wiedeńskiego Muzeum Historii Natural­nej. Kamień o masie 600 gramów (3000 karatów) ma wymiary 12,5 x 5,7 cm, a jego wartość szaco­wano z początkiem naszego wieku na 700 tys. dukatów. Największa kolekcja opali ze złóż w Dubni­ku przechowywana jest w Muzeum Historii Naturalnej w Budapeszcie. Sławę opali słowackich defi­nitywnie przyćmiły odkryte później opale australijskie, a następnie meksykańskie, charakteryzujące się znacznie żywszymi barwami.

Najbogatsze obecnie złoża opali szlachetnych znajdują się w Australii, głównie w stanach Wik­toria, Queensland i Nowa Południowa Walia.

113

Odkryto je w drugiej połowie XIX wieku, z czym wiąże się ciekawa legenda. Opowiada ona o myśli­wym, który ustrzelił kangura. Kiedy zwierzę upadło, zaczęło gwałtownie łapami ryć glebę. Nagle rozrzu­cona na wszystkie strony ziemia roziskrzyła się żywymi barwami. Myśliwy pozbierał szybko dziwne ka­mienie i napełnił nimi kieszenie. W Adelajdzie pokazał je złotnikowi, który natychmiast rozpoznał szla­chetne opale. Oczywiście kupił od niego wszystkie kawałki i tak rozpoczęła się opalowa gorączka. Pusty­nia zapełniła się pełnymi nadziei poszukiwaczami opali, którzy założyli małą osadę White Cliffs. Według źródeł historycznych australijskie opale rozpoczęto wydobywać na większą skalę w 1875 r.

Opale szlachetne pochodzące ze złóż australijskich występują w ogromnej rozmaitości odmian. Kamie­nie wyróżniające się wyjątkowo intensywną grą barw nazywane są “opalami arlekinowymi" (harlequin, arlekin). Najbardziej wartościowe czarne opale występują przede wszystkim w złożach White Cliffs [i Lighting Ridge] w Nowej Południowej Walii. [Inne słynne złoża australijskich opali szlachetnych znajdują się w południowej Australii (Coober Pędy, Andamooka, Mintabie) oraz w różnych rejonach Queenslandu]. Wydobycie opali szlachetnych odgrywa ważną rolę w gospodarce Australii [stąd pochodzi obecnie około 90% światowej produkcji].

Największy nie oszlifowany opal australijski o wymiarach 50 x 15 cm znajduje się w Muzeum Histo­rii Naturalnej w Nowym Jorku. Największy australijski opal szlifowany o masie 155 karatów przechowy­wany jest w zbiorach Smithsonian Institution w Waszyngtonie. Pod koniec XIX wieku odnaleziono w Queenslandzie jeszcze jeden wspaniały kamień, który jednak przełamał się podczas wydobycia. Jedna jego część o masie 250 karatów znajduje się obecnie w brytyjskim skarbcu królewskim i zachwyca wspaniałą grą barw w soczystych odcieniach szkarłatu, ciemnej zieleni i ametystowego fioletu. [Najcenniejszym opalom australijskim nadawane są poetyckie nazwy własne: “Czerwony Admirał", “Pandora", “Światło Świata", “Błękitny Rycerz" itp.]. Znacznie mniejsze znaczenie mają złoża opali szlachetnych występują­ce m.in. w Stanach Zjednoczonych (Yirgin Yalley, Nevada) i w Meksyku.

Piękne opale ogniste występują w znacznych ilościach na obszarze północnego Meksyku (Zimapan), gdzie wydobywa się je od 1870 r. ze szczelin i pustek skalnych w porfirach i trachitach. Podobne opale ogniste odkryto także w Azji Mniejszej, chociaż ich wydobycie nie odbywa się jeszcze na szerszą skalę. W Indiach znajdują się liczne złoża rozmaitych odmian opali pospolitych i dendrytycznych (mszystych).

114

Opal drzewny (drzewiasty) występuje głównie w stanie Idaho (USA), gdzie w złożu Clover Creek znale­ziono m.in. przepiękne pnie dębów przesycone substancją opalową.

Hialit znany jest dobrze z wyczerpanych już obecnie złóż w skałach bazaltowych w rejonie Yalću (Do-upovske Yrchy) w Czechach. Zasobne złoża hialitu eksploatowane są dziś głównie w Meksyku i Boliwii (Potosi). Spotykany jest również w Japonii w postaci niewielkich kulistych form. Formy takie tworzą się z gorących roztworów krzemionkowych wypełniających szczeliny i pustki skalne w fazie zamierającej aktywności wulkanicznej. Z reguły wytrącają się w postaci niewielkich, wyjątkowo pięknych graniastych form w miejscach chłodniejszych, blisko powierzchni.

Menility, oprócz wspomnianych już złóż w rejonie Menilmontant pod Paryżem, spotykamy również w zachodnich Czechach. [W Polsce menilit (opal bulasty) występuje na obszarze fliszu karpackiego w se­riach skalnych tzw. łupków menilitowych]. Kacholong pojawia się głównie w Mongolii. Odmiana opalu zwana gejzerytem występuje w rejonach gorących źródeł mineralnych, przede wszystkim na terenie Is­landii oraz Parku Narodowego Yellowstone w USA. Najbardziej poszukiwane są opale wyróżniające się atrakcyjną grą barw. Do celów zdobniczych wykorzystywane są także inne odmiany opali. Szczególnym zainteresowaniem cieszą się opale drzewne i opale dendry tyczne, które po przecięciu i oszlifowaniu z wy­jątkową wyrazistością ujawniają urozmaiconą wzorzystość.

Opalom nadaje się zwykle szlif kaboszonowy. Bardzo rzadko natomiast stosowany jest szlif fasetkowy (zdobi się nim np. niektóre najwyższej jakości opale ogniste). Przy obróbce opali szlachetnych zwra­ca się bowiem uwagę przede wszystkim na wydobycie migotliwej gry barw.

W 1921 r. całkiem przez przypadek odkryta została metoda syntetycznego barwienia opali. Francuski zarządca kopalni w Dubniku Bittner-Belangenay rozlał atrament na leżące na stole opale. Atrament zabar­wił kilka opali tak doskonale, że nawet po całkowitym ich wysuszeniu, odczyszczeniu i oszlifowaniu za­chowały one niezwykłe , dotychczas nie znane odcienie barw. Opale barwione sztucznie taką metodą otrzy­mały nazwę “kameleon".

W starożytności wierzono, że opal przynosi szczęście swojemu właścicielowi. Trudno zatem wyjaśnić, skąd wziął się ugruntowany współcześnie przesąd, całkowicie przeciwstawny dawnym wierzeniom, że ten piękny i popularny kamień nie sprzyja fortunie. Powiada się, że plotkę tę rozpuścili właściciele kopalń w Dubniku w celu zapobieżenia ustawicznym kradzieżom opali, co zresztą przyniosło częściowy skutek.

115

Tetragonalny; Tw. 6-7; G. 6,8-7,1 g/cm3; brązowy, czarny,rzadziej żółtawy; połysk metaliczny, niekie­dy diamentowy; R. bladobrązowa lub biała

Kasyteryt służył człowiekowi jako ruda cyny od najdawniejszych czasów ze względu na łatwość wydo­bycia i obróbki. Umiejętność wytopu cyny znana była już w VI tysiącleciu przed naszą erą, znacznie wcze­śniej niż wytop żelaza. Kasyteryt podgrzewano węglem drzewnym w prymitywnych piecach do wypalania cegły, gdzie łatwo uzyskiwano temperaturę 1000°C, umożliwiającą wytop cyny. Ponieważ kasyteryt czę­sto występował wspólnie z rudą miedzi i wytapiano je razem, otrzymywano zwykle twardy, żółty stop. W ten oto sposób człowiek po raz pierwszy wyprodukował brąz, metal o znacznie wyższej jakości niż mięk­ka cyna, który okazał się bardzo przydatny do wyrobu wielu przedmiotów codziennego użytku.

Kasyteryt tworzy doskonale wykształcone kolumnowe kryształy, często zbliźniaczone. Znacznie czę­ściej występuje w postaci zbitej, ziarnistej lub tworzy skupienia włókniste. Niekiedy bywa rozproszony w skałach (np. w grejzenach) lub spotyka się go w żyłach pokładowych rud wolframu i molibdenu. Czę­sto przechodzi do złóż okruchowych. Największe tego typu złoża aluwialne kasyterytu znajdują się w Ma­lezji (Kuala-Lumpur) - dostarczają jednej trzeciej światowej produkcji cyny, oraz w Indonezji (wyspy Hangka, Belitung), Tajlandii [w Chinach i Australii]. Największe złoża pierwotne występują w Boliwii, w Europie głównie w Wielkiej Brytanii (Kornwalia) oraz w Czechach (Cinovec).

Cyna należy do grupy metali o bardzo dużym praktycznym zastosowaniu, a jednocześnie jest niesły­chanie uboga we własne rudy. Jest to niemal wyłącznie kasyteryt, który występuje w większych ilościach jedynie w kilku miejscach na świecie. Zawiera on zwykle ponad 78% cyny i jest najlepszą rudą tego me­talu, pozostałe bowiem pojawiają się z reguły w dużym rozproszeniu i nie tworzą koncentracji złóż sprzy­jających eksploatacji. Nic więc dziwnego, że wydobycie kasyterytu we wszystkich znanych złożach sta­le rośnie. Cyna używana jest obecnie głównie do wytwarzania opakowań służących do przechowywania żywności (folia cynowa, puszki do konserw), ponieważ jest metalem nieszkodliwym dla zdrowia.

Kasyteryt jest również minerałem popularnym wśród kolekcjonerów. Szczególnie wysoko cenione są jego kryształy, występujące w postaci bliźniaków, często wielokrotnych. Większość dużych krysz­tałów pochodzi ze złóż grejzenowych z rejonu Modot w Mongolii i Oulmes w Maroku (kryształy do­chodzące do 15 cm).

116

Tetragonalny; Tw. 6; G. 4,2-4,3 g/cm3; czerwonoczarny, szkarłatny, rzadziej żółtobrązowy albo czarny; połysk tłusty lub diamentowy; R. bladobrązowa, żółtawa, szaroczarna lub zielonoczarna

Rutyl, od dawna pozyskiwany z licznych złóż aluwialnych i żył kwarcowych, występuje w po­staci wydłużonych kryształów słupkowych. Ze względu na zewnętrzne podobieństwo mylono go często z turmalinem i dopiero w 1795 r. niemiecki chemik M.H. Klaproth stwierdził, że rutyl za­wiera znaczną ilość tytanu. W 1801 r. niemiecki geolog i mineralog Abraham Gottlob Werner za­proponował obecnie stosowaną nazwę, wywodzącą się z łacińskiego rutulus, co oznacza “złocisto-żółty, czerwonożółty, rudy". Nikt nie wyobrażał sobie wówczas, że w przyszłości rutyl nabierze znaczenia jako ruda tytanu.

Dużo wcześniej rutyl był znany w zupełnie innej postaci. W wielu rejonach Alp znajdowano wspaniałe, przezroczyste kryształy kwarcu zawierające cienkie, igiełkowate kryształy rutylu. Two­rzyły one często niezwykłą, splątaną siatkę ogromnie urozmaicającą zewnętrzną postać tego mine­rału. Ta forma wykształcenia znana jest pod nazwą sagenitu (kwarc sagenitowy) i uznawana była niegdyś za odrębny minerał, wykorzystywany szeroko do zdobienia pierścieni i naszyjników. Z uwagi na niezwykły wygląd określano ją bowiem mianem “włosów Wenus" lub “strzał miłości" (fleches damour). Dopiero znacznie później stwierdzono, że są to wrostki rutylu.

117Słupkowate kryształy rutylu tworzą często bliźniaki kolankowe, niekiedy wielokrotne. Spotyka­ny jest również w postaci zbitej, ziarnistej lub skupień igiełkowych. Smolistoczarna odmiana ruty­lu wzbogacona w żelazo nosi nazwę nigrynu [rutyl żelazawy]. Spotyka się ją często w niektórych ubogich w krzemionkę skałach magmowych, w sjenitach, diorytach, a także w gnejsach i łupkach mikowych. Dzięki dużej odporności na wietrzenie występuje również w osadach okruchowych. Znane są piękne kryształy rutylu ze Styrii (Modriach). Sagenit wydobywany jest w Tyrolu oraz ze złóż rutylu w Szwajcarii (St. Gotthard); w Czechach (okolice Sobeslava). Bogate złoża kryształów rutylu odkryto w południowej Norwegii (Kragero), w Rosji (Ural) oraz w wielu rejonach Stanów Zjednoczonych (Arkansas, Georgia, Wirginia i Pensylwania) i Brazylii. Rutyl jest podstawowym źródłem tytanu, używanym do produkcji stali oraz wykorzystywanym szeroko w wielu gałęziach nowoczesnego przemysłu. Stopy żelaza z tytanem [żelazotytan] podnoszą jakość stali, zwiększa­jąc jej wytrzymałość i odporność na wysokie temperatury. Stosowane są w przemyśle lotniczym i rakietowym. Węglik tytanu jest składnikiem twardych stopów używanych do produkcji narzędzi wykorzystywanych przy obróbce metali. Rutyl zawiera 61% tytanu.

Naturalne rutyle są raczej rzadko wykorzystywane jako kamienie ozdobne. Większym, dobrze wykształconym kryształom nadaje się zwykle szlif brylantowy uwydatniający wysoki połysk. Na­tomiast syntetyczne rutyle zaliczane są do najpiękniejszych sztucznych kamieni ozdobnych. W przeciwieństwie do kamieni naturalnych są one przezroczyste, mają niższą twardość.

118

Tetragonalny; Tw. 5,5-6; G. 3,9 g/cm3; niebieskoczarny, czarny, brązowy, żółty; połysk diamentowy lub metaliczny; R. bezbarwna do bladożółtej

Anataz charakteryzuje się wydłużonym pokrojem kryształów i stąd wywodzi swą nazwę (z grec­kiego anatasis - wydłużony). Ma ten sam co rutyl skład chemiczny i układ symetrii, ale różni się budową wewnętrzną. Kryształy anatazu przyjmują zwykle postać podwójnej piramidy i wyróżnia­ją się silnym połyskiem. Jest znacznie mniej rozpowszechniony niż rutyl. Najczęściej występuje w druzach skał metamorficznych i żyłach hydrotermalnych. Spotykany w szczelinach skał meta­morficznych (gnejsów), często w towarzystwie brukitu. Oprócz złóż w dolinach Alp Szwajcarskich (Tavetsch, Binn, Maderaner Tal, St. Gotthard) znane są złoża kryształów anatazu w okolicach Le Bourg-dOisans (Isere, Francja), Rauris w Austrii oraz liczne stanowiska we włoskich Alpach. Anataz występuje w okolicy Kutnej Hory w Czechach, Minas Gerais w Brazylii oraz na Uralu w Rosji.

Anataz nie ma praktycznego zastosowania, ale jest poszukiwany przez kolekcjonerów. Szcze­gólnie cenione są przezroczyste kryształy o wartości jubilerskiej znajdowane w żwirach diamentonośnych w stanie Minas Gerais w Brazylii. Piękne niebieskie kryształy anatazu spotykane są w ska­łach diorytowych nad rzeką Beaver Creek (Gunnison County) w stanie Colorado (USA) oraz w re­jonie Bothayille (Orange Free State) w Republice Południowej Afryki.

119

Rombowy; Tw. 5,5-6; G. 4,14 g/cm3; żóltobrązowy, czarny; połysk diamentowy lub metaliczny; R. bezbarwna

Brookit [brukit] ma taki sam skład chemiczny jak rutyl i anataz, ale krystali­zuje w układzie rombowym. Tworzy niewielkie kryształy o pokroju słupko­wym i tabliczkowatym. Znany wyłącznie w postaci krystalicznej. Występuje sporadycznie w gnejsach i jeszcze rzadziej w druzach pegmatytowych (przede wszystkim w skałach albitowych). Główne złoża znajdują się w Pragarten (Ty­rol, Austria), w Szwajcarii, na Uralu (Miass) oraz w rejonie Magnet Cave w sta­nie Arkansas (odmiana zwana lokalnie arkanzytem). Kolekcjonerzy interesują się szczególnie złożami w dolinie Maderaner Tal (Szwajcaria), gdzie można znaleźć brązowo zabarwione kryształy brookitu, dochodzące do 5 cm wielkości. Bardzo poszuki­wane są również kryształy arkanzytu występujące w postaci podwójnych piramid pseudoheksagonalnych, osiągające wielkość do 3 cm.

120Jednoskośny; Tw. 4,5-5,5; G. 7-7,5 g/cm3; R. czarna

żelazistoczarny z brązowym odcieniem; połysk metaliczny;

Wolframit uważany był niegdyś za niepożądaną domieszkę utrudniającą wytapianie rud cyny. Nazwę swą zawdzięcza prawdopodobnie dawnym górnikom niemieckim, którzy zaobserwowali, że podczas topienia kasyterytu ów nieznany wówczas bliżej metal “przegryza się" (podobnie jak wilk, po niem. Wolf) przez rudę. Od wolframitu pochodzi właśnie nazwa pierwiastka wolframu od­krytego w 1781 r. Przez długi czas wolframit uznawano za bezwartościową skałę płonną i dopiero później stał się bardzo poszukiwanym surowcem. Według niektórych systemów klasyfikacyjnych wolframit zaliczany jest do odrębnej gromady wolframianów. Tworzy najczęściej kryształy słup­kowe lub tabliczkowe o doskonałej łupliwości oraz skupienia blaszkowate i włókniste. Występuje zazwyczaj w żyłach rudnych wraz z kasyterytem, gdzie niekiedy odgrywa rolę dominującą. Naj­ważniejsze złoża wolframitu znajdują się w USA (Boulder County w Kolorado, Kalifornia i Nowy Meksyk), w Boliwii, w Chinach i Korei Południowej. W Europie wolframit występuje w Portuga­lii (Panasquera), w kopalni Clara koło Oberwolfach w Niemczech oraz w czeskich Rudawach.

Wolfram jest wykorzystywany przede wszystkim w hutnictwie do produkcji stalj oraz w prze­myśle elektrotechnicznym do wyrobu drutów wolframowych niekiedy o średnicy mniejszej od 0,01 mm, służących m.in. do wytwarzania żarówek. Możliwości takiego zastosowania wynikają przede wszystkim z wyjątkowo wysokiego punktu topliwości wolframu (3,3°C, najwyższy spośród wszystkich metali). Wiele związków wolframu wykorzystuje się także do impregnacji ubiorów ża­roodpornych oraz do wytwarzania twardych spieków (np. węglik wolframu). Wolframit jest naj­ważniejszą rudą wolframu. Podobny do wolframitu jest rzadko spotykany tantalit - tlenek tantalu, żelaza, niobu i manganu (Fe,Mn)(Ta,Nb)2Og, który występuje w postaci pryzmatycznych kryszta­łów. Tantalit jest praktycznie jedynym źródłem pozyskiwania tantalu wykorzystywanego do wy­twarzania aparatury chemicznej i narzędzi chirurgicznych oraz urządzeń do produkcji syntetycz­nych włókien.

121

Regularny; Tw. 5-6; G. 8-10 g/cm3; czarny z odcieniami zieleni, brązu lub szarości; połysk żywiczny, tłusty; R. brązowoczarna, szara, oliwkowozielona

Uraninit w dość znacznej ilości wydobywano w Jachymovie (Czechy), prawdopodobnie od same­go początku eksploatacji tutejszych złóż srebra, sądząc pierwotnie, że jest to uboższa ruda srebra o ma­łej zawartości kruszcu. Później, kiedy stwierdzono nieobecność srebra, nazwano ten bardzo przypomi­nający smołę minerał blendą smolistą albo smółką uranową. Ponieważ uważano wówczas, że jest on bezużyteczny, wyrzucano go wraz z innymi odpadami na hałdy. Trudno jest dziś zrozumieć, że ta naj­bardziej wartościowa ruda tak ważnych związków uranu i radu mogła być marnotrawiona.

W 1787 r. niemiecki chemik M.H. Klaproth odkrył w uraninicie nowy pierwiastek, który nazwał uranem, nawiązując do głośnego wówczas odkrycia planety Uran. W 1896 r. francuski fizyk Henri Becquerel wykazał, że uran emituje szczególny rodzaj promieniowania, któremu nadał nazwę ra­dioaktywności. Niedługo później Maria Skłodowska-Curie (1867-1934) odkryła w uraninicie no­we pierwiastki rad i polon, które charakteryzowały się większą promieniotwórczością niż uran. Za­równo Becquerel, jak i Skłodowska-Curie, używali do swoich doświadczeń próbek uraninitu z Jachymova. Zezwolił na to ówczesny rząd Austro-Węgier w przekonaniu, że używany do badań su­rowiec nie ma większej wartości.

Uraninit tworzy zazwyczaj zwarte wypełnienia żył, rzadziej formy naciekowe o nerkowatym kształcie. W postaci krystalicznej spotykany jest wyjątkowo (Norwegia, Szwecja). Występuje głów­nie w żyłach kruszcowych, pegmatytach i granitach. Uraninit jest minerałem nietrwałym. Łatwo two­rzy liczne, wtórne odmiany mineralne, które z reguły zawierają obfite domieszki innych pierwiast­ków pochodzących z rozkładu głównie tlenków, węglanów, fosforanów i krzemianów. Charaktery­zują się one zazwyczaj żywymi, jaskrawymi barwami żółci, zieleni, pomarańczowymi itd.

122

Szczególnie bogate w pierwiastki promieniotwórcze są powierzchniowe strefy żył uraninitowych, utleniane i penetrowane przez wodę. Uraninit charakteryzuje się bardzo dużą gęstością oraz wyjątkowo silną promieniotwórczością. Jeśli położymy go na kliszy fotograficznej, to na skutek rozpadu pierwiastków promieniotwórczych powstanie naturalny wizerunek (radiogram) uraninitu.

Największe złoża uraninitu znajdują się w Kanadzie nad jeziorem Huron oraz w rejonie Shinkolobwe w Zairze (Shaba). Występują tam duże, chociaż niewyraźnie zarysowane kryształy uranini­tu o ścianach dochodzących do 4 cm długości. Jeszcze większe kryształy udało się znaleźć w miej­scowości Wilberforce (Renfrew County) w prowincji Ontario w Kanadzie. Mają one postać sze­ścianu lub niedoskonałego dwunastościanu i osiągają długość około 10 cm. Wszystkie złoża ura­ninitu występują w sąsiedztwie masywów granitowych.

Uraninit, który zawiera od 75 do 96% uranu oraz pewne ilości radu i polonu, jest uważany obec­nie za najważniejszą rudę pierwiastków promieniotwórczych, które jako źródło energii atomowej należą do najważniejszych surowców strategicznych. Zawarty w uraninicie rad, stosowany w me­dycynie, występuje w ilościach śladowych (dla pozyskania 1 grama radu potrzebny jest cały wa­gon uraninitu).

Rombowy; Tw. 5-5,5; G. 4,3 g/cm3 (w agregatach spada do 3,3); czarnobrązowy, czerwonobrązowy; połysk diamentowy lub metaliczny; R. brązowożółta, pomarańczowożółta

Goethyt [getyt] występuje często razem z limonitem i z tego powodu uważany był dawniej za jedną z je­go odmian. W 1806 r. uznano go za odrębny minerał i nadano nazwę “goethyt" - na cześć słynnego poety niemieckiego J.W. Goethego (1749-1832), który był również wytrawnym kolekcjonerem minerałów. Barwa

123

i skład chemiczny goethytu zbliżone są do limonitu, ale w przeciwieństwie do niego tworzy zwykle małe, igiełkowate kryształy. Rdzawobrązowe kryształy goethytu, wyróżniające się charakterystyczną, aksamitną gład­kością, znane pod nazwą “odmiany aksamitnej", występują w Pfibramie (Czechy). Goethyt występuje razem z limonitem w strefie utleniania mine­rałów żelaza oraz powstaje z roztworów hydrotermalnych, względnie jako produkt dehydratacji [odwodnienia] limonitu. Najbardziej znane złoża znaj­dują się w Niemczech (Siegerland) oraz w Wielkiej Brytanii (Kornwalia). W Górach Kruszcowych wydobywany jest razem z limonitem. Z ekonomicznego punktu widzenia nie ma większej wartości (rudy ubogie). Duże pseudomorfozy goethytu po pirycie znaleziono w rejonie Pelican Point w pobliżu Wielkiego Jeziora Słonego w stanie Utah (USA).

Substancja koloidalna; Tw. zmienna, najczęściej 4-5,5; G. 2,7 4-,3 g/cm3; brązowy, żółty; połysk szkli­sty lub matowy; R. brązowa

Limonit to w istocie na­turalna rdza. Jest bardzo rozpowszechniony i po­wstaje głównie w strefie wietrzenia innych rud żela­za, pokrywając ich po­wierzchnię rdzawymi pla­mami. Określane są one niekiedy starą górniczą na­zwą “czap żelaza". Limonit przyjmuje zwykle postać sypką lub ziemistą, ale two­rzy również odmiany zbite w formie nacieków stalak­tytowych lub nerkowatych. Odmiany ziemiste i sprosz­kowane określane są ogól­ną nazwą ochry, natomiast zbite, bryłowate noszą róż­ne nazwy lokalne [np. w polskim słownictwie -żelaziak brunatny, ruda skalista, skalak]. Od hematytu, z którym często razem występuje, limonit różni się wyraźnie przede wszyst­kim jaskrawą barwą rysy

124

[limonit - brązowa, hematyt - wiśniowoczerwona]. Znane są złoża limonitu m.in. w Szwecji i Fin­landii , gdzie określa się je mianem rudy bagiennej lub rudy jeziornej. [Również i w Polsce łatwo spotkać limonity w postaci tzw. rudy darniowej lub rudy łąkowej]. Są to z reguły rudy stosunkowo ubogie w żelazo. Eksploatacja limonitu jest obecnie opłacalna jedynie w przypadku dużych nagro­madzeń lub też przy okazji wydobycia innych rud żelaza.

Jednoskośny; Tw. 4; G. 4,33 g/cm3; stalowoszary, czarny; połysk półmetaliczny; R. czerwonobrązowa, czarna

Manganit znany był od najdawniejszych czasów i według przekazów starożytnych historyków stoso­wano go do odbarwiania szkła. Szlachetny fiolet związków manganu doskonale neutralizował żółte za­barwienie surówki szklanej. Początkowo mineralne związki manganu utożsamiano z podobnymi rudami żelaza i dopiero w drugiej poło­wie XVIII wieku wykazano ich odmienność. Manganit wystę­puje zazwyczaj wspólnie z piroluzytem i psylomelanem (tlenki manganu) oraz tlenkami żelaza. Słupkowe kryształy manganitu tworzą często druzy lub delikat­ne skupienia pręcikowo-promieniste. Spotyka się je na ogół w skałach magmowych w po­staci wyodrębnionych żył rud­nych, często wspólnie z kalcytem i barytem. We wszystkich znaczniejszych kolekcjach mi­neralogicznych na świecie znaj­dują się piękne druzy słupkowatych kryształów manganitu pochodzące z Ilfeld w Górach Harzu.

Manganit jest jedną z najważ­niejszych rud manganu, która zawiera ponad 60% czystego metalu. Domieszki manganu podwyższają elastyczność i spoistość stali oraz jej odporność na odkształcenia. Mangan stoso­wany jest również w przemyśle chemicznym, m.in. do produk­cji środków dezynfekcyjnych, barwników oraz do wytwarza­nia baterii elektrycznych.

125

Rozdział 5 WĘGLANY

Węglany, czyli sole kwasu węglowego, stanowią bardzo dużą i ważną grupę minerałów. Ich pochodzenie jest zróżnicowane, a ich występowanie w przyrodzie warunkuje niewielka odpor­ność na działanie kwasów oraz łatwość rozkładu w podwyższonych temperaturach i przy sto­sunkowo niskim ciśnieniu.

Wyróżnia się wśród nich węglany bezwodne i uwodnione. Węglany bezwodne dzielą się z kolei na dwie duże grupy. Pierwszą z nich jest szereg trygonalnego (romboedrycznego) kalcytu (kalcyt, magnezyt, syderyt, rodochrozyt, smitsonit), natomiast drugą stanowi szereg rom­bowego aragonitu (aragonit, cerusyt i inne). Podwójne węglany bezwodne (np. dolomit), któ­re również krystalizują w klasie romboedru, wykazują różnice strukturalne w stosunku do zbliżonej grupy kalcytu. Węglany uwodnione zawierają głównie węglany metali dwuwartościowych, takich jak miedź, ołów i cynk.

Występujące w przyrodzie borany i azotany rozpatrywane są często wspólnie z węgla­nami ze względu na podobieństwo niektórych cech. Do azotanów zaliczana jest naprzykład krystalizująca w układzie rombowym saletra potasowa, KNO3 [nitrokalit], oraz azotan trygonalny, czyli saletra sodowa, NaNO3, zwana także saletrą chilijską [nitronartyt]. Wśród boranów najważniejsze znaczenie praktyczne mają jednoskośny bo­raks (uwodniony boran sodu, Na2B407 • 10H2O) oraz także jednoskośny kernit (Na2B4O? • •4H20).

Trygonalny; Tw. 3; G. 2,6—2,8 g/cm3; zwykle bezbarwny, biały, brązowawy, żółty, niebieski; połysk szklisty, na płaszczyznach łupliwości perłowy; R. biała

Kalcyt nie budził specjalnego zainteresowania aż do drugiej połowy XVII wieku, kiedy to nad fiordem Eski, na wschodnim wybrzeżu Islandii, dokonano niezwykłego odkrycia. Podczas wydo­bycia bazaltu odsłonięte kawernę o wymiarach 6x3 m, która była wypełniona ogromną liczbą szarobiałych, wrzecionowatych kryształów kalcytu. Niektóre były całkowicie przezroczyste, inne tyl­ko częściowo. Wydobyty kalcyt przyciągał uwagę swym kształtem i barwą; do Europy eksporto­wano go pod nazwą srebrzystego kamienia. [Czyste bezbarwne kryształy kalcytu określane są do dziś mianem spatu islandzkiego].

Erasmus Bartholin (1625-1698), duński lekarz, zbadał dokładnie ów minerał i w 1669 r. ogłosił odkrycie zjawiska podwójnego załamania światła [dwójłomności] przechodzącego przez kryształ kalcytu. Możemy się o tym przekonać na przykład umieszczając zadrukowany papier pod przezro­czystym kryształem kalcytu - wtedy druk będzie widoczny jako druk podwójny. Odkrycie zjawi­ska dwójłomności miało ogromne znaczenie dla rozwoju badań optycznych.

Skały wapienne zbudowane z kalcytu znane były oczywiście od najdawniejszych czasów. Krysta­liczne wapienie, czyli marmury, były przecież głównym tworzywem greckich rzeźbiarzy. Wydoby­wano je na wyspie Paros oraz z kamieniołomów na zboczach gór Pendeli w pobliżu Aten. Podobnie jak Grecja, z pięknych marmurów słynęła i nadal słynie Italia. W XV wieku rozpoczęto wydobycie marmurów na wschodnich stokach Apeninów, przede wszystkim w okolicach Carrary. W wiekach średnich stosowano marmury przede wszystkim w rzeźbiarstwie i do ozdabiania kościołów. Bardzo popularny był w owych czasach tak zwany marmur ruinowy wydobywany w okolicach Rorencji.

127

Kalcyt - obok kwarcu - jest najbardziej rozpowszechnionym minerałem w po­wierzchniowej strefie skorupy ziemskiej. Występuje w nieskończonej niemal roz­maitości form. Pomiędzy doskonale wykształconymi kryształami kalcytu a rozle­głymi pokładami wapieni zbudowanych z mikroskopijnych ziarenek spotyka się setki form i niezliczoną ilość kombinacji. Kalcyt krystalizuje zwykle w postaci romboedrów o doskonałej łupliwości, które tworzą często druzy i szczotki krysta­liczne. Najbardziej znane są kryształy słupkowe, tabliczkowe oraz w formie skale-noedrów i piramid. Kryształy kalcytu są często zbliźniaczone.

Ponieważ kalcyt jest łatwo rozpuszczalny, zastępowany jest on często przez inne substancje mineralne, które tworzą pseudomorfozy po kalcycie. Najbar­dziej rozpowszechnione pseudomorfozy zbudowane są z kwarcu, chalcedonu, limonitu, gipsu, a także wielu innych minerałów. Z drugiej strony również i sam kalcyt tworzy często pseudomorfozy, np. po aragonicie, barycie, fluory­cie, kwarcu, gipsie i anhydrycie.

Czysty kalcyt jest zazwyczaj bezbarwny lub biały. Pod wpływem czynni­ków naturalnych ulega jednak często zabarwieniu w zależności od rodzaju do­mieszek mineralnych. Różowy kalcyt zawiera zwykle znaczne ilości manga­nu, a odmiany purpurowofioletowe mają domieszki kobaltu. Pochodzenie nie­których odcieni barwnych (np. niebieskich marmurów) wciąż nie jest do koń­ca wyjaśnione. Niektóre kalcyty wykazują silną luminescencję pod wpływem oddziaływania promieni ultrafioletowych. Ziarniste kalcyty, pochodzące z pewnych stanowisk w okolicach Pfibramu (Yranćice), zawierają domieszki ołowiu oraz manganu i wykazują bardzo atrakcyjną czerwoną luminiscencję.

128

Drobno- i gruboziarniste skupienia kalcytu tworzą niekiedy zwarte masywy skal­ne wapieni, wśród których spotykane są czasami włókniste agregaty kryształów lub konkrecje. Większość form naciekowych - stalaktytów i stalagmitów, zbudowana jest z substancji wapiennej. W sytuacjach wyjątkowych ich zakończenia mają po­stać krystaliczną. Wszystkie te niesłychanie zróżnicowane formy występowania kalcytu, obok pięknych postaci kryształów, mają często doskonale wykształcone powierzchnie. Dotyczy to także maleńkich, mikroskopijnych ziarn tworzących po­tężne serie warstw wapieni powstających w różnych okresach geologicznych i ukształtowanych pod wpływem zmiennych warunków ich rozwoju.

Najbardziej znane wystąpienia krystalicznego kalcytu związane są z żyłami kruszconośnymi. W Europie kryształy kalcytu spotykane są m.in. w złożach rud ołowiu w północ­nej Anglii, przede wszystkim w okolicach Alston Moor, Egremont, Frizington i Wearsdale w Cumbrii. Znajdowane w tych złożach kryształy kalcytu mają najczęściej formę doskonale czystych lub różowawych skalenoedrów, romboedrów lub słupów dochodzących do 10 cm oraz sercokształtnych bliźniaków występujących w próżniach skalnych. Złoża kalcytu znane są także z okolic Fontainebleau we Francji, z Bawarii i Gór Harzu (Andreasberg) w Niemczech oraz w Rumunii. Bar­dzo poszukiwane przez kolekcjonerów są charakterystyczne, szpiczaste zakończone kryształy kal­cytu występujące w okolicy Pfibramu w Czechach. Tworzą one bardzo interesujące skupienia po­dwójnie zbliźniaczonych kryształów romboedrycznych, których zakończenia przypominają głów­kę szpilki. Ostatnio takie kryształy znaleziono w okolicach miejscowości Stfibro w zachodnich Czechach.

Spośród złóż pozaeuropejskich największe i najbardziej interesujące wystąpienia kryształów kalcytu znane są z obszarów USA (przede wszystkim stany Illinois i Tennessee). Znajdowane tam kryształy kalcytu towarzyszą złożom fluorytu. Ich wielkość dochodzi niekiedy do 10 cm. Są to z re­guły żółte i miodowobrązowe kryształy o doskonałej przezroczystości, często zbliźniaczone. Du­że, żółte i doskonale wykształcone kryształy kalcytu występują również w złożach rud cynku i oło­wiu koło Joplin w stanie Missouri (USA). Niekiedy wzrastają one na dużych kryształach galeny, osiągając sporadycznie wielkość dochodzą­cą do 1 m. Obrobione i polerowane kryszta­ły kalcytu ze złóż amerykańskich wzboga­cają wiele kolekcji. Obróbka tych kamieni jest bardzo trudna i dlatego ceny ich są wy­jątkowo wysokie, chociaż nie nadają się one do celów jubilerskich ze względu na nie­wielką twardość. Wspaniałe, lśniące krysz­tały kalcytu znajduje się również w rejonie Guanajuato (Meksyk).

Krystaliczny kalcyt występuje również w pustkach skał wylewnych, np. w fonolitach z rejonu Wzgórz Mariańskich koło Usti nad Łabą (Czechy), w melafirach z okolic Idar-Oberstein (Niemcy) oraz w podobnych skałach wulkanicznych z okolic West Pater-son i New Jersey (USA). Ich geneza jest po­dobna do słynnych złóż kalcytu z rejonu Helgustadir na Islandii. Znacznie większe złoża tego samego pochodzenia stwierdzo­no w pustkach skał bazaltowych w rejonie Taos w Nowym Meksyku (USA). Występujące

129tutaj doskonale przezroczyste kryształy kalcytu typu islandzkiego osiągały niekiedy rozmiary 6 x 2 m, a niektóre bloki wydobyte z tych złóż miały ciężar przekraczający 25 ton. Podobne złoża znajdują się w stanach Montana i Kalifornia w USA oraz w okolicy Chihuahua na terenie Meksy­ku, gdzie znaleziono łupliwe kryształy zielonego kalcytu. Duże bloki kalcytu, wykazujące charak­terystyczną dwójłomność, są wydobywane w rejonie Bajdar na Krymie. Kolekcjonerzy wysoko ce­nią przezroczyste kryształy kalcytu w postaci skalenoedrów dochodzących do 10 cm wielkości, które występują wśród złóż miedzi rodzimej nad Jeziorem Górnym (Michigan).

Wraz z aragonitem kalcyt wytrąca się z roztworów wodnych gorących źródeł, tworząc porowa­ty trawertyn (np. w Tivoli koło Rzymu). W odróżnieniu od marmurów, które są wapieniami kry­stalicznymi, trawertyny są silnie porowatymi skałami niemetamorficznymi. Z roztworów wodnych wytrącają się również kuliste skupienia kalcytu zwane pisalitami, spotykane m.in. w rejonie Hammam Meskoutine w Algierii lub osadów termalnych wokół gejzerów na terenie Parku Narodowe­go Yellowstone w stanie Wyoming (USA). Stosunkowo mało znany jest fakt, iż skały węglanowe, zwane karbonatytami, mogą powstawać także w wyniku procesów magmowych. Ich geneza nie jest jednak w pełni wyjaśniona.

Ze względu na zjawisko dwójłomności występujące w przezroczystych kryształach kalcytu, są one wykorzystywane do wyrobu elementów przyrządów optycznych, m.in. mikroskopów polary­zacyjnych stosowanych do badań mineralogicznych [obecnie naturalne kryształy kalcytu wypiera­ne są przez syntetyczne polaroidy]. Wapienie mają szerokie zastosowanie w różnych gałęziach przemysłu i są uznawane za jeden z ważniejszych surowców mineralnych.

130

Trygonalny; Tw. 4; G. 3,3-3,6 g/cm3; zwykle różowy lub szkarłatny, czasami biały, brudnoszary, brą­zowawy, zielonkawy; połysk szklisty; R. biała

Rodochrozyt nazwę swą wywodzi z greckiego rhodon - miq., i khrosis - barwa. Niekiedy spo­tykany także pod nazwą “dialogit". Występuje najczęściej w żyłach kruszconośnych i złożach osa­dowych pirytu i manganu. Tworzy zazwyczaj niewielkie żyły razem z pirytem i psylomelanem. Znacznie rzadziej spotykany w szczelinach skał wulkanicznych, takich jak spility. Rzadko tworzy kryształy; najczęściej występuje w postaci grubo- lub drobnoziarnistych skupień zbitych. Niekie­dy napotyka się formy naciekowe o kształcie kulistym, nerkowatym lub groniastym oraz konkrecje.

Najpiękniejsze kryształy rodochrozytu w postaci skalenoedrów dochodzących do 10 cm znale­ziono w 1970 r. w Hotazel koło Kimberley w Republice Południowej Afryki. Poddawane są one obróbce jako kamienie szlachetne. Wspaniałe kryształy rodochrozytu pochodzą również z Gór Harzu, Freibergu (Saksonia), Sacaramb i Cavnic (Rumunia), zachodnich stanów USA i Usinska na Sy­berii. Piękne zbite odmiany rodochrozytów odkryte w rejonie Capilitas w Argentynie wykorzysty­wane są jako kamienie ozdobne. Rodochrozyty eksploatowane są również jako rudy manganu, za­wierające 42,8% tego pierwiastka. Znaczenie przemysłowe mają jedynie złoża występujące w Pi­renejach oraz w południowej Hiszpanii (Huelva). Mangan ma duże zastosowanie w metalurgii że­laza i stali głównie do produkcji tzw. surówki zwierciadlanej i żelazomanganu.

131

Trygonalny; Tw. 4-4,5; G. 3 g/cm3; biały, żółtawy lub szarawy; połysk szklisty; R. biała

Magnezyt swą nazwę zawdzięcza obecności magnezu, ale przez długi czas nie wzbudzał szczególnego zainteresowania. Jeszcze pół wieku temu meta­liczny magnez używany był jedynie jako składnik ogni sztucznych lub jako źródło światła przy fotografowaniu wnętrz. Wraz z rozwojem nowoczesnych gałęzi przemysłu zastosowanie magnezu rosło i dzieje się tak nadal.

Podobnie jak wszystkie węglany, magnezyt również występuje pod wielo­ma różnymi postaciami, zarówno krystalicznymi, jak i zbitymi. Odmiany drobno- i grubokrystaliczne bardzo przypominają marmur i występują często jako przewarstwienia wśród wapieni i dolomitów jako produkt działalności hydrotermalnej. Zbite skupienia magne­zytu powstają w wyniku rozkładu serpentynitów i zawierają często domieszki substancji krzemion­kowej (chalcedonu lub opalu), która podnosi jego twardość.

Główne stanowiska występowania magnezytu w Europie znajdują się w Austrii (Yeitsch, Leoben i Miirzzuschlag w Styrii), w południowej Słowacji, w Rosji (Ural, Satka), Grecji i we Włoszech (To­skania). [W Polsce zbite odmiany magnezytu znane są z obszarów występowania serpentynitów na Dolnym Śląsku]. Na obszarach pozaeuropejskich większe złoża magnezytu znajdują się w USA (Ka­lifornia, Nevada, Washington) oraz w Australii (Nowa Południowa Walia). Magnezyt znajduje wie­lorakie zastosowania, m.in. jako ważny surowiec w przemyśle materiałów ogniotrwałych wykorzy­stywanych przede wszystkim w hutnictwie oraz w przemyśle ceramicznym i budowlanym.

132

Trygonalny; Tw. 4-4,5; G. 3,7 g/cm3; zwykle brązowawożólty, ciemnobrązowy, czarny, niekiedy z jasnymi metalicznymi odcieniami; połysk szklisty, niekiedy per­łowy; R. biała

Syderyt jest ważną rudą żelaza, którą wydobywano już na początku VIII wieku w słynnych złożach Erzberg na obszarze Styrii w dzisiejszej Austrii. Masyw górski Eisenerzer zbudowany jest niemal w całości z syderytu, który jest eksploatowany również i obecnie. Powstanie tych złóż jest niezwykle interesujące. Pierwotne skały wapienne poddawane były działaniu gorących roztworów wodnych wydobywają­cych się z głębi Ziemi, które wypłukiwały substancję wapienną zastępowaną stop­niowo mniej rozpuszczalnym syderytem (rnetasomatozahydrotermalna). Podczas te­go procesu powstawały wspominane już krzaczaste skupienia węglanu wapnia, zwane kwiatem żelaza. Syderyt występuje często jako składnik żył kruszcowych, towarzysząc np. rudom miedzi i tworząc wówczas formy zbite lub krystaliczne. Najpiękniejsze okazy romboedrycznych kryształów syderytu, ukształtowane w postaci rozetowatych skupień lub druz, pochodzą najczęściej właśnie z żył kruszconośnych. Tego typu wystąpienia nie mają jednak znaczenia ekonomicznego. Bardzo interesujące są soczewkowate skupienia syderytów [sferosyderyty] oraz syderyty ilaste [żelaziaki ilaste] spotykane w wielu zagłębiach węglowych. Niektóre konkrecje sferosyderytowe osiągają często pół metra długo­ści (np. w północnej Anglii, w okolicach Halle w Niemczech). Chociaż syderyty zawierają stosunko­wo niewiele żelaza (48%) w porównaniu z innymi rudami, są cenionym surowcem ze względu na ła­twość przeróbki. [W Polsce złoża syderytów ilastych występują głównie na obszarze Zagłębia Staro­polskiego i Zagłębia Częstochowskiego oraz Górnośląskiego Zagłębia Węglowego].

133

Trygonalny; Tw. 5; G. 4,3-4,5 g/cm3; zwykle szarobiały, bezbarwny, żółtawy z zielonymi i niebieskimi odcieniami, brązowy; silny połysk szklisty, nawet lekko perłowy; R. biała

Smithsonit [smitsonit] wydobywano bardzo wcześnie jako rudę cynku, chociaż sam cynk nie był wów­czas jeszcze wykorzystywany jako odrębny metal. W owych czasach wykonywano wiele pięknych przed­miotów mosiężnych, do których produkcji potrzebowano dużych ilości mosiądzu (stopu miedzi i cynku). Znano już wtedy wiele minerałów, które w połączeniu z miedzią dawały popularny mosiądz. Szczególnie przydatny do tych celów był tzw. kalamin [galman krzemianowy], występujący w górnych partiach żył kruszcowych cynku i ołowiu. Dopiero w drugiej połowie XVIII wieku wykazano, że kalamin składa się z dwóch różnych minerałów: węglanu cynku (smithsonit) i uwodnionego krzemianu cynku (hemimorfit).

Smithsonit został tak nazwany na cześć brytyjskiego chemika i mineraloga Jamesa Smithsona (1765-1829) [był on również założycielem fundacji stanowiącej podwaliny słynnego Smithsonian Institution w Waszyngtonie]. Minerał smithsonit tworzy najczęściej skupienia naciekowe, nerkowate i skorupowe. Jest produktem utleniania kruszców cynku, głównie sfalerytu, i występuje naj­częściej w górnych partiach złóż. Najważniejsze nagromadzenia złożowe znajdują się w Polsce na Górnym Śląsku, w okolicach Altenbergu (Niemcy) oraz na Syberii (Nerczyńsk), Sardynii, Austrii (Karyntia), w Stanach Zjednoczonych. Najpiękniejsze, przeświecające bryły smithsonitu pochodzą ze złóż miedzi w Tsumeb (Namibia) i są wykorzystywane również jako kamienie ozdobne.

134

Trygonalny; Tw. 3,5-4; G. 2,8-2,9 g/cm3; szary, biały, czerwonawy; połysk szklisty lub perłowy; R. biała

Dolomit tworzy niekiedy całe masywy górskie. Podobieństwo niektórych cech dolomitu do innych węglanów jest tak duże, że pierwotnie nie potrafiono ich rozróżnić. Dlatego przez wiele lat wszystkie te minerały o zbliżonym wy­glądzie uważano za kalcyty lub skały wapienne. Sytuacja zmieniła się dopiero w 1791 r., kiedy to francuski geolog D. Dolomieu zwrócił uwagę na szczegól­ne właściwości skały występującej głównie w południowym Tyrolu. Szwaj­carski mineralog H.B. de Saussure (1740-1799), który przeprowadził bardziej szczegółowe badania, na cześć Dolomieu nadał owej skale nazwę dolomit. Ze względu na pokrój kryształów, skład chemiczny i barwę “dolomit" przypomi­na kalcyt i magnezyt. Pierwotne skały dolomitowe, których głównym składni­kiem jest minerał dolomit, powstawały w zbiornikach wodnych, głównie w morzach, przy współudziale organizmów żywych. Ich pochodzenie wyka­zuje duże podobieństwo do skał wapiennych, które niekiedy ulegają przeobra­żeniu w dolomity [dolomityzacja]. Krystaliczne dolomity występują często w hydrotermalnych żyłach kruszconośnych, np. w Solbad Hall (Tyrol, Austria), Binnen Tal (Szwajcaria), Bańska Szczawnica (Słowacja) i w okolicy Freibergu (Niemcy). [W Polsce dolomity kruszconośne (Zn, Pb) występują głównie na obszarze śląsko-krakowskim]. Najważniejsze złoża pozaeuropejskie znajdują się w Vermont (USA) oraz w Guanajuato (Meksyk). Dolomity wykorzystywane są do produkcji specjalnych ce­mentów oraz w przemyśle materiałów ogniotrwałych i w hutnictwie (topniki).

135

Rombowy; Tw. 3,5-4; G. 2,95 g/cm3; zwykle biały, szary z czerwonawymi lub czarnymi odcieniami; połysk szklisty; R. biała

Aragonit został odkryty w XV wieku podczas przebijania sztolni przez bogate złoża syderytu Erzberg w północnej Styrii (Austria), która miała ułatwić poszukiwania żył srebra i złota. Na pierw­szy rzut oka nowo odkryty minerał przypominał skamieniałą roślinę o śnieżnobiałej, lekko niebie­skawej barwie, dzięki czemu został nazwany “kwiatem żelaza". Są to, ogólnie rzecz biorąc, oso­bliwe, krzaczaste wykwity aragonitu, tworzące często gęsto splecione, łodygowate agregaty.

Karol Linneusz jako pierwszy stwierdził, że ów “kwiat żelaza" ma identyczny skład chemiczny jak kalcyt. Późniejsze badania wykazały jednak, że ma on wiele właściwości analogicznych do kryształów minerału uchodzącego dotychczas za kalcyt i występującego w Aragonii (Hiszpania). Stąd też wywodzi się obecna nazwa aragonitu.

136

Często tworzy charakterystyczne bliźniaki, niekiedy wielokrotne. Kryształy występują zazwy­czaj w skupieniach igiełkowych lub włóknistych. Aragonit, podobnie jak kalcyt, powstaje w bar­dzo różnych warunkach. Jednak o ile kalcyt krystalizuje ze stosunkowo chłodnych roztworów, aragonit wytrąca się w wyższych temperaturach. Wpływa to na jego budowę wewnętrzną, która róż­ni go od kalcytu i warunkuje odmienną postać krystaliczną oraz inne właściwości fizyczne. Ara­gonit krystalizuje również z gorących źródeł, tworząc charakterystyczne, drobne bryłowate formy tzw. grochowców przypominających rzeczywiście ziarenka grochu i znanych m.in. z Karlovych Varów w Czechach. Piękne formy krystaliczne aragonitu pochodzą z miejscowości Hofenec koło Bilina (Czechy) oraz z Tyrolu. Chociaż nie mają one żadnego znaczenia praktycznego, to jednak są bardzo poszukiwane przez kolekcjonerów. Do wytwarzania przedmiotów ozdobnych wykorzy­stywano jedynie niektóre formy naciekowe aragonitu znajdowane w Karlovych Varach i wyróż­niające się pasmową kompozycją naprzemianległych, brązowo zabarwionych warstewek. Nosi on lokalną nazwę vfidlovec, pochodzącą od nazwy gorącego źródła - Vfidlo.

[Odmiana aragonitu zasobna w ołów, znana jako tarnowskit (aragonit ołowiowy), występuje m.in. w Polsce na Górnym Śląsku w okolicy Tarnowskich Gór.]

Rombowy - pseudoheksagonalny; Tw. 3-3,5; G. 6,4-6,5 g/cm3; szary, biały, szaroczarny; połysk zbli­żony do diamentowego, swoiście tłusty; R. biała

Cerusyt był spotykany od dawna podczas wydobycia rud srebra i miedzi ze złóż powierzchnio­wych. Najpiękniejsze okazy kryształów cerusytu występują w górnych partiach żył kruszcowych. Jego nazwa wywodzi się z łacińskiego cerussa - biała farba.

137

Cerusyt powstaje zawsze jako produkt wietrzenia galeny, zwłaszcza w tych partiach żył krusz­cowych, które znajdują się w strefie łatwej penetracji wód powierzchniowych i dwutlenku węgla. Galena, podobnie jak wiele innych minerałów, poddaje się rozpuszczającemu działaniu zmineralizowanych roztworów wodnych. Kryształy cerusytu są zróżnicowane i charakteryzują się wielkim bogactwem postaci. Ich cechą szczególną jest silny połysk. Bogate druzy kryształów cerusytu po­chodzące ze złóż w Niemczech (przede wszystkim z kopalni Friedrichseegen koło Ems i Johanngeorgenstadt w Saksonii), a także ze starych złóż koło Stfibro w Czechach, są ozdobą licznych ko­lekcji na całym świecie. Zasobne złoża znajdują się również w Nerczyńsku (Syberia, Rosja) oraz w stanie Kolorado (USA). Cerusyt zawiera w przybliżeniu 73% ołowiu, ale jako ruda tego krusz­cu eksploatowana jest jedynie w kilku miejscach, gdzie występuje w dostatecznie dużej ilości. Strontianit [stroncjanit] - węglan strontu, oraz witheryt [witeryt] - węglan baru, tworzą kryształy podobne do cerusytu.

Jednoskośny; Tw. 3,5-4; G. 3,7-3,9 g/cm3; niebieski; połysk szklisty; R. jasnoniebieska

Azuryt występuje razem z malachitem w strefie wietrzenia kruszców miedzi, które zawdzięcza­ją im charakterystyczne niebieskozielone zabarwienie na powierzchni. Kryształy azurytu mają nie­powtarzalną, głęboką, ciemnoniebieską barwę, natomiast skupienia ziarniste lub ziemiste są bladoniebieskie, przypominające kolor niezapominajki. Najbogatsze złoża azurytu występują w Tsumeb (Namibia), w rejonie Bisbee i Morenci w Arizonie (USA) i Burra koło Adelaide w Australii oraz w Niżnym Tagile na Uralu (Rosja). W Europie piękne kryształy azurytu wydobywane są w miej­scowości Chessy koło Lyonu we Francji oraz w Baita w Rumunii i na terenie Mołdawii.

Azuryt, mimo iż zawiera 55% miedzi, rzadko jest trakto­wany jako ruda, ponieważ obfi­tuje z reguły w liczne zanie­czyszczenia. W postaci sprosz­kowanej używany jest jako nie­bieski pigment do farb arty­stycznych oraz do produkcji niebieskiego siarczanu mie­dziowego. Jest zbyt miękki, by znaleźć szerokie zastosowanie jako kamień ozdobny. Jednak po oszlifowaniu wykazuje silny połysk i piękne odcienie barw. Żywo zabarwione okazy azury­tu poprzerastane malachitem [azurmalachit, malachit azurytowy] cieszą się ogromnym za­interesowaniem kolekcjone­rów. Wyrazistość barw okazów pochodzących z niektórych złóż (np. Banat w Rumunii) kontrastuje dodatkowo dzięki żółtym lub rdzawobrązowym nalotom limonitu.

138

Jednoskośny; Tw. 4; G. 4 g/cm3; zielony, ciemnozielony; połysk jedwabisty lub szklisty; R. zielona

Malachit jest nie tylko modnym kamieniem ozdobnym. Grecy i Rzymianie wykorzystywali go do wyrobu amuletów. Malachit, występujący w postaci żywozielonych powłok, poszukiwany był rów­nież w kopalniach miedzi przez starożytnych górników, którzy nadali mu nazwę “skalnej zieleni". Stąd wywodzi się zapewne wprowadzona później, obecnie stosowana nazwa. Malachit określano również mianem “aksamitnej rudy" lub “atłasowej rudy".

Malachit jest najbardziej rozpowszechnionym produktem utleniania miedzi i jej rud. Spotykany jest najczęściej w powierzchniowych strefach wszystkich złóż kruszców miedzi. Oprócz powierzchnio­wych naskorupień i nalotów malachit tworzy często drobne skupienia włókniste lub ziemiste. Bardzo rzadko występuje w postaci kryształów o pokroju igiełkowym. Najbardziej znane złoża tego minerału eksploatowane były na rozległych obszarach Uralu (przede wszystkim Gumaszewgk, Miednorudniansk i Niżny Tagił). Największa bryła malachitu o masie 60 ton została wydobyta w Gumaszewsku na Uralu. Inne wielkie złoża znajdują się w Zairze. Nagromadzenia złożowe malachitu występują rów­nież w Stanach Zjednoczonych AP, m.in. w Bisbee, Rumunii (Baita), w Niemczech (Betzdorf) oraz w Tsumeb (Namibia) i Burra koło Adelaide w Australii. Malachit dla celów zdobniczych wydobywa­ny jest także ze złóż w okolicach Eilat (Izrael). Być może są to ponownie odkryte, stare i zapomniane kopalnie starożytnych Greków i Rzymian. Malachit jest nie tylko cenionym kamieniem ozdobnym, ale również wartościową rudą miedzi (zawiera w przybliżeniu 57% Cu).

[W Polsce malachit wydobywano dawniej w Górach Świętokrzyskich (Miedzianka koło Kielc); spotykany również na hałdach starych kopalń miedzi na dolnym Śląsku]. Najpiękniejsze okazy i wyroby z malachitu zobaczyć można w Pałacu Zimowym (Ermitaż) w St. Petersburgu (Rosja).

139

Rozdział 6

SIARCZANY I ZWIĄZKI POKREWNE

Siarczany należą do soli kwasu siarkowego. Są miękkie i mają wygląd niemetaliczny. Przeważ­nie osadzają się w basenach morskich lub powstają w trakcie erupcji wulkanicznych. Niekiedy tworzą się w wyniku oddziaływania kwasu siarkowego wydzielającego się podczas utleniania siarczków, głównie pirytu i markasytu.

Wśród siarczanów wyróżnia się dwie duże grupy - bezwodne (np. anhydryt i baryt), oraz siar­czany uwodnione (np. gips i zippeit). Do siarczanów zaliczane są również pewne grupy minerałów, które chociaż są interesujące pod względem naukowym i z punktu widzenia zastosowań tech­nicznych, nie zostały szczegółowo opisane w tej książce. Są to przede wszystkim witriole rodzi­me (uwodnione siarczany metali dwuwartościowych) - np. melanteryt (uwodniony siarczan że­laza) lub chalkantyt (uwodniony siarczan miedzi), oraz atuny (podwójnie uwodnione siarczany metali jednowartościowych i trójwartościowych lub metali dwuwartościowych i trójwartościo­wych) - np. halotrichit (uwodniony siarczan glinu i żelaza).

Podobnie jak siarczany, do gromady soli kwasów tlenowych zaliczane są chromiany (kro-koit), wolframiany (scheelit) i molibdeniany (wulfenit). Występują one jako minerały pierwotne związane ze strefami kontaktowymi granitów lub też jako minerały wtórne strefy wietrzeniowej złóż rud siarczkowych pochodzenia hydrotermalnego.

Rombowy; Tw. 3,5; G. 2,9-3 g/cm3; zwykle biały, bezbarwny, niebieskawy, szarawy, czerwonawy; połysk perłowy, szklisty; R. biała

Anhydryt jest podobny do gipsu, z którym go pier­wotnie mylono (z uwagi na zbliżony wygląd ze­wnętrzny i skład chemicz­ny). Nazwę swą wywodzi z greckiego an (bez) i hy-dor (woda). W odróżnie­niu od gipsu anhydryt nie zawiera wody. Występuje zwykle w postaci zbitej, a łupliwość wykazuje tyl­ko w określonych kierun­kach. Tworzy osady wy­trącające się wprost z wo­dy morskiej, podobnie jak złoża soli kamiennej i gipsu. Towarzyszy z reguły skałom solnym, a pod wpływem działania wody powoli przechodzi w gips.

141

Najbardziej znane złoża występują w rejonie Wieliczki, gdzie anhydryt tworzy interesujące sku­pienia [tzw. trzewiowce]; w Salzburgu (Austria), Bertchesgaden, Luneburgu i Stassfurcie (Niem­cy), w Vulpino koło Bergamo (Włochy) oraz Spiskiej Nowej Wsi (Słowacja). Największe złoża pozaeuropejskie znajdują się w Stanach Zjednoczonych (Nowy Jork, Kansas, New Jersey). Anhy­dryt dość długo nie wywoływał specjalnego zainteresowania i dopiero stosunkowo niedawno stał się ważnym surowcem dla przemysłu chemicznego (głównie do produkcji kwasu siarkowego).

Rombowy; Tw. 3-3,5; G. 3,9-4 g/cm3; zwykle niebieski, bezbarwny, żółtawy, czerwonawy; połysk szklisty lub perłowy; R. biała

Celestyn, zwany czasami celestytem, znany był dobrze kapłanom bengalskim, którzy używali go do barwienia płomieni. Dzięki temu uzyskiwano jaskrawopurpurowe zabarwienie “bengalskich ogni", których tajemnicze piękno napełniało wiernych podziwem i lękiem. Dopiero znacznie później chemicy stwierdzili, że owa szkarłatna barwa płomieni wywołana jest przez pierwiastek stront, któ­ry jest składnikiem celestynu, podczas gdy żółtozielone barwy pochodzą od związków baru. Pierw­sze ognie sztuczne sporządzano właśnie z soli obu tych pierwiastków (Sr, Ba), które mieszano z chlor­kiem potasu, węglem drzewnym i siarką.

Nazwę celestynu wywodzi się z łacińskiego caelestis (niebiański) ze względu na jego błękitnoniebieskie zabarwienie. Tworzy zwykle grube kryształy tabliczkowe lub słupkowe. Występuje najczę­ściej wśród skał osadowych, niekiedy w żyłach hydrotermalnych i pustkach skał wulkanicznych.

Znane są piękne kryształy celestynu z Sycylii. Złoża o znaczeniu przemysłowym eksploatowa­ne są w Wielkiej Brytanii (Bristol, Clifton, Yate), w Egipcie (Mokatam) i USA (jezioro Erie, Na-shyille). W Polsce piękne skupienia kryształów celestynu spotyka się w wapieniach siarkonośnych w okolicach Tarnobrzega. Celestyn znajduje zastosowanie w przemyśle chemicznym i spożyw­czym oraz wykorzystywany jest w celach pirotechnicznych.

142Rombowy; Tw. 3-3,5; G. 4,48 g/cm3; biały oraz różnie zabarwiony, zwykle w odcieniach zielonych, żół­tych, czerwonych, niebieskich lub brązowych; połysk metaliczny, na niektórych płaszczyznach perłowy; R. biała

Baryt był dobrze znany dawnym górnikom, którzy spotykali go często w żyłach kruszcowych. Przez długi czas uważano ten minerał za bezwartościowy materiał uboczny, chociaż interesowali się nim średniowieczni alchemicy. Włoski alchemik Vincenzo Cascariolo z Bolonii, podgrzewając baryt wraz z innymi minerałami podczas jednego ze swoich eksperymentów w 1630 r., stwierdził, że fosforyzuje on w ciemnościach. W ten oto sposób nastąpiło odkrycie zjawiska fosforescencji, dziś doskonale znanego, wówczas jednak wywołującego wielkie poruszenie. Ponieważ Cascario­lo badał kuliste skupienia barytu występujące wśród margli gipsowych w okolicach Bolonii, od­kryty przez niego kamień nazwany został przez współczesnych mu przyrodników “świecącą kulą Bolonii".

Znacznie później, kiedy owe kuliste skupienia zostały zbadane dokładnie, okazało się, że “świe­cące kule" mają ten sam skład mineralny, co dobrze znany “ciężki kamień" spotykany w żyłach kruszcowych. Baryt otrzymał swą nazwę z greckiego barys (ciężki), ponieważ istotnie charaktery­zował się niezwykłym ciężarem. Wysoka gęstość barytu zbliżona jest do niektórych rud żelaza, jak np. hematyt lub magnetyt.

Baryt występuje najczęściej w żyłach kruszcowych wraz z rudami siarczkowymi srebra, cynku i ołowiu. Krystalizuje z roztworów hydrotermalnych oraz występuje również wśród skał osadowych. Najczęściej spotykany jest w postaci wyodrębnionych żył, zazwyczaj w bliskim sąsiedztwie masy­wów granitowych, niekiedy w towarzystwie fluorytu i kalcytu. Masywne, często kilkumetrowej gru­bości żyły barytu są szczególnie dogodne do eksploatacji, podobnie jak koncentra­cje barytu wśród skał osadowych [barytolity]. Baryt występuje również w sąsiedz­twie niektórych gorących źródeł.

Oprócz wysokiego ciężaru właściwe­go, baryt wyróżnia się także często spo­tykanymi , doskonale wykształconymi kryształami. Mają one przeważnie pokrój tabliczko waty, niekiedy słupkowy i osią­gają nierzadko pokaźną wielkość. Zbite skupienia barytu tworzą najrozmaitsze agregaty, głównie blaszkowate, o dobrej łupliwości. Czysty baryt jest bezbarwny lub biały, ale najczęściej spotykane są odmiany o delikatnym zabarwieniu spo­wodowanym różnymi domieszkami.

143

Najważniejszymi producentami barytu są Stany Zjednoczone, Niemcy (złoża Meggen) i Wiel­ka Brytania. Z przemysłowego punktu widzenia najbardziej użyteczne są zbite skupienia barytu, ale mineralogów i kolekcjonerów znacznie bardziej interesują kryształy barytu. Szczególnie wyso­ko cenione są okazy kryształów barytu z Wielkiej Brytanii, a przede wszystkim ze stanowisk Cumbria i Tavistock w hrabstwie Devon. Z tych właśnie złóż pochodzą wyjątkowo piękne, duże krysz­tały tabliczkowe o wyraźnych zakończeniach w barwach szarożółtych, niebieskoszarych i miodowożółtych, a także stosunkowo rzadkie kryształy słupkowe o równie pięknych barwach. Inne do­brze znane złoża barytu znajdują się w Rumunii (Baia Sprie), w Niemczech (Freiberg w Saksonii), Czechach (Pfibram), na Słowacji (Bańska Szczawnica). [W Polsce złoża barytu występują na Dol­nym Śląsku (Boguszów, Stanisławów), gdzie można spotkać także dobrze wykształcone skupienia kryształów].

Obecnie baryt wykorzystywany jest w przemyśle chemicznym, przede wszystkim do produkcji farb barowych. Szczególną przydatność wykazuje siarczan baru jako składnik białych farb, całko­wicie nietoksycznych i odpornych na działanie czynników chemicznych. Baryt stosowany jest rów­nież jako wypełniacz przy produkcji papieru oraz w przemyśle ceramicznym do wyrobu glazury, w przemyśle szklarskim, do wytwarzania specjalnego cementu i ciężkiego betonu chroniącego przed promieniowaniem radioaktywnym. Surowce barytowe są także poszukiwanym materiałem barwiącym, stosowanym w medycynie. O wykorzystaniu soli barowych do produkcji ogni sztucz­nych (ognie bengalskie) wspomniano już uprzednio.

144Jednoskośny; Tw. 2,5; G. 1,8-1,9 g/cm3; bezbarwny; połysk jedwabisty; R. biała

Halotrichit, którego nazwa pochodzi z greckiego als (sól) i trichos (włosy), należy również do grupy uwodnionych siarczanów, powstających w wyniku rozkładu chemicznego siarczków. Jest najbardziej rozpowszechnionym naturalnym ałunem potasowym. Występuje często wspólnie ze spokrewnionym z nim pickeringitem, uwodnionym siarczanem magnezu i glinu. Halotrichit spo­tykany jest najczęściej w szczelinach skał ilastych, gdzie tworzy drobne kryształy igiełkowe lub włókniste. Główne złoża: Mórsfeld (Niemcy), Ćervenica (Słowacja), wzdłuż Gila River w stanie Nowy Meksyk (USA), Copiapó (Chile) i Urmiah (Iran). Jak dotąd halotrichit nie znalazł praktycz­nego zastosowania.

Innym ciekawym minerałem z grupy ałunów jest czermikit (nazwa pochodzi od złóż w miejsco­wości Ćermniki w Czechach), uwodniony siarczan potasowo-amonowy. Spotykany jest w skałach ilastych oraz na hałdach węglowych razem z innymi siarczanami. Tworzy tabliczkowate skupienia złożone z włókienek zorientowanych prostopadle do ich powierzchni. Rzadko występuje w posta­ci krystalicznej.

Jednoskośny; Tw. 1,5-2; G. 2,3-2,4 g/cm3; najczęściej bezbarwny, biały, żółtawy, czerwonawy, szary, brunatny; połysk szklisty, na płaszczyznach łupliwości perłowy lub jedwabisty; R. biała

145Gips jest znany od czasów starożytnych. Jako materiału mo­delarskiego użył go po raz pierwszy grecki rzeźbiarz Lizyp z Sikionu. Według Pliniusza Starszego był on też pierwszym arty­stą, który zastosował gips do sporządzenia odlewu ludzkiej twarzy.

Mało znany jest fakt, że gips był prawdopodobnie pierwszym minerałem zbadanym pod mikroskopem w 1695 r. przez Antona van Leeuwenhoeka, holenderskiego przyrodnika-amatora i wy­nalazcę mikroskopu.

Kryształy gipsu mają pokrój tabliczkowy lub słupkowy i przypominają niekiedy mikę. W czy­stej postaci krystalicznej gips jest przejrzysty i bezbarwny. Odmiany zbite są białe lub często za­barwione na kolor żółty i brązowy w zależności od charakteru domieszek. Drobnoziarniste odmia­ny gipsu noszą nazwę alabastru, natomiast zupełnie czyste i przeświecające określane są mianem selenitu. [Spotykane niekiedy włókniste skupienia gipsu znane są pod nazwą spat satynowy lub szpak gipsowy]. Rozpoznanie gipsu nie nastręcza trudności, ponieważ można go łatwo zarysować paznokciem.

Gips powstaje jako osad wysychających mórz, zazwyczaj razem z anhydrytem, który czę­sto przeobraża się w gips na skutek absorpcji wody. Interesujące wystąpienia gipsu spotykane są również w strefie wietrzenia rud siarczkowych (np. pirytu) oraz w pokładach węgla ka­miennego.

Najbardziej znane złoża gipsu występują we Włoszech (Volterra, Toskania), w Hiszpanii i Egip­cie. Inne duże nagromadzenia złożowe znajdują się w wielu rejonach Stanów Zjednoczonych AP, Rosji oraz we Francji, w Wielkiej Brytanii i Czechach (Opawa). [W Polsce skały gipsowe, oprócz

146

Wieliczki, tworzą zasobne pokłady w Niecce Nidziańskiej, na Górnym Śląsku i Śląsku Opolskim (Głubczyce, Kietrz)]. W wielu rejonach Sahary spotykane są wśród pustynnych piasków rozetowate skupienia doskonale wykształconych kryształów gipsu. Zawierają one niekiedy ponad 50% drobnych ziaren piasku, wchłoniętych podczas szybkiej krystalizacji - soczewkowatych kryszta­łów, które przybierają charakterystyczne, brązowawe, szarawe lub żółtawe barwy. Tworzą one czę­sto okazałe skupienia przypominające kwitnące róże lub inne kwiaty bądź liście i z tego powodu nazywane “różami pustyni". Powstają one wskutek ewaporacji zrnineralizowanych wód, słonych jezior oraz niekiedy w rezultacie rozkładu pirytów.

Gipsy wykorzystywane są przede wszystkim do produkcji najrozmaitszych materiałów wiążą­cych. Dzięki wypalaniu w temperaturze 300-400°C uzyskuje się gips modelarski (zwany niekiedy gipsem paryskim), który twardnieje po zmieszaniu z wodą. Stosowany jest on w przemyśle budow­lanym, w medycynie, do sporządzania odlewów. Prażony w temperaturze wyższej niż 400°C gips traci zdolność pochłaniania wody i wykorzystywany jest wówczas do produkcji cementu (gips ce­mentowy) oraz barwników. Alabaster jest cenionym materiałem rzeźbiarskim, a selenit ze wzglę­du na niezwykły połysk bywa stosowany jako kamień ozdobny. Stosunkowo rzadko wykorzystu­je się obecnie gipsy do produkcji kwasu siarkowego i siarki.

Jednoskośny; Tw. 3; G. 2,5 g/cm3; czarnożółty, cytrynowożółty; R. żółta

Zippeit dzięki swojej szczególnej barwie zwrócił uwagę czeskiego metalurga Adolfa Patery w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku. W owym czasie okres świetności słynnych kopalń sre­bra w Jachymovie dobiegał już kresu. Na powierzchni wielkich, zapomnianych hałd zaczęły się po­jawiać jaskrawo zabarwione, ziemiste skupienia minerałów powstających na skutek rozkładu blen­dy smolistej. Te barwne naskorupienia, w których przeważał zippeit, nasunęły Paterze myśl wyko­rzystania minerałów uranowych do wytwarzania barwników. Wydobycie rozpoczęto w 1859 r. nie

147

tylko w celu pozyskania produktów rozkładu uraninitu, ale także samego uraninitu. Minerały ura­nowe służyły do wyrobu całej gamy żółtych barwników, ponieważ wśród występujących na hał­dach minerałów wtórnych przeważały zdecydowanie ziemiste naskorupienia o tej właśnie kolory­styce.

Zippeit należy do grupy tak zwanych ochr uranowych, do których zaliczany jest również uranopilit (uwodniony siarczan alkaliczny uranu). Zippeit zawdzięcza swą nazwę praskiemu mineralo­gowi F.X.M. Zippe (1791-1863). Oprócz Jachymova w Czechach znany jest także z wystąpień in­nych złóż uraninitu, m.in. koło Wólsendorf w Bawarii (Niemcy), w stanie Utah (USA) oraz w re­jonie Wielkiego Jeziora Niedźwiedziego (Kanada). Obecnie zippeit nie jest już oczywiście wyko­rzystywany do wyrobu barwników, ale podobnie jak blenda smolista stanowi źródło pozyskiwania pierwiastków promieniotwórczych.

148

Jednoskośny; Tw. 2,5-3; G. 5,9-6 g/cm3; pomarańczo wożółty; połysk tłusty, diamentowy; R. pomarańczowa

Krokoit jest stosunkowo rzadkim minerałem, ale w nim właśnie odkryto po raz pierwszy pierwiastek chrom. Dokonał tego francuski chemik Louis Vauquelin w 1797 r. podczas badania okazów krokoitu pochodzących z Uralu. Krokoit tworzy piękne, ogniście zabarwione kryształy o pokroju słupkowym lub igiełkowatym. Wy­stępuje w złożach chromi tu, w żyłach kwarcowych i strefie utleniania kruszców oło­wiu.

Najważniejsze złoża znajdują się na Uralu w okolicach Berezowska [stąd dawniej używana nazwa tego minerału - berezowit] oraz w okręgu Dundas na Tasmanii. Mniejsze nagromadzenia złożowe znane są z Rumunii (Baita), Filipin (Labo), Brazy­lii (Congonhas da Campo) oraz Zimbabwe (Penchalong). Piękne okazy krokoitu zo­stały ostatnio odkryte w okolicy Chemnitz (Saksonia). Z uwagi na sporadyczne wy­stępowanie krokoit nie ma większego znaczenia jako ruda chromu, mimo że po raz pierwszy stwierdzono w nim obecność tego metalu.

149

Tetragonalny; Tw. 4,5-5; G. 5,9-6,1 g/cm3; zwykle szarobiały, żółtawy, brązowawy, rzadziej zielonawy, wyjątkowo bezbarwny; połysk tłusty, często nawet diamentowy; R. biała

Scheelit [szelit] znajdowano często w kopalniach kasyterytu w czeskich Górach Kruszcowych, gdzie nazywano go “spiżowobiałym ziarenkiem gradu" (w odróżnieniu od “czarnych ziarenek gra­du" - kasyterytu). Bliższy jego opis przedstawił w połowie XVIII wieku szwedzki metalurg i che­mik Axel Cronstedt, który uznał ten minerał za rudę żelaza i nadał mu nazwę “tungsten" (ciężki kamień). Bardziej szczegółowe badania i analizy chemiczne przeprowadził w 1781 r. jego rodak K.W. Scheele, który odkrył, że występuje w nim pierwiastek wolfram [pierwotnie nazywany tungstenem]. Na jego cześć minerał ten nazwany został później scheelitem przez francuskiego mineraloga F. Beudanta (1781-1850).

Scheelit krystalizuje zwykle w postaci podwójnych piramid (bipiramid). Rzadziej tworzy skupienia zbite. Najbardziej rozpowszechniony w zło­żach kasyterytu i wolframitu. Krystalizuje z roztworów hydrotermal-nych wzbogaconych w gazy pomagmowe (pneumatoliza) i występuje w ży­łach kwarcowych w strefach kontaktowych granitów. Okazy kryształów scheelitu są wysoko cenione i stanowią ozdobę każdej kolekcji. Znane są one ze złóż saskich w Zinnwald oraz czeskich (Cinovec), gdzie występują w postaci niewielkich bladobrązowych kryształów i tworzą druzy z kwarcem i zinnwaldytem [minerał z grupy łyszczyków]. Wy­stępuje również w rejonie Altenbergu i Schwarzenbergu (Niemcy), w Kornwalii (Anglia), na Uralu (Rosja) i w USA (Connecticut, Nevada, Arizona). Jest wydobywany jako ważna ruda wol­framu.

Do grupy wolframianów należy również stolzyt, nazwany tak na cześć J.A. Stolza, lekarza z Teplic (Czechy), który po raz pierwszy opisał go jako niezależny minerał. Jest to wolframian ołowiu (PbWO4), który krystalizuje w układzie tetragonalnym, tworząc kryształy podobne do scheelitu. Niewielkie wystąpienia stolzytu spotykane są w kwarcach w Cinovcu (Czechy); one właśnie zo­stały po raz pierwszy opisane. [Znany także z Zinnwaldu (Niemcy) i Karyntii (Austria)].

Tetragonalny; Tw. 3; G. 6,7-6,9 g/cm3; zwykle pomarańczowożółty, pomarańczowy, zółtoszary, brązo­wawy; połysk tłusty, diamentowy; R. biała lub jasnoszara

150

Wulfenit nazwę swą wywodzi od austriackiego mineraloga A. Wulfena, który jako pierwszy opisał go w 1785 r. Jest minerałem wyjątkowo pięk­nym, ale również bardzo rzadkim. Tworzy zwykle kryształy tabliczkowate, rzadziej o pokroju krótkich słupków. Występuje w towarzystwie galeny, głównie w strefie utleniania kruszców ołowiu.

Główne złoża: Bleiberg (Karyntia, Austria), Mezica (Słowenia), Hóllenthal koło Garmisch (Niemcy), Baita (Rumunia), Phoenixville (Pensylwania, USA), Broken Hill (Nowa Południowa Walia, Australia). Wyjątkowo piękne skupienia kryształów wulfenitu występują w rejonie Villa Ahumada w paśmie Sierra de los Lamentos w prowincji Chihuahua w Meksyku. Rozwinięte są one w postaci obfitych zgrupowań pomarańczowych i brązowych kryształów o pokroju tabliczkowym z nieregularnie zarysowanymi krawędziami. Kryształy wrośnięte są w skałę macierzystą i ujawnia­ją niewiele ścian, a ich przeciętna wielkość sięga 2-4 cm. Większe nagromadzenia wulfenitu są niekiedy eksploatowane jako rudy ołowiu. Wulfenit zawiera do 55% tego metalu.

151

Rozdział 7

FOSFORANY I ZWIĄZKI POKREWNE

Do grupy tej zaliczone zostały nie tylko najbardziej rozpowszechnione fosforany, ale również po­krewne arseniany i stosunkowo rzadkie wanadany. Pod względem liczebności odmian minerałów grupa ta ustępuje jedynie krzemianom. Zgodnie z ogólnym podziałem wyróżniane są tu tak­że bezwodne sole (np. apatyt,piromorfit) i uwodnione sole (np. wiwianit, waryscyt) oraz bezwod­ne fosforany zasadowe (np. lazulit i inne). Minerały z grupy fosforanów charakteryzują się czę­stym izomorfizmem, przy czym podstawieniu mogą ulegać nie tylko metale, gdyż zdolność wza­jemnego zastępowania wykazują także fosfor, arsen i wanad. W wielu forforanach zasadowych jon wodorotlenowy zastępowany jest przez pierwiastki z grupy halogenów [fluorowców], czego przykładem może być amblygonit. Bardzo interesującą grupą wykazującą wyraźny izomorfizm są tzw. miki uranowe, nazywane tak ze względu na pokrój i doskonałą łupliwość kryształów, któ­ra upodabnia je do łyszczyków. Najbardziej rozpowszechnioną grupę izomorficznych mieszanin mineralnych stanowią apatyty, piromorfit, mimetezyt [mimetyt] i inne. Wśród fosforanów i związków pokrewnych do prawdziwych rzadkości należą minerały nie wykazujące skłonności izomorficznych (tak jak np. lazulit).

153

Jednoskośny - pseudorombowy; Tw. 5-6; G. 3 g/cm3; niebieski; połysk szklisty; R. bezbarwna

Lazulit wywodzi swą nazwę z arabskiego lazul (niebo) i greckiego lithos (kamień). W przeszło­ści był dobrze znanym kamieniem ozdobnym, nigdy jednak nie ceniono go specjalnie wysoko. Z te­go powodu wykorzystywano go głównie jako imitacje innych, bardziej szlachetnych kamieni. Ara­bowie, którzy wyspecjalizowali się w imitowaniu kamieni szlachetnych, stosowali go często w miejsce turkusu lub znacznie bardziej wartościowego lazurytu (lapis-lazuli). Dlatego niekiedy nosi nazwę “imitowany lapis".

Lazulit spotykany jest w pegmatytach, w żyłach kwarcowych oraz skałach metamorficznych wzbogaconych w glin. Występuje zwykle w postaci zbitej; rzadko tworzy kryształy o pokroju igiełkowym lub tabliczkowatym, które wykazują niekiedy symetrię pseudorombową i zbliźniaczenia.

Główne wystąpienia lazulitu znane są z okolic Salzburga (Austria), Crowders Mountain (Pół­nocna Karolina) oraz Graves Mountain (Georgia) w Stanach Zjednoczonych AP, Tijuco w Minas Gerais (Brazylia). Ładne kryształy spotykane są w Crowder Mountain, natomiast najbardziej przy­datne dla celów jubilerskich są ciemnoniebieskie kryształy pochodzące z Tijuco. Interesujące, acz­kolwiek niewielkie wystąpienia lazulitu znane są z Austrii (Krieglach, Styria), Szwajcarii (Zermatt) oraz Szwecji (Yarmland). Lazulit wykorzystuje się obecnie do wyrobu drobnych przedmiotów ozdobnych, niekiedy nadając mu szlif kaboszonowy.

Jednoskośny; Tw. 4,5; G. 4,31 g/cm3; szmaragdowy, czarnozielony; połysk szklisty; R. zielona

Pseudomalachit swoją na­zwę zawdzięcza dużemu po­dobieństwu do malachitu. Zna­ny jest także pod wieloma in­nymi nazwami: lunnit (od na­zwiska chemika Lunna), ehlit - od miejscowości Ehle w Na­drenii, gdzie został odkryty. Występuje także pod nazwa­mi: fosforokalcyt [trombolit, prasyn, tagilit], co wynika z faktu, że dopiero niedawno stwierdzono identyczność wszystkich tych minerałów.

Pseudomalachit występuje najczęściej w postaci skupień nerkowatych, zbitych lub włóknistych oraz form nacie­kowych i naskorupień. Charakteryzuje

154się soczystą, zielonoszmaragdową barwą i jest minerałem strefy utleniania kruszców miedzi, a przede wszystkim chalkopirytu. Poza Nadrenią główne jego wystąpienia znajdują się na Uralu oraz w okolicach Chotebofu w Czechach i Lubietova koło Bańskiej Bystrzycy na Słowacji. Pseudomalachit nie ma żadnych praktycznych zastosowań i nie występuje nigdy w większych na­gromadzeniach. Wydobywany jest jedynie jako składnik towarzyszący rozmaitym rudom miedzi.

Jednoskośny; Tw. 5,5; G. 2,98 g/cm3; żółty; połysk szklisty; R. biała

Brazylianit został odkryty stosunkowo niedawno. Jego pierwszy opis przedstawili w 1945 r. ame­rykańscy mineralodzy Pough i Henderson, nadając mu nazwę pochodzącą od kraju jego odkrycia. Wy­stępuje w pegmatytach, tworząc doskonale wykształcone, często zgrupowane w druzy kryształy, spo­śród których wiele ma walory kamieni szlachetnych. Początkowo złoża brazylianitu znane były tylko z okolic Conselheiro Pena w stanie Minas Gerais w Brazylii. W ciągu kilku lat złoża te dostarczyły znacznej ilości doskonałego surowca, który zawierał piękne kryształy o zadziwiająco dużych rozmia­rach i doskonale wykształconych ścianach. Niektóre kryształy występują razem ze srebrzyście poły­skującym muskowitem i są mocno wrośnięte w skałę macierzystą. Oczywiście takie okazy trafiają przede wszystkim do muzeów i prywatnych kolekcji. Najwspanialsze kryształy o głębokiej, zielono­żółtej lub oliwkowozielonej barwie osiągają niekiedy długość 12 cm i 8 cm szerokości. Ostatnio od­kryto kryształy o podobnych rozmiarach w innych złożach w Minas Gerais (Mantena). Ustępują one jednak doskonałością wykształcenia kryształom znanym z pierwszych odkryć.

W tym samym okresie zaczęły pojawiać się w światowych kolekcjach brazylianity pochodzące z nowych

155

stanowisk, m.in. z kopalni Palermo i Charles Davis koło North Grafton (Grafion County) w New Hampshire (USA). Brazylianit jest bardzo poszukiwanym kamieniem szlachetnym, któremu nadaje się zwykle szlif fasetkowy. Jest oczywiście również bardzo popularny wśród kolekcjonerów, którzy usilnie zabiegają o pozyskanie go do swoich zbiorów. Rzadki vesignieit, zasadowy wanadan mie­dzi i baru, BaCu3(OHVO4)2, tworzy tabliczkowate lub ziemiste skupienia o barwie zielonożółtej. Wy­stępuje w strefie utleniania hydrotermalnych żył kruszcowych. Spotykany m.in. w okolicach Horni Ka­ina i we Vrancicach (Czechy) w żyłach kwarcowych razem z chalcedonem.

Heksagonalny; Tw. 5; G. 3,16-3,22 g/cm3; zwykle niebieskozielony, zielony, szary, biały, brązowy; po­łysk tłusty; R. biała

Apatyt swoją nazwę wywodzi z greckiego apat (złudzenie, iluzja). Nawiązuje ona do poglądów starożytnych, które mylnie sądziły, że każdy minerał ma swoją charakterystyczną barwę własną. Stąd odmiany barwne apatytu brane były za różne minerały, jak np. akwamaryn, ametyst, turmalin. Skład chemiczny apatytu określono dokładnie dopiero pod koniec XVIII wieku uznając go wówczas za odrębny minerał, który nazwany został przez Abrahama Gottloba Wernera trafnie apa­tytem ze względu na swój wprowadzający w błąd wygląd zewnętrzny.

Apatyt występuje w najrozmaitszych postaciach i odmianach barwnych. Jego kryształy mogą mieć pokrój słupkowy, tabliczkowaty, pręcikowy, a nawet igiełkowy. Spotykany jest także w po­staci skupień ziarnistych, zbitych, naciekowych i promienistych. Wchodzi w skład wielu skał mag­mowych, a w szczególności pegmatytów, chociaż rzadko w większych ilościach. W skałach osa­dowych tworzy niekiedy całe warstwy, których głównym składnikiem jest właśnie apatyt. Znane są one pod nazwą skał fosforanowych lub fosforytów. Występujące w nich apatyty nie są całkowi­cie czyste chemicznie i zawierają liczne domieszki mineralne i organiczne.

156

Apatyty są zwykle żółte, włókniste lub tworzą nieregularne formy nerkowate o barwach w sze­rokiej gamie odcieni szarych i brunatnych.

Liczne poglądy na temat genezy fosforytów są bardzo zróżnicowane i stanowią nadal kwestie otwartą. Generalnie przyjmuje się, że związki fosforu pobierane z wody morskiej akumulowane są w twardych czę­ściach organizmów żywych. Po ich śmierci stopniowo uwalniane fosforany, odkładane w postaci koloidal­nej w osadach słabo przewietrzanych wód, przechodzą w fosforany wapnia. Staffelit [odmiana apatytu fluorowego] występuje w postaci skupień stalaktytowych w złożach Staffel koło Limburga (Niemcy).

Największe złoża fosforytów i apatytów eksploatowane dla celów przemysłowych występują w Stanach Zjednoczonych (Floryda, Tennessee) i dostarczają niemal połowę produkcji światowej. Inne ważne złoża znajdują się w Afryce Północnej (Tunezja, Maroko, Algieria i Egipt), w Rosji (Półwysep Kolski), w Kazachstanie i na Ukrainie. Pięknie wykształcone kryształy apatytu pocho­dzą z St. Gotthard (Szwajcaria), z Saksonii (Niemcy), Quebec (Kanada) i Durango (Meksyk).

Fosforyty stanowią przede wszystkim doskonały surowiec do produkcji nawozów sztucznych, atrakcyjnie zabarwione odmiany apatytu natomiast wykorzystuje się jako kamienie ozdobne. Bar­dzo dobrze znane są niezwykle piękne szlify brylantowe różowych i żółtych apatytów pochodzą­cych ze Szwajcarii. Do popularnych kamieni ozdobnych należą żółtozielone odmiany apatytu, na­zywane “kamieniem szparagowym" ze względu na swą barwę przypominającą szparagi.

Heksagonalny; Tw. 3,5-4; G. 6,7-7 g/cm3; zwykle zielony lub brązowy, rzadziej żółty, pomarańczowy, biały, bezbarwny; połysk tłusty lub diamentowy; R. biaława

Piromorfit znany był od dawna, chociaż w zależności od barwy nazywano go rozmaicie. Obec­na nazwa wywodzi się z greckiego pyr (ogień) i morph (postać), ponieważ sądzono niegdyś błęd­nie, że jego kryształy powstają bezpośrednio z lawy wulkanicznej. Dziś wiadomo, że piromorfit tworzy się w strefie utleniania złóż kruszców ołowiu razem z cerusytem i innymi minerałami wtór­nymi pochodzącymi z rozkładu galeny. Piromorfit zdecydowanie wyróżnia się wśród nich jaskra­wym zabarwieniem i pokrojem kryształów. Przeważnie tworzy osobniki słupkowe, zazwyczaj do­skonale ograniczone gładkimi ścianami i zgrupowane w druzy.

158

Znacznie rzadziej występuje w postaci skupień nerkowatych lub ziarnistych. Jaskrawozielonemu za­barwieniu zawdzięcza swą wcześniejszą niemiecką nazwę Grunbleierz - zielona ruda ołowiu, stoso­waną dla odróżnienia od mniej pospolitej odmiany brązowej, określanej mianem Braunbleierz - brą­zowa ruda ołowiu. Piromorfit z domieszką wapnia nosi lokalną nazwę “miesyt", która pochodzi od Mieś - niemieckiej nazwy czeskiego miasta Stfibro, w którego okolicach występuje. Odmiana ta spo­tykana jest w postaci białawych, promienistych skupień razem z brązowym piromorfitem.

Główne złoża piromorfitu znajdują się w Clausthal - Zellerfeld (Góry Harzu, Niemcy), Johanngeorgenstadt w Saksonii (Niemcy), Kornwalia (Anglia), Leadhills (Szkocja), Pfibram (Cze­chy), Bańska Szczawnica (Słowacja), Nerczyńsk (Syberia), Berezowsk (Ural, Rosja), Phoenixvil-le w Pensylwanii i Mullan w Idaho (USA), Brazzaville (Kongo) oraz Broken Hill (Nowa Południo­wa Walia, Australia). Piromorfit występuje w złożach kruszców ołowiu; kiedy tworzy większe na­gromadzenia, wydobywany jest jako ruda ołowiu (zawiera 75% Pb).

Heksagonalny; Tw. 3; G. 6,8-7,1 g/cm3; zwykle brązowawy, żółty, rubinowoczerwonawy; silny połysk szklisty lub diamentowy; R. biała

Wanadynit tworzy kryształy słupkowe, niekiedy zakończone podwójnymi piramidami, oraz sku­pienia nerkowate lub włókniste. Czasami występuje w postaci zbitej. Minerał strefy utleniania złóż kruszców ołowiu. Główne złoża: Obir w Karyntii (Austria), Berezowsk na Uralu (Rosja), Sierra de Cordoba (Argentyna), Zimapan (Meksyk), Algieria, Maroko, Arizona (USA), Australia.

Wanadynit jest ważną rudą wanadu (zawiera 19,4% pięciotlenku wanadu). Stopy wanadu i że­laza stosowane są do produkcji specjalnych gatunków stali. Niewielkie ilości wanadu wykorzystu­je przemysł chemiczny (m.in. pięciotlenek wanadu jest stosowany jako katalizator przy produkcji kwasu siarkowego). Obecnie jednak wanad pozyskuje się głównie jako produkt wtórny przy prze­róbce niektórych rud żelaza (np. ze złóż Taberg koło Jónkóping w Szwecji) oraz boksytów.

159

Heksagonalny; Tw. 3,5-4; G. 6,7-7,1 g/cm3; żółty, pomarańczowy; połysk tłusty; R. biała

Kampylit wywodzi swą nazwę z greckiego kampylos (wygięty). Nawiązuje ona do charakterystycznego, beczułkowatego pokroju kryształów. Izomorficzny z piromorfitem i mimetytem, z którymi najczęściej występuje razem. Spotykany w strefie utleniania kruszców ołowiu, gdzie tworzy często pseudomorfozy po galenie lub cerusycie. Większe nagromadzenia znane są z Pfibramu w Czechach oraz ze złoża Ro-ghton Gili, Caldbeck (Cumbria, Anglia). Kampylit jest jednak stosunkowo rzadkim minerałem.

Do rzadkich minerałów należy również mimetezyt lub inaczej mimetyt, którego nazwa pochodzi z greckiego mimetes --imitacja, ponieważ kształtem przypomina kryształy piromorfitu. Często jest też z nim mylony. Najczęściej tworzy kryształy słupkowe, które mają zaokrąglone, beczułkowate kształty przypominające kampylit. Ta właśnie cecha pozwala go odróżnić od piromorfitu. Większe wystąpienia mimetytu spotykane są w Johanngeorgenstadt (Niemcy), Nerczyńsku (Syberia), Tsumeb (Namibia), Phoenixville (Pen­sylwania, USA) oraz w Meksyku (Chihuahua).

160

Rombowy - pseudoheksagonalny; Tw, 4,5; G. 2,52 g/cm3; niebieskozielony, bezbarwny; połysk wosko­wy; R. bezbarwna

Waryscyt jest bardzo atrakcyjnym, chociaż mało znanym kamieniem ozdobnym, który często bywa mylony z innymi minerałami. Został opisany w 1837 r. przez niemieckiego mineraloga Friedricha Adolfa Breithaupta pochodzącego z Vogtlandu w Turyngii, który nadał mu nazwę wywo­dzącą się z dawnego określenia tego regionu - Variscia. Kryształy tego samego minerału znalezio­no w 1894 r. na zachodnim wybrzeżu jeziora Utah (USA) i nadano mu nazwę utahlit, która obec­nie stosowana jest jedynie w odniesieniu do zdobnych odmian waryscytu. Wzbogacona w żelazo odmiana nosi nazwę redondyt.

Waryscyt występuje przeważnie w postaci skupień promienistych i włóknistych oraz nerkowatych form naciekowych. Rzadko tworzy niewyraźnie wykształcone kryształy o pokroju słupkowatym. Wypełnia szczeliny i próżnie skał wzbogaconych w glin, głównie w łupkach krzemionkowych i szarogłazach, często w towarzystwie bezpostaciowych fosforanów glinu.

Najpiękniejsze okazy waryscytu w postaci owalnych, jajowatych skupień dochodzących do 30 cm długości występują w pustkach wśród brekcjowatych skał osadowych w okolicach Fairfield (Utah). Większość tych konkrecji nie przekracza jednak 7-10 cm; nadaje się głównie do płaskich naszlifów i nie ma walorów kamieni jubilerskich. Sam waryscyt występujący często z innymi fos­foranami, a przede wszystkim z wardytem (uwodniony fosforan sodu i glinu), jest wyjątkowo pięk­nym, aczkolwiek mało znanym kamieniem ozdobnym. Nadaje mu się zwykle szlif kaboszonowy.

161

Rombowy; Tw. 3,5-4; G. 2,3-2,4 g/cm3; bezbarwny, białawy, żółtozielony, czasami zielony, niebieski, brązowy; połysk szklisty; R. biała

Wavellit [wawelit] został odkryty w 1800 r. w miejscowości Barnstaple w hrabstwie Devon (An­glia) przez angielskiego fizyka W. Wavella. Na początku XIX stulecia występowanie większych ilości wavellitu stwierdzono w kopalniach rud żelaza i kamieniołomach skał budowlanych w oko­licach Trenie w Czechach.

Wavellit tworzy skupienia promieniste oraz naskorupienia i nacieki niekiedy o kształtach kulistych, gra­niastych i nerkowatych, które zawierają drobniutkie kryształy o pokroju włóknistym lub igiełkowatym. Występuje głównie w skałach osadowych typu piaskowców i szarogłazów. Najlepiej znane wystąpienia, oprócz Kornwalii i Czech, znajdują się w Saksonii (Langenstriegis koło Freibergu), w słynnych kopalniach magnetytu w Kirunie (Szwecja) oraz w Chester (Pensylwania, USA) i w rejonie Ouro Preto w Brazylii. [W Polsce wavellit znany jest z wystąpień w piaskowcach kwarcytowych Gór Świętokrzyskich oraz z nie­których stanowisk na Dolnym Śląsku]. Wavellit nie ma większego znaczenia praktycznego. Czasami, np. w niektórych rejonach Stanów Zjednoczonych, gdzie tworzy większe nagromadzenia złożowe, wykorzy­stywany jest jako surowiec do wyrobu zapałek. Wavellit poszukiwany jest przez kolekcjonerów przede wszystkim ze względu na atrakcyjność promienisto-kulistych skupień o bladoniebieskiej barwie. Szczegól­nie popularne są stosunkowo często spotykane bryły wavellitu w postaci drobnoziarnistych skupień tego minerału, znane pod nazwą zepharovichyt, które pochodzą głównie ze złóż w Czechach.

162Jednoskośny; Tw. 2; G. 2,6-2,7 g/cm3; jasno- i ciemnoniebieski, zielonkawy; połysk szklisty, na niektó­rych płaszczyznach perłowy z metalicznymi odcieniami; R. bezbarwna do jasnoniebieskiej szybko prze­chodzącej w błękit indygo

Wiwianit został odkryty na początku XVIII stulecia przez brytyjskiego mineraloga J.G. Viviana w ży­łach pirytu w Kornwalii. W roku 1817 Abraham Gottlob Werner nadał mu nazwę na cześć odkrywcy. Kryształy wiwianitu mają najczęściej pokrój słupkowy lub tabliczkowy i występują zazwyczaj w postaci skupień gwiaździstych lub kulistych. Spotykany jest często także w postaci ziemistej lub sproszkowanej, głównie na torfowiskach. W stanie świeżym jest przezroczysty, ale na skutek utleniania bardzo szybko przybiera barwy niebieskie lub zielone. Zjawisko to wiąże się z obecnością w wiwianicie żelaza dwuwartościowego, które ulega częścio­wej zamianie na żelazo trójwartościowe. Odmiany krystaliczne mają najczęściej barwy ciemnoniebieskie, natomiast formy ziemiste są z reguły bladoniebieskie. Wiwianit wy­stępuje w strefie utleniania złóż pirytu oraz w iłach, radach darniowych, a także w koprolitach oraz tworzy inkrustacje szczątków kostnych i skamieniałych muszli. Spoty­kany jest również w postaci gwiaździstych skupień razem z kryształami gipsu. Wystą­pienia wiwianitu znane są z Bodenmais w Bawarii (Niemcy), Czech oraz półwyspu Kercz (Ukraina). W Stanach Zjednoczonych większe złoża występują w Mullica Hill (New Jersey) i Leadville (Kolorado). [W Polsce wiwianit rozpowszechniony jest jako składnik niektórych rud darniowych i torfów w północnej i środkowej Polsce].

163

Trójskośny; Tw. 5-6; G. 2,6-2,8 g/cm3; zwykle zielononiebieski, niebieski, szarozielony;

połysk woskowy; R. biała

Turkus [kalait] był bardzo popularnym kamie­niem ozdobnym szczególnie w okresie rozkwitu imperium otomańskiego. Turcy kupowali wów­czas turkus i eksportowali go nawet do Persji. Eksploatowane już od czasów starożytnego Egiptu kopalnie turkusu znajdowały się na pół­wyspie Synaj, który wprawdzie wchodził wtedy w skład imperium otomańskiego, ale praktycznie pozostawał w rękach plemion wrogo nastawio­nych do Turków. Turcy mimo swego panowania musieli słono płacić wojowniczym plemionom za pozyskiwany turkus. W okresie tym wydoby­wano również turkus ze znacznie mniejszych złóż w Anatolii (Turcja). Turkus tworzy zwykle skupienia skrytokrystaliczne występujące w po­staci naskorupień i form naciekowych (stalakty­tów) oraz konkrecji. Spotykany jest w szczeli­nach piaskowców, łupków krzemionkowych, bardzo rzadko w pegmatytach. Największe złoża znajdują się w okręgu Nishapur w Iranie [eksplo­atowane są tu już od 2 tysięcy lat]. Inne duże złoża występują w chinach, Kazachstanie, Turkiestanie oraz w USA, m.in. Los Cenilos w Nowym Meksyku, w Utah, Kalifornii i w Nevadzie. [Nowe wystą­pienia turkusu znane są również w Australii]. W Europie niewielkie wystąpienia turkusu stwierdzono m.in. w okolicach Jordanowa i Grabiny koło Świdnicy na Dolnym Śląsku. Atrakcyjnie zabarwione odmiany wy­korzystywane są jako kamienie ozdobne.

164

Tetragonalny; Tw. 5; G. 2,8 g/cm3; bladozielony, niebieskozielony; połysk woskowy; R. bezbarwna

Wardyt należy do mało znanych kamieni ozdobnych. Po raz pierwszy został opisany przez ame­rykańskiego mineraloga Davisa i pochodził z jedynego dotychczas znanego stanowiska w Cedar Valley koło jeziora Utah (USA). Występuje tam w niewielkich ilościach razem z uthalitem (odmia­na waryscytu). Jako kamień ozdobny może być traktowany jedynie wtedy, gdy występuje łącznie z waryscytem.

Tetragonalny; Tw. 2-2,5; G. 3,3 g/cm3; szmaragdowozielony; połysk perłowy; R. jabłkowozielona

Tetragonalny; Tw. 2-2,5; G. 3,2 g/cm3; żółtozielony, siarkowożółty, złocistożółty; połysk intensywnie szklisty, często na niektórych powierzchniach perłowy; R. żółta

Torbernit i autunit zaliczane są do grupy mik uranowych. Znajdowane były w Rudawach już od dawna przez saskich i czeskich górników, którzy nazywali je “zieloną miką". Pierwszy naukowy opis tych minerałów zawdzięczamy Ignacemu Hornowi (1742-1791), profesorowi Uniwersytetu Praskiego, oraz Abrahamowi Gottlobowi Wernerowi (1749-1817), mineralogowi i geologowi z Akademii Górniczej we Freibergu.

Torbernit i autunit tworzą zazwyczaj cienkie, tabliczkowate kryształy o dobrze wykształconych zarysach i doskonałej, “mikowej" łupliwości. Znacznie częściej występują jednak w postaci łuskowatych skupień na ścianach szczelin skalnych. Są to minerały strefy utleniania złóż uranowych. Najważniejsze wystąpienia: Kornwalia w Wielkiej Brytanii, Johanngeorgenstadt (Saksonia, Niem­cy) , JachymoY (Czechy), Brancheville w stanie Connecticut (USA), Shinkholobwe (Zair), Watson-ville (Australia). Miki uranowe mają duże znaczenie jako źródło surowców uranowych. Autunit zawiera 60% U3O8, natomiast torbernit od 55 do 60%.

165

Rozdział 8 KRZEMIANY

Jest to największa i najbardziej rozpowszechniona grupa, obejmująca blisko 40% wszystkich znanych minerałów. W niektórych krzemianach część atomów krzemu zastępuje glin, tworząc tak zwane glino-krzemiany (np. skalenie, kaolinity). Szczegółowa systematyka krzemianów jest dość skomplikowana i opiera się na pokrewieństwie krystalochemicznym struktury wewnętrznej poszczególnych minerałów. Niektóre krzemiany wykazujące podobieństwo budowy chemicznej często tworzą mieszaniny mineral­ne, które wyodrębniają się w naturalne grupy i charakteryzują się zbliżonymi cechami (granaty, skale­nie, pirokseny itd.). Szczególną grupę krzemianów stanowią zeolity - uwodnione glinokrzemiany meta­li lekkich (Ca, Na, Ba, Sr, K). Różnią się one od wszystkich innych krystalicznych substancji mineral­nych tym, że zachowują swoją wewnętrzną strukturę i postać krystaliczną nawet po utracie wody. [ze względu na pokrewieństwo krystalochemiczne do krzemianów przestrzennych zaliczane są również minerały grupy kwarcu (SiO2), które zostaly omówione przez autora razem z tlenkami w rozdziale 4]. Krzemiany występują w przyrodzie w bardzo zróżnicowanych warunkach. Powstają zarówno jako minerały pierwotne, jak i wtórne, wchodząc w skład najrozmaitszych skał magmowych, metamorficznych i osadowych.

Rombowy; Tw. 6,5-7; G. przeciętnie 3,5 g/cm3; zwykle żółtozielony, oliwkowozielony; połysk szkli­sty; R. biała

Oliwin jako kamień ozdobny był wysoko ceniony już w starożytno­ści. Pierwsze jego złoża znalezio­no na maleńkiej wysepce, którą Rzymianie nazwali Topazos. Stąd wywodzi się pierwotna nazwa te­go pięknego zielonego kamienia -topazus, występująca w wielu ła­cińskich źródłach. Na tej podsta­wie sądzono później mylnie, że rzymski topazus był kamieniem znanym obecnie jako topaz. Odkry­te wcześniej złoża uległy z czasem zapomnieniu i w związku z tym przypuszczano, że ów rzymski to­pazus pochodził z Indii lub z innych krajów Orientu.

167

Dopiero później złoża tego kamienia odkryte zostały w Europie. Wspominany już Anselmus Boetius de Boot (1552-1612) opisuje jego wydobycie na zboczach wzgórza Kozakov w Czechach. Mi­nerał ów nazwano chryzolitem, co oznacza złoty kamień (z greckiego chryzois - złoty, litos - kamień).

Rejon Kozakova pozostawał jedynym znanym miejscem występowania tego kamienia szlachet­nego aż do 1900 r., kiedy to odkryto jego złoża na wyspie Zebirget (angielska nazwa: St. John), po­łożonej w pobliżu egipskiego brzegu Morza Czerwonego. Okazało się, że jest to właśnie owa za­pomniana wyspa Topazos. Te bogate złoża zyskały wkrótce wielką sławę i obecnie są najważniej­szym rejonem występowania chryzolitów. Egipskie oliwiny charakteryzują się wyjątkową czysto­ścią, a co ważniejsze, także pokaźnymi rozmiarami.

Oliwin występuje najczęściej w postaci ziarnistej i tworzy zazwyczaj gniazdowe skupienia [nazywane niekiedy bombami oliwinowymi]. Pojedyncze, luźne ziarna oliwinu przypominają maleńkie okruchy zie­lonego szkła. Kryształy, przeważnie o pokroju słupkowym, są raczej rzadkie. Pod wpływem utleniania barwa oliwinów zmienia się na żółtą lub czerwonawą. W większych ilościach występuje przede wszyst­kim w ubogich w krzemionkę skałach wulkanicznych, głównie w bazaltach [tzw. bazalty oli winowe]. Czasami są głównym składnikiem zasadowych skał magmowych, jak np. dunity, perydotyty.

Główne złoża oliwinu znajdują się na wyspie Zebirget, w Brazylii, Norwegii, w USA (Arizona), na No­wej Zelandii, w rejonie Kozakova w Czechach oraz w górach Eifel (Forstberg) w Niemczech. Przezro­czyste odmiany oliwinu, które noszą nazwę chryzolitu, a także niekiedy perydotu (prawdopodobnie sta­ra, francuska nazwa nieznanego pochodzenia), wykorzystywane są nadal jako kamienie ozdobne.

Znacznie rzadziej niż oliwiny spotykane są minerały o podobnym składzie chemicznym [nale­żące do tego samego ciągu izomorficznego i obejmowane niekiedy także wspólną nazwą - oliwi­ny w szerszym tego słowa znaczeniu]. Należą do nich hortpnolit (krzemian magnezu i żelaza), for-steryt (krzemian magnezu) i fajalit (krzemian żelaza).

168Regularny; połysk szklisty lub tłusty; R. biała

Pirop - krzemian magnezowo-glinowy, Mg3Al2(SiO4)3

Tw. 7-7,5; G. 3,7-3,8 g/cm3; zwykle czerwony

Almandyn - krzemian glinowo-żelazowy, Fe3Al12(SiO4)3

Tw. 7; G. 4,1-4,3 g/cm3; czerwony

Andradyt - krzemian wapnia i żelaza, Ca3Fe2(SiO4)3

Tw. 6,6-7,5; G. 3,7-4,1 g/cm3; zwykle szarawy

Grossular - krzemian wapnia i glinu, Ca3Al]2(SiO4)3

Tw. 6,5-7,5; G. 3,7-4,3 g/cm3; zwykle zielony lub czerwonobrązowy (hessonit)

Spessartyn - krzemian magnezu i aluminium, Mn3Ali2(SiO4)3

Tw. 7; G. 3,77-4,27 g/cm3; zwykle czerwonawy

Uwarowit - krzemian wapnia i chromu, Ca3Cr2(SiO4)3

Tw. 6,5-7,5; G. 3,42 g/cm3; szmaragdowozielony z żółtozielonymi odcieniami

Granaty zawdzięczają swą nazwę XIII-wiecznemu teologowi i filozofowi Albertusowi Magnusowi (1193-1280) [autor rozprawy De Mineralibus]. Pochodzi ona prawdopodobnie od łacińskie­go malum granatum (owoc granatu), ze względu na podobieństwo barwy najczęściej spotykanych odmian, lub, być może, od słowa granum (ziarno), zważywszy na ziarnistą postać skupień mine­ralnych. Do grupy granatów należą również liczne minerały, które w starożytności i średniowieczu nazywane były karbunkułami od łacińskiego carbunculus - węgielek. Z całą pewnością termin ten używany był przez Pliniusza Starszego dla określenia czerwonej odmiany granatu - almandynu.

Do grupy granatów zaliczane są minerały o podobnym składzie chemicznym i budowie, które często tworzą pomiędzy sobą kryształy mieszane. Rozmaitością barwnych odmian przewyższają większość innych minerałów.

169

Ta różnorodność zabarwienia wynika z faktu, że w skład chemiczny granatów wchodzić może duża liczba pierwiastków dwuwartościowych i trójwartościowych wykazujących izomorfizm. Granaty kry­stalizują w układzie regularnym przeważnie w postaci dwunastościanów rombowych i dwudziestoczterościanów deltoidowych. Bardzo często tworzą też skupienia ziarniste lub zbite. Nie wykazują łupliwości, tylko niekiedy bardzo niewyraźną (np. almandyn). Ponieważ granaty mają zróżnicowany skład chemiczny i często tworzą mieszaniny mineralne, bardzo rzadko występują w przyrodzie w sta­nie czystym, odpowiadającym teoretycznym wzorom chemicznym. Należą do minerałów rozpo­wszechnionych o dużym znaczeniu skałotwórczym. Granaty powstają w bardzo zróżnicowanych wa­runkach, ale zawsze pod wpływem oddziaływania wysokich temperatur. Doskonale wykształcone kryształy spotykane są w gnejsach, łupkach mikowych lub w fillitach, marmurach, serpentynitach i gra­nitach pegmatytowych. Ze względu na dużą odporność na wietrzenie występują często w osadach aluwialnych. Rozpowszechnione są także w strefach skał kontaktowych przeobrażonych pod wpływem magmy, tworząc niekiedy prawie monomineralne skały granatowe złożone głównie z granatów, piroksenów i minerałów wzbogaconych w magnez [np. granaty ty i niektóre łupki krystaliczne].

Pirop jest niewątpliwie najbardziej popularny z całej rodziny granatów. Najważniejsze złoża tej od­miany granatu znajdują się w południowych rejonach Wyżyny Środkowoczeskiej. Zostały one odkryte w końcu XVI wieku i tam właśnie znaleziono największy czeski granat. Miał on zupełnie wyjątkowe rozmiary zbliżone do wielkości gołębiego jajka. Być może jest to ten sam kamień o masie 3,6 g, który został osadzony w Orderze Złotego Runa i przechowywany jest obecnie w drezdeńskim skarbcu “Griines Gewólbe". Warto dodać, że piropy osiągające wielkość ziarenka grochu uznawane są dziś za bar­dzo duże i stanowią prawdziwą rzadkość.

Macierzystymi skałami piropów są przede wszystkim serpentynity oraz skały bogate w oliwin, ale największe ich nagromadzenia spotyka się w osadach aluwialnych.

170

Piropy występują zazwyczaj w postaci ciemnych, ognistoczerwonych ziarn o szklistym połysku. Stąd też wywodzi się ich nazwa pochodząca z greckiego pyropos (podobny do ognia). Barwa ta spowodowana jest domieszkami chromu i żelaza.

Najbardziej znane złoża oprócz Wyżyny Środkowoczeskiej znajdują się w rejonie słynnych ko­palń diamentów w Kimberley w Republice Południowej Afryki, w stanach Arizona, Utah, Nowy Meksyk (USA) oraz w diamentonośnych skałach kimberlitowych w Jakucji (Rosja). Granaty no­szą często lokalne nazwy związane z miejscem ich występowania, jak np. czeski granat, arizoński (amerykański) rubin itd. Mniej znane są złoża znalezione w Australii, Tanzanii, Zimbabwe i Bra­zylii. Jasnoczerwony, wpadający w lekki fiolet granat, stanowiący mieszaninę piropu i almandynu, nosi nazwę rodolitu i występuje głównie w Karolinie Południowej i Kalifornii (USA).

Jako kamienie jubilerskie bardzo poszukiwane są obecnie granaty czeskie. Swą wielką popular­ność zawdzięczają pięknej barwie i połyskowi, dodatkowo wzbogacanymi dzięki oszlifowaniu. Jednak granaty czeskie rzadko kiedy osiągają duże wymiary. Znacznie większe są piropy pocho­dzące z Afryki Południowej, znane pod nazwą “Cape ruby" - rubiny przylądkowe.

Najbardziej rozpowszechnione są granaty o składzie chemicznym almandynu. Są one także głównym składnikiem tzw. granatów pospolitych. Almandyn nazwę swoją wywodzi od miejsca odkrycia w okolicach starożytnego miasta Alabanda (obecnie w południowo-zachodniej Turcji), gdzie był w przeszłości wydobywany. W owych czasach szczególnie wysoko ceniono almandyny o fioletowawych odcieniach. Warto dodać, że spośród wszystkich granatów właśnie almandyn za­częto najwcześniej wykorzystywać jako kamień ozdobny.

Najbardziej rozpowszechnioną skałą macierzystą almandynów są łupki. Kryształy almandynu są dość duże (np. w porównaniu z piropami) i z reguły doskonale wykształcone. Zachowują wysoką wartość ju­bilerską nawet wówczas, kiedy mają pokaźne rozmiary. Wśród szlifowanych almandynów wymienić można kilka bardzo dobrze znanych kamieni o wyjątkowej wielkości i wspaniałym zabarwieniu. Najwięk­szy z nich znajduje się w kolekcji Smithsonian Institution w Waszyngtonie. Jest to gwiaździsty almandyn (wykazujący zjawisko asteryzmu), pochodzący ze stanu Idaho, o masie 175 karatów.

Barwa almandynu przypomina pirop, ale różni się bardziej fioletowawym lub brązowawym odcieniem. Zazwyczaj jest także nieco bledsza niż barwa piropu. Odmienne odcienie spowodowane są różnymi do­mieszkami. Czyste almandyny są wyjątkiem. Najczęściej zawierają cząsteczki piropu i spessartynu oraz inne domieszki. Fioletowy odcień spowodowany jest na przykład obecnością żelaza i chromu.

Najważniejsze złoża almandynu o walorach jubilerskich znajdują się obecnie w Sri Lance, Indiach, Australii, na Madagaskarze, w Brazylii i USA. W Europie najbardziej znane są wystąpienia z Tyrolu w Austrii, Ćaclava w Czechach oraz w Rumunii. O wartości almandynów jako kamieni szlachetnych decyduje ich podobieństwo do rubinów. Najwyżej cenione okazy pochodzą ze złóż aluwialnych w Sri

171

Lance i znane są pod handlową nazwą rubinów cejlońskich. Również w Indiach znajdują się liczne złoża aluwialne almandynów; tu wydobywa się duże, zaokrąglone kryształy tej odmiany granatów. Almandyny tyrolskie występujące w szarozielonych łupkach wyróżniają się bardzo pięknie wykształconymi krysz­tałami, których wielkość często przekracza 5 cm. Stosunkowo niedawno odkryto na Alasce nowe złoża bardzo atrakcyjnych almandynów, spotykanych wśród ciemnoszarych łupków mikowych. [W Polsce al-mandyny występują na Dolnym Śląsku, głównie w łupkach krystalicznych Gór Izerskich i Karkonoszy, w amfibolitach i pegmatytach Gór Sowich oraz w gnejsach koło Strzelina].

Andradyt to kolejny minerał z grupy granatów. Jego nazwa, wywodząca się z greckiego andras, została po raz pierwszy użyta przez greckiego filozofa, lekarza i przyrodnika Teofrasta (372-278 p.n.e.) na okre­ślenie całej rodziny granatów. Andradyt tworzy zazwyczaj skupienia zbite, często występujące w łupkach i skałach zmienionych kontaktowo oraz w serpentynitach. Towarzyszą im z reguły minerały z grupy pi-roksenów (hedenbergit) lub amfiboli. Do najważniejszych szlachetnych odmian andradytu należą deman-toid i melanit.

Zielony demantoid jest bez wątpienia najwyżej cenioną odmianą granatu. Odkryty został po raz pierw­szy w 1860 r. w złotonośnych aluwiach koło Niżnego Tagiłu na Uralu. Dopiero w dwadzieścia lat póź­niej znaleziono demantoid w jego skałach macierzystych w rejonie Sysertska na Uralu. Demantoid przy­ćmiewa wszystkie inne granaty silnym połyskiem i bardzo wysoką dyspersją (zdolnością rozszczepiania światła białego na jego barwne spektrum), zbliżoną do diamentu. Stąd jego nazwa, która pochodzi bezpo­średnio od dawnego niemieckiego słowa Demant - diament. Demantoid występuje także pod inną nazwą - topazolit, która nawiązuje z kolei do barwy przypominającej niektóre topazy. Szmaragdowozielone, ja­snozielone i żółtozielone zabarwienie demantoidu wywołane jest obecnością chromu. Najbardziej znane obecnie wystąpienia demantoidów o wartości jubilerskiej znajdują się w północnych Włoszech (Val Ma-lenca) i w Tanzanii.

Melanit wywodzi swą nazwę z greckiego melas, czyli “czarny". Jego ciemnobrązowe lub czarne za­barwienie spowodowane jest obecnością tytanu i sodu. Melanit spotykany jest zazwyczaj w postaci kryształów występujących w skałach wulkanicznych, takich jak np. fonolity. Znane są jego złoża m.in. w rejonie

172

Frascati koło Rzymu oraz Wezuwiusza (Włochy), a także na obszarze Niemiec i Norwegii. Melanii używany jest często do wyrobu biżuterii żałobnej.

Grossular jest granatem, którego nazwa pochodzi od botanicznej nazwy agrestu - Ribes grossularia, bo przypomina barwą owoce agrestu. Występuje w postaci zbitej lub krystalicznej i powstaje w warunkach wysokotemperaturowych przekształceń w strefach kontaktowych magmy zasobnej w krzemionkę i skał wapiennych wzbogaconych w glin. Główne złoża grossularu występują w dorzeczu rzeki Wiluj na Sybe­rii i na Uralu. Spotykany jest także w wielu rejonach Republiki Południowej Afryki (np. Wollriiterskop).

Hessonit lub essonit jest czerwoną odmianą grossularu wzbogaconą w żelazo. Jego nazwa pochodzi z greckiego hesson - gorszy, słabszy, gdyż jest mniej ceniony od cyrkonu, do którego jest podobny. Głów­ne złoża hessonitu o walorach jubilerskich występują w Sri Lance, najczęściej razem z cyrkonem, z któ­rym bywa często mylony. Istotnie, trudno odróżnić hessonit od cyrkonu, a szczególnie od jego szlachet­nych odmian - hiacyntów o charakterystycznym czerwonobrunatnym lub pomarańczowym zabarwieniu.

Podobnie jak grossular, hessonit jest typowym minerałem stref kontaktowych skał magmowych i wa­pieni. Dlatego w złożach pierwotnych towarzyszą muz reguły inne minerały strefy kontaktowej, takie jak wollastonit (włóknisty, biały krzemian wapnia - CaSiO3), piroksen (diopsyd) i wezuwian. Duże kryszta­ły hessonitu występują w okolicach Żulova (Jeseniky, Czechy) oraz na obszarze Piedmontu w północnych Włoszech, w dolinie rzeki Wiluj w Jakucji (Syberia), w Meksyku (Xalostoc), a także w Australii (Mud-gee w Nowej Południowej Walii).

Spessartyn, kolejna odmiana granatu. Jego nazwa pochodzi od miejsca pierwszego odkrycia w górach Spessart pomiędzy Frankfurtem a Wiirzburgiem w Niemczech. Prawie zawsze zawiera mniejsze lub większe domieszki almandynu i stąd jego zabarwienie jest bardzo zmienne. Zwykle ma barwę żółtą, po­marańczową, czerwonawą lub brązową; pod wpływem wietrzenia ciemnieje, a nawet staje się czarny. Wy­stępuje zwykle w postaci kryształów. Spessartyn spotykany jest w granitach i pegmatytach oraz innych skałach magmowych. Główne złoża, oprócz Spessart, znajdują się w Górach Harzu (Niemcy), w okoli­cach Miass na Uralu (Rosja), w rejonie Haddam (Connecticut, USA), Ampandramaika na Madagaskarze oraz w Sri Lance. Przezroczyste odmiany spessartynu są bardzo popularnym kamieniem ozdobnym.

Uwarowit (granat chromowy) uważany bywa za najpiękniejszy zielony kamień ozdobny. Należy do rzadziej spotykanych granatów i pojawia się głównie w złożach kruszców chromu. Najpiękniejsze okazy uwarowitu pochodzą z serpentynitów w okolicach Sysertska w pobliżu Swierdłowska na Uralu.

173

Pozyskuje się je także w kopalni Texas w Pen­sylwanii (USA), w Makri (Turcja). W Polsce natra­fiono na uwarowit w ska­łach nefrytowych w okoli­cy Jordanowa na Dolnym Śląsku. Kryształy uwarowitu są niewielkie i z tego względu bardzo trudne w obróbce szlifierskiej.

Nieprzezroczyste od­miany różnych mieszanin granatów nazywane są granatami pospolitymi. Ich zabarwienie zależy od składu chemicznego. Składają się one głównie z almandynu lub andradytu i występują najczę­ściej w łupkach i gnej­sach.

Granaty należą do najlepszych materiałów ściernych i polerskich. Przewyższają pod tym względem nawet twardszy od nich kwarc, ponieważ dłużej zachowują ostre krawędzie, co zwiększa efektywność ich wykorzystania.

Twardość granatów, a w szczególności piropów, decyduje o ich wysokiej przydatności do wyro­bu łożysk w instrumentach precyzyjnych. Walory techniczne piropu podnoszą jego inne właściwo­ści fizyczne, a przede wszystkim doskonałe przewodnictwo cieplne i sprężystość. Piropy są w szczególności bardzo przydatne jako kamienie do precyzyjnych mechanizmów zegarowych.

Tetragonalny; Tw. 7,5; G. 3,9-4,8 g/cm3; zwykle żółtobrązowy, żółtozielony, czerwonobrązowy do czarnego, bladożółty lub bezbarwny; połysk diamentowy, tłusty na przełamie; R. bezbarwna

Cyrkon zajmuje wyjątkową pozycję wśród kamieni szlachetnych. Jego zastosowanie w sztuce jubilerskiej nie opiera się na długiej tradycji, jak to jest w przypadku sza­firów, rubinów czy spineli. Dopiero w czasach nam współczesnych zaczęto go szerzej wykorzystywać

174

przede wszystkim ze względu na podobieństwo do diamentu. Wcześniej czysty bezbarwny cyrkon stosowany był do celów jubilerskich tylko sporadycznie.

Na rynkach europejskich pojawił się pod nazwą “diamentów Matara", pochodzącą od nazwy miasta w Sri Lance, gdzie odkryto jego złoża. Przez długi czas uchodził zresztą za diament.

Chociaż wydaje się to dziwne, nawet pierwsze, przepięknie zabarwione, żółtoczerwone o sil­nym połysku odmiany cyrkonu, zwane hiacyntem, nie zyskały większej popularności w Europie. Hiacynty, wydobywane już od dawna z zasobnych złóż aluwialnych w Sri Lance, zostały zbada­ne bardziej szczegółowo pod koniec XVIII wieku. Stwierdzono wówczas, że zawierają one pier­wiastek cyrkon, ale dopiero znacznie później okazało się, że “diamenty Matara" są tym samym minerałem.

Cyrkon występuje zazwyczaj w postaci tetragonalnych kryształów lub ziarnistych skupień. Niewielkie ilości cyrkonu spotyka się (jako tzw. minerał akcesoryczny) w wielu skałach mag­mowych, szczególnie w bogatych w krzemionkę i metale alkaliczne (np. potas i sód). W więk­szych ilościach pojawia się głównie w skałach nefelinowo-sjenitowych, w pegmatytach oraz w skałach metamorficznych i aluwiach. Te właśnie wtórne nagromadzenia cyrkonu, szczegól­nie w żwirach i piaskach, mają największą przydatność praktyczną. Ze względu na swą wyso­ką odporność mechaniczną cyrkon jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych minerałów ciężkich.

Głównym producentem cyrkonu są Indie (Travancore), gdzie jest wydobywany z pia­sków plażowych. Złoża te mają oczywiście znaczenie tylko dla przemysłu. Najbardziej znane złoża cyrkonu o walorach jubilerskich, oprócz wspomnianej Sri Lanki, znajdują się na Uralu (Miass), w Kanadzie (Renfrew), USA (Henderson County w Południowej Karoli­nie) oraz w Brazylii (Cerro de Caldos). W Europie wystąpienia cyrkonu o znacznie mniejszej wartości jubilerskiej znane są z Tyrolu, Nadrenii (Niemcy), z południowo-wschodniej Norwe­gii oraz z Loch Garvee w Szkocji. [W Polsce niewielkie wystąpienia cyrkonu znane są z obsza­ru Dolnego Śląska oraz z piasków plażowych nad Bałtykiem].

Cyrkon wydobywany jest głównie w celu pozyskania pierwiastka cyrkonu oraz niekiedy z uwa­gi na zawarte w nim pierwiastki promieniotwórcze i pierwiastki ziem rzadkich. Pierwiastek cyrkon jest surowcem wykorzystywanym do produkcji materiałów żaroodpornych i ognioodpornych. Sto­sowany jest również obecnie w reaktorach nuklearnych jako element zabezpieczający. Czysty cyr­kon (hiacynt) i inne jego odmiany barwne, ale przezroczyste, wykorzystywane są jako kamienie ju­bilerskie.

175

Rombowy; Tw. 7,5; G. 3,1-3,2 g/cm3; biały, różowy i różnie zabarwiony; połysk szklisty; R. biała

Andaluzyt nazwany został od miejsca, gdzie znaleziono go po raz pierwszy. Była to Andaluzja w Hiszpanii. Przed odkryciem właściwego andaluzytu znano już jego odmianę - chiastolit, które­go nazwa pochodzi z greckiego chiasmos (podobny do krzyża). Występował on w rejonie miasta Santiago de Compostella, słynącego z pielgrzymek, co przyczyniło się do wykorzystania chiastolitu, nazywanego kamieniem krzyżowym, do wyrobu przedmiotów pamiątkowych. Kryształy chiastolitu zawierają ciemne, węgliste wrostki rozmieszczone wzdłuż prostokątnych osi w ten sposób, że w przekroju poprzecznym układają się one w barwny krzyż. Inne odmiany andaluzytu tworzą kryształy o pokroju słupkowym, często wydłużonym, podobnym do łodyg. Złoża o znaczeniu prze­mysłowym występują w Kazachstanie i w Kalifornii. Inne nagromadzenia złożowe znane są z Au­strii, Brazylii, południowej Australii i z Uralu. Andaluzyt wykorzystywany jest do produkcji ma­teriałów ognioodpornych oraz do wyrobu specjalnej porcelany. Odmiany pochodzące z Brazylii mają zastosowanie jako kamienie ozdobne.

Dysten krystalizujący w układzie trójskośnym i rombowy syllimanit mają identyczny skład che­miczny. Dysten wywodzi swą nazwę z greckiego di - podwójny, i sthenos - siła, co ma związek z jego odmienną twardością w różnych kierunkach. Jest to bardzo charakterystyczna cecha dyste-

nu. Tabliczkowate kryształy równolegle do wydłużenia mają twardość 4-5, nato­miast w kierunku prostopadłym - 7. Od­miana niebieska nosi nazwę cjanitu, a szarobiała i biała - rhatizytu. Syllima­nit tworzy z reguły skupienia igiełkowe lub włókniste, zazwyczaj o białej bar­wie. Włókniste, często spilśnione od­miany syllimanitu przemieszane z kwar­cem noszą nazwę fibrolitu.

176

Rombowy; Tw. 8; G. 3,5-3,6 g/cm3; zabarwiony rozmaicie, zwykle żółtawy, miodowożółty, niebieski, różowawy, różowofioletowy, bezbarwny; połysk szklisty; R. biała

Topaz jest jednym z najlepiej znanych i najdawniej wykorzystywanych kamieni szlachetnych. Cieszył się dużą popularnością już w starożytności. Ceniony był bardzo wysoko, dopóki znano je­go wystąpienia jedynie w obrębie Starego Świata. Później, kiedy w Ameryce odkryto zasobne zło­ża wspaniałych, dużych kamieni, zainteresowanie topazem znacznie spadło. Uznaniem cieszy się niezmiennie jedynie kilka barwnych odmian topazów, głównie kamienie jasnomiodowe oraz różo­we i niebieskie. Ta niefortunna dewaluacja topazów wywołana zostanie przede wszystkim odkry­ciem największych na świecie złóż brazylijskich. Nazwa topazu pochodzi prawdopodobnie od wy­sepki Topazos na Morzu Czerwonym, gdzie w czasach starożytnych znajdowano myloną z nim od­mianę oliwinu, zwaną chryzolitem. Niektórzy mineralodzy przypuszczają, że nazwa “topaz" wy­wodzi się z sanskryckiego słowa tapas - ogień. Rzymianie określali mianem topazus wiele innych kamieni ozdobnych o barwie żółtej (np. żółte oliwiny), z kolei zaś prawdziwe topazy określano mianem chryzolitów - złotych kamieni. Dopiero wraz z rozwojem nauk mineralogicznych stało się możliwe odróżnienie topazu od chryzolitu, pięknej, zielonożółtej odmiany oliwinu.

Często spotyka się topazy bezbarwne, białe lub szare. O zróżnicowaniu barw decydują domiesz­ki metaliczne. Na przykład powszechnie występujące żółte zabarwienie wywołane jest niewielki­mi domieszkami chromu, niebieskawe zaś - śladami dwu wartościowego żelaza. Za dość typowe uważa się topazy żółtoczerwone, natomiast różowo zabarwione topazy brazylijskie należą raczej do rzadkości.

Kryształy topazu mają pokrój słupkowy i stanowią najczęściej kombinację słupów pionowych za­kończonych dwuścianem podstawowym lub piramidami. Podwójnie zakończone kryształy są bardzo

177rzadkie, ponieważ z reguły przyrastają one do podłoża. Dobrze rozwinięte ściany krysz­tałów mają często podłużne prążkowanie i wykazują doskonały szklisty połysk. Więk­sze kryształy są również często przezroczyste. Topazy pochodzące z różnych złóż wy­kazują niejednokrotnie charakterystyczne nieregularności postaci. Topazy odznaczają się doskonałą łupliwością. Istnieje wiele kryształów topazów o zadziwiająco dużych rozmiarach. W nowojorskim Muzeum Historii Naturalnej znajduje się np. doskonale wykształcony kryształ przezroczystego topazu pochodzący z Minais Gerais w Brazylii, którego masa wynosi 300 kg, a rozmiary sięgają 80 x 60 x 60 cm. Z tych samych złóż pochodzi ogromny kryształ różowego topazu o masie 150 kg przechowywany obecnie w zbiorach Muzeum Mineralogicznego we Florencji. Z brazylijskich złóż wydobyto również wspaniały żółty topaz, który co prawda pękł na trzy części, ale jego łączna ma­sa wynosiła 140 kg. Wielki kryształ niebieskiego topazu, pochodzący ze słynnej kopal­ni Murzinka na Uralu, znajduje się w kolekcji Instytutu Górniczego w St. Petersburgu. Najsłynniejszym oszlifowanym topazem jest kamień o nazwie “Braganza", pier­wotnie uważany za diament, który został znaleziony w 1740 r. w Ouro Preto (Brazy­lia). Zdobi on obecnie królewską koronę portugalską, a jego masa wynosi 1680 kara­tów. Największe oszlifowane topazy znajdują się w kolekcji Smithsonian Institution w Waszyngtonie i pochodzą także ze złóż brazylijskich. Największy żółty kamień ma masę 7725 karatów, niebieski - 3273 karaty, zielonożółty - 1469 karatów. Najpięk­niejsza kolekcja jubilerskich topazów przechowywana jest w skarbcu drezdeńskiej Griine Gewólbe. Zawiera ona wiele dużych kamieni umieszczonych w wyrobach biżuteryjnych oraz liczne topazy oszlifowane, ale nie oprawione. Duże, dobrze wy­kształcone kryształy topazu są znacznie rzadsze niż bardziej rozpowszechnione skupienia pręcikowe i ziarniste. Odmiana topazu występująca w tej postaci nosi na­zwę pycnitu (pyknitu) i pochodzi z greckiego pyknos (gruby). Jest on zazwyczaj nieprzezroczysty, na ogół żółty lub lekko różowy względnie zielony i oczywiście nie przedstawia wartości jako kamień szlachetny. Topaz jest typowym minerałem kwaśnych skał magmowych, spotykanym najczęściej w pustkach skał granitowych, a przede wszystkim w pegmatytach. Towarzyszy również często żyłom kruszco­wym kasyterytu. W aluwiach tworzy wtórne nagromadzenia mineralne. Niektóre złoża topazu słyną z tego, że wydobywa się w nich charakterystyczne odmiany barwne tego kamienia. Dotyczy to przede wszystkim złóż w Brazylii, o czym wspomniano już uprzednio. W kra­ju tym topazy występują na obszarze stanu Minas Gerais w dwóch odrębnych rejonach: w północno-wschodniej części stanu oraz w okolicach jednego z większych miast - Ouro Preto. Bezbarwny topaz po­chodzący z rejonu północno-wschodniego odkryto najpierw w złożach okruchowych, gdzie występował w postaci otoczaków zwanych pingos dagoa (krople wody); pierwotne wystąpienia odkryto znacznie później w żyłach pegmatytowych, łupkach mikowych i gnejsach. Wspaniałe żółte i żółtoczerwone topa­zy pochodzące z drugiego rejonu odkryto w 1760 r. w zwietrzałych żyłach pegmatytowych, przecinają­cych serie łupków. Topaz występuje zazwyczaj w towarzystwie czystego kwarcu (kryształu górskiego),

178

kwarcu dymnego, hematytu, turmalinu i innych minerałów. Znane są także złoża topazów w brazylij­skim stanie Rio Grande do Sul, związane również z pegmatytami.

Inne słynne złoża, z których wydobywa się kryształy topazu o wyjątkowej wielkości i pięknych, zróżnicowanych barwach, występują w Rosji. Towarzyszą im często beryle. Przezroczyste, lekko niebieskawe kryształy topazu pochodzą z kopalni Murzinka koło Jekaterynburga na Uralu. Spoty­kane są one w pustkach skał granitowych w towarzystwie dymnego kwarcu, skaleni i lepidolitu. Miejscowość Miass nad brzegami Jeziora Ilmeńskiego na Uralu słynie z bezbarwnych odmian to­pazów; w rejonie Zabajkala (góry Adun-Czołon) na Syberii występują wspaniałe żółte kryształy, a w okolicy Urulga topazy winnożółte.

Są to z reguły bardzo duże kryształy. Spotyka się je również w europejskiej części Rosji, a zwłaszcza na obszarze Ukrainy (Wołyń, Podole).

Spośród innych złóż światowych wymienić należy złoża w Japonii, skąd pochodzą bezbarwne krysz­tały, oraz przede wszystkim słynne złoża okruchowe w Sri Lance, gdzie występują topazy doskonałej ja­kości zarówno bezbarwne, jak żółte oraz bladozielone. Liczące się złoża znajdują się również w Austra­lii oraz w Ameryce Północnej: Roniona (Kalifornia), Akes Peak i Nathrop (Kolorado), Stoneham (Ma-ine) i Utah. Najbardziej znanym stanowiskiem europejskim był rejon Schneckenstein w saskich Rudawach (Niemcy), ale obecnie nie ma on już żadnego praktycznego znaczenia. Z mineralogicznego punktu widzenia bardzo interesujące są wystąpienia pyknitu w żyłach kasyterytu z okolic Zinnwaldu w Niem­czech i Cinovec w Czechach.

Topaz wykorzystywany jest przede wszystkim jako kamień ozdobny. Odmianom bezbarwnym nada­je się szlif brylantowy, natomiast okazy barwne otrzymują zwykle szlif schodkowy. Jak już wspomniano, wartość topazu jest dziś niższa niż w przeszłości, chociaż kamień ten nadal cieszy się dużą popularnością.

Ponieważ większe okazy nie należą do rzadkości, wartość topazu wyrażona w karatach nie wzrasta au­tomatycznie wraz z masą jak w przypadku innych kamieni szlachetnych. Walory i cenę topazu może na­tomiast podnieść w sposób istotny barwa kamienia. Topaz ceni się za twardość, przejrzystość, przyjemne odcienie barw oraz czystość mineralną. Wspaniała łupliwość ułatwia wprawdzie dzielenie materiału, ale komplikuje obróbkę szlifierską. Niektóre topazy, zwłaszcza intensywnie zabarwione, mają skłonność do utraty soczystości barwy pod wpływem długotrwałego wystawienia na promienie słoneczne. Wiedziano o tym od dawna, ale dopiero stosunkowo niedawno stwierdzono, że decyduje o tym przede wszystkim nie światło, ale podwyższona ciepłota wywoływana przez promienie słoneczne. Obecnie jubilerzy zmieniają sztucznie barwę topazów przez ich podgrzewanie.

179

Można na przykład zmienić żółty lub żółtoczerwony topaz brazylijski na kamień o zabarwieniu różowoczerwonym o wysokim współczynniku załamania światła i silnym pleochroizmie.

W wyjątkowych przypadkach czysty topaz wykorzystuje się do wytwarzania specjalnych socze­wek optycznych. Nieprzezroczyste topazy stosowane są również w przemyśle jako materiał ścier­ny i polerski. Synteza topazu pozostaje na razie zagadnieniem teoretycznym i nie ma praktyczne­go znaczenia, ponieważ do imitacji topazu używa się syntetycznych korundów lub niekiedy spineli. Do najczęściej spotykanych imitacji należą jednak intensywnie zabarwione cytryny uzyskiwa­ne w wyniku podgrzewania ametystu, określane na rynku jubilerskim jako “topazy hiszpańskie", “topazy uralskie", “topaz Madera", “topazy szkockie" itp.

Rombowy; Tw.7-7,5; G. 3,7-3,8 g/cm3; brązowy, czerwonobrązowy lub czarnobrązowy; połysk szkli­sty lub matowy, na przełamie tłusty; R. bezbarwna

Staurolit wywodzi swoją nazwę z greckiego stauros (krzyż) i lithos (kamień), ponieważ jego zbliźniaczone kryształy tworzą charakterystyczne zrosty przypominające kształt krzyża. Z tego po­wodu znany jest także pod nazwą lapis crucifix; krzyżowe bliźniaki kryształów staurolitu noszo­no jako amulety. Najpiękniejsze okazy staurolitu występującego razem z cyanitem pochodzą z łup­ków mikowych w rejonie Monte Campione koło Faido oraz Lago Ritone w szwajcarskim kantonie Ticino. Sprzedawano je pod nazwą Baseler Taufstein (kamień chrzestny z Bazylei), a ponieważ występowały dość powszechnie i były niedrogie, cieszyły się dużą popularnością.

Warto wspomnieć, że pojedyncze słupkowate kryształy staurolitu są znacznie rzadsze niż zrosty bliźniacze. Spotyka się je głównie w łupkach mikowych i fyllitach oraz w strefach kontaktowych przeobrażonych skał osadowych wzbogaconych w tlenki glinu. Niekiedy staurolit jest podstawo­wym minerałem skałotwórczym [m.in. niektóre łupki łyszczykowe, tzw. staurolityty].

Oprócz wspomnianych złóż w rejonie przełęczy St. Gottharda (Monte Campione) oraz Faido i Lago Ritone w Szwajcarii ważniejsze wystąpienia staurolitu znajdują się w Fannin County w Geo­rgii oraz w Lisbon i Franconia w New Hampshire (USA), w Sanarce koło Orenburga na Uralu (luź­ne kryształy w aluwiach), Passeyr i Sterzing w Tyrolu, St. Redegund w Styrii (Austria), Aschaffenburgu

180

w Bawarii (Niemcy), Quimper w Bretanii (Francja), Brannie i Wysokich Jesemkach na Morawach. Stosunkowo niedawno duże kryształy staurolitu odkryto w kopalni Gorob w Namibii jraz w Ducktown, Tennesee (USA).

Odmiana staurolitu, w której żelazo zostało zastąpione przez kobalt, nosi nazwę lusakitu. Lusakit znaleziono w miejscowości Lusaka w Zambii, gdzie występuje jako główny minerał skałotwórczy (30% zawartości w skale) i jest wydobywany jako surowiec do wytwarzania niebieskiego pigmentu.

Jednoskośny; Tw. 5-5,5; G. 3,4-3,6 g/cm3; zwykle żółty, zielonkawy, brązowy, brązowoczerwony i czerwonawy; silny połysk tłusty lub diamentowy; R. bezbarwna

Tytanit tworzy kryształy o pokroju tabliczkowym, słupkowym lub igiełkowym; znany jest tak­że w postaci skupień zbitych i ziarnistych. Istnieją różne odmiany tytanitu, określane odrębnymi nazwami. Sfen jest odmianą przezroczystą, która tworzy dobrze wykształcone kryształy o klino­watym kształcie. Kryształy tytanitu, a zwłaszcza jego przezroczystej odmiany - sfenu, pojawiają się najczęściej w szczelinach skalnych, przede wszystkim w łupkach krystalicznych, i są charakte­rystyczne dla tzw. paragenezy alpejskiej. Tytanit występuje jako minerał poboczny żył pegmatytowych oraz przekrystalizowanych skał wapiennych, także w granodiorytach, sjenitach i pokrew­nych skałach magmowych. Spotyka się go także niekiedy w innych typach skał wylewnych, jak np. fonolity (castellit) i diabazy.

181

Najważniejsze złoża tytanitu znajdują się w okolicach St. Gotthard w szwajcarskich Alpach, w re­jonie Achmatowska na Uralu oraz na Półwyspie Kolskim (Rosja) w potężnym masywie sjenitowym gór Chibin. Spotykane tam grube, brązowe kryształy lub ziarna tytanitu noszą często nazwy pochodzą­ce od miejsc ich występowania. Tytanit występujący w tundrze chibińskiej na Półwyspie Kolskim po­zyskiwany jest jako produkt uboczny podczas wydobycia apatytów. Inne ważne złoża tytanitu znajdu­ją się w okolicach Kragero w Norwegii, Plauen koło Drezna w Niemczech, w okolicach Ćaslava w Cze­chach, w kopalni żelaza Tilly Foster w stanie Nowy Jork (USA) oraz w kilku innych miejscach.

Występujący w dostatecznie dużej ilości tytanit jest przede wszystkim ważną rudą tytanu (prze­ciętnie zawiera 24,5% Ti). Tytan wykorzystywany jest głównie do produkcji stopów żelazo-tytanowych wyróżniających się szczególnie wysoką odpornością na działanie kwasów. Związki tyta­nu stosowane są również do wytwarzania żółtych i żółtoczerwonych powłok glazurowych w prze­myśle ceramicznym oraz do produkcji niektórych włókien syntetycznych. Tlenki tytanu są podsta­wowym składnikiem bieli tytanowej (lśniąco biały pigment). Wyjątkowe walory tytanu związane są z jego niewielkim ciężarem właściwym, odpornością na korozję i wysoką twardością. W niektó­rych złożach tytanitu występują również cenne pierwiastki ziem rzadkich.

Atrakcyjnie zabarwione odmiany tytanitu są czasami poddawane obróbce szlifierskiej.

Rombowy; Tw. 5; G. 3,3-3,5 g/cm3; zwykle bezbarwny lub żółty, brązowy; silny połysk szklisty; R. bezbarwna

Hemimorfit był od dawna wydobywany z górnych partii złóż cynku i ołowiu, najczęściej razem ze smithsonitem. Nierzadko oba minerały uważano za ten sam minerał i określano je wspólną nazwą

182

“kalamin". Dopiero w drugiej połowie XVIII wieku stwierdzono, że pod nazwą “kalamin kry­ją się dwa różne, chociaż zewnętrznie bardzo podobne do siebie minerały: węglan cynku i krze­mian cynku.

Krzemian cynku był mniej rozpowszechniony i został nazwany hemimorfitem ze względu na he-mimorficzny rozwój kryształów. To niezwykłe wykształcenie kryształów, obserwowane tylko wśród niektórych minerałów, polega na zróżnicowanym zakończeniu ścian. Zazwyczaj wrastają one piramidą w podłoże, a od góry zakończone są ścianą podstawową. Hemimorfit tworzy najczę­ściej naskorupienia lub skupienia ziarniste, zbite, nerkowate oraz naciekowe, niekiedy także stoż­kowate zgrupowania kryształów.

Hemimorfit występuje przeważnie w strefie utleniania kruszców cynku (sfalerytu) w towarzy­stwie innych minerałów wtórnych, które tworzą tzw. czapę żelazną. Powstaje w wyniku procesów metasomatozy polegających na stopniowej wymianie łatwiej rozpuszczalnych składników wapie­ni przez krążące roztwory wodne, które doprowadzają inne substancje mineralne.

Znane są złoża hemimorfitu na pograniczu belgijsko-niemieckim, głównie w rejonie Vieille Montagne (Belgia) i Aachen (Niemcy). Inne ważne złoża znajdują się na obszarze Górnego Śląska w Polsce (Tarnowskie Góry, Bytom, Olkusz), w Stanach Zjednoczonych AP (Phoenixville - Pen­sylwania, Lesdville - Kolorado, Elkhorn - Montana). Hemimorfit występuje także w Afryce Pół­nocnej, w Nerczyńsku na Syberii, Rabelj w Słowenii i w Bleibergu w Karyntii (Austria). Hemi­morfit jest ważną rudą cynku (zawartość Zn wynosi 54,2%).

183

Jednoskośny; Tw. 6-7; G. 3,3-3,5 g/cm3; zwykle zielonkawy, brązowozielony, czarny, bledszy, gdy za­wiera domieszki żelaza; połysk szklisty; R. szara

Epidot wywodzi swoją nazwę z greckiego epidosis (dodatek), ponieważ przez długi czas był mylony z turmalinem, a kiedy został wyodrębniony, zaist­niała konieczność dodatkowego uzupełnienia obowiązującej klasyfikacji mine­rałów. Po raz pierwszy zidentyfikował go francuski krystalograf i mineralog Renę Just Haiiy w 1801 r. Znany jest również pod nazwą pistacytu, nawiązują­cą do zielonego zabarwienia przypominającego orzeszki pistacjowe [obecnie nazwa ta używana jest dla określenia zasobnej w żelazo odmiany epidotu wyróżniającej się pistacjowozieloną barwą].

Epidot tworzy zbliźniaczone kryształy słupkowe występujące w postaci skupień pręcikowych, ziarnistych lub zbitych, czasami naskorupień. Jest również minerałem strefy kontaktowej, ale spo­tykany jest także w innych skałach metamorficznych, które powstają w warunkach niskich tempe­ratur i ciśnień (epidoty z małą zawartością żelaza). Są to głównie łupki mikowe i skarny. Niekiedy występują także w postaci gniazdowych skupień wśród amfibolitów.

Główne rejony występowania: Knappenwand w Sulzbachtal koło Salzburga, Sobotin na Mora­wach, Dolny Śląsk w Polsce [m.in. Kowary, Strzegom, Strzelin], Achmatowsk na Uralu, Jezioro Górne w Ameryce Północnej, wyspa Prince of Wales u wybrzeży Alaski.

184

Ponieważ epldot nie wyróżnia się większą twardością ani też szczególnym zabarwieniem, rzad­ko jest stosowany jako kamień ozdobny. Wyjątkiem są ciemnozielone epidoty pochodzące z oko­lic Salzburga i ze Sri Lanki, które poddawane są obróbce szlifierskiej. Poza tym minerał ten nie ma żadnego znaczenia praktycznego. Niektóre pięknie wykształcone kryształy są natomiast bardzo po­szukiwane przez kolekcjonerów (np. okazy z Knappenwald). Epidot zawierający pierwiastki ziem rzadkich - cez i lantan, określany jest nazwą ortyt [ałlanit]. Występuje w skałach granitowych i pegmatytach w postaci czarnych lub brązowawych ziarn o żywicznym połysku.

Rombowy; Tw. 6; G. 3,2-3,4 g/cm3; szarobiały, szarawy, brązowawy, czerwonawy (thulit), rzadko nie­bieski (tanzanit); połysk szklisty, na płaszczyznach łupliwości perłowy; R. bezbarwna

Zoisyt nie wzbudzał większego zainteresowania jako minerał aż do 1967 r. Wówczas to niejaki Manuel dSouza odnalazł przez przypadek pięknie zabarwiony na niebiesko kamień ozdobny w po­bliżu miasteczka Arusha na południowy zachód od Kilimandżaro. Odkrycie to odbiło się szerokim echem, a gazety donosiły w tonie wielkiej sensacji o znalezieniu “niebieskiego skarbu Afryki". Za sprawą słynnej firmy jubilerskiej Tiffany w Nowym Jorku, żywo zainteresowanej pięknym kamie­niem, nadano mu nazwę “tanzanit" pochodzącą od kraju jego odkrycia.

Dopiero specjaliści z Idar-Oberstein w Niemczech, gdzie przekazano kamień do oszlifowania, przeprowadzili w końcu prawidłową identyfikację minerału.

185

Okazało się, że tanzanit jest szczególną odmianą zoisytu, niepozornego minerału o przeważnie sza­rawej lub brązowawej barwie.

Niebieska barwa tanzanitu spowodowana jest obecnością domieszek strontu. W tym samym czasie wy­kazano, że nie ma powodu uważać tanzanitu za nowy minerał we właściwym tego słowa znaczeniu, cho­ciaż jest on bez wątpienia niezwykle interesującym kamieniem ozdobnym, tym bardziej że niebieska od­miana zoisytu nie była dotąd znana. Uważa się, że posiadaczką najpiękniejszej biżuterii z tanzanitu jest amerykańska gwiazda filmowa Elizabeth Taylor. Jest to kolia złożona z pięciu dużych okazów tanzanitu.

Zoisyt zawdzięcza swoją nazwę słoweńskiemu kolekcjonerowi baronowi S. Zois von Edelstein, który finansował mineralogiczne ekspedycje poszukiwawcze (plonem jednej z nich było odkrycie zoisytu). Kryształy zoisytu są słupkowe lub pręcikowe, często podłużnie prążkowane. Występuje w skupieniach zbitych, ziarnistych lub włóknistych. Formy krystaliczne są jednak stosunkowo rzadkie. Odmiana różo­wa, której zabarwienie wywołane jest obecnością manganu, nosi nazwę thullitu (zoisyt manganowy). Na­zwa ta pochodzi od dawnej nazwy północnych krańców Norwegii - Thule, gdzie został on odnaleziony. Zoisyt występuje jako minerał wtórny w szczelinach głębinowych skał magmowych oraz w strefach kon­taktowych skał wapiennych.

Główne wystąpienia zoisytu znajdują się w rejonie Zermatt (Szwajcaria), w Norwegii, w okolicy Gefries (Niemcy), w Borovinie na Morawach, Saualpe w Karyntii (Austria) oraz w Stanach Zjednoczonych (Kalifornia, Tennessee).

Do celów jubilerskich używany jest thullit, a ostatnio, chociaż na mniejszą skalę, również szarozielon­kawy zoisyt z Kalifornii. Kamieniom tym nadaje się zwykle szlif kaboszonowy, czasami również stosu­je się grawerunek. Tanzanit ma oczywiście najlepsze walory zdobnicze, przede wszystkim ze względu na swą piękną niebieską barwę, której intensywność-wzbogacić można przez podgrzewanie. Współczynnik załamania światła tanzanitu jest wprawdzie niższy niż normalnego zoisytu, ale pozostaje wciąż wysoki, zbliżony do korundu, co stanowi o jego dużej wartości jako kamienia jubilerskiego. Pewnym mankamen­tem jednakże jest stosunkowo niewielka twardość oraz wyraźna łupliwość.

Tanzanit wkroczył do grupy wyjątkowo drogich kamieni szlachetnych i nadal utrzymuje wysoką war­tość, m.in. ze względu na pogłoski o bliskim wyczerpaniu złóż. Największy dotychczas znaleziony okaz tanzanitu ma masę 126 karatów.

186

Tetragonalny; Tw. 6,5; G. 3,27-3,45 g/cm3; zwykle zielonobrązowy, brązowy lub zielony; połysk szkli­sty, na przełamie tłusty; R. bezbarwna

Wezuwian [wezuwianit] to minerał o wielu nazwach. Najczęściej stosowana pochodzi od Wezuwiu­sza, gdzie występuje obficie wśród skał wulkanicznych utworzonych podczas erupcji tego wulkanu. Inna nazwa wezuwianu, idokrazyt, wywodzi się z greckiego eidos, co oznacza “podobny", i krasis - skład, po­nieważ minerał ten ma zbliżony skład chemiczny do wielu granatów, z którymi bywa mylony.

Wiele nazw pochodzi od miejsc jego występowania. Znany jest jako egeran od miasteczka Eger, nie­mieckiej nazwy miejscowości Cheb w Czechach, gdzie został odnaleziony po raz pierwszy. Światową sła­wą cieszą się pobliskie złoża w Hazlov; tu wezuwian występuje razem z hessonitem (odmiana granatu) oraz wollastonitem i albitem. Ponieważ spotykany w tym złożu wezuwianit ma zawsze barwę brązową, a jego kryształy wykształcone są w postaci igiełkowatej, nazwę “egeran" stosuje się często dla określenia tej właśnie odmiany wezuwianu. Wielki poeta niemiecki J.W. Goethe, który był również zamiłowanym kolekcjonerem minerałów, tak dalece zafascynował się pięknem wezuwianu, że poświęcił mu długi po­emat. Kolejna nazwa, wiluit, pochodzi od miejsca jego występowania nad brzegami rzeki Wiłuj we wschodniej Syberii. Nazwa californit (kalifornit) wywodzi się od Kalifornii.

Zewnętrzny wygląd wezuwianitu sprawił, że przez długi czas mylono go z oliwinem, topazem lub gra­natami. Ostateczną identyfikację tego minerału przeprowadził słynny mineralog z Freibergu - Abraham Gottlob Werner w 1795 r., nadając mu nazwę “wezuwian". Mniej więcej w tym samym czasie zaliczono go do grupy złożonych krzemianów. Wzór chemiczny wezuwianu określa jedynie w przybliżeniu jego skład, gdyż zawiera on często liczne domieszki rozmaitych pierwiastków, jak m.in. mangan, chrom i be­ryl. Kryształy wezuwianu mają postać słupkową ograniczoną wieloma ścianami, czasami w kształcie pira­midy, lub pokrój pręcikowaty wydłużony w różnych kierunkach. Tworzy również skupienia ziarniste lub zbite. Kryształy są kruche, przeważnie tylko lekko przeświecające lub nieprzezroczyste. Poszczególne od­miany mają zróżnicowane zabarwienie: egeran jest brązowy, californit - zielony, a wiłuit - czarnozielony.

187Odmiany żółte określane są nazwą xantyt, natomiast bladoniebieskie - cypryn. Jest typowym minerałem skał węglanowych (wapienie, dolomity) zmienionych w strefie kontaktu ze skałami magmowymi i w związku z tym występuje z reguły w towarzystwie innych charakterystycznych minerałów kontaktowych, głów­nie krzemianów wapnia. Rzadziej spotykany jest w szczelinach łupków krystalicznych.

Spośród licznych złóż, oprócz już wspomnianych, do najważniejszych wystąpień wezuwianu należy zaliczyć: Gópfersgriin w Niemczech, Arendal i Oslo w Norwegii, Monzoni koło Predazzo we Włoszech, Ciklova w Rumunii, Bludov na Morawach, kopalnia Achmatow na Uralu oraz Brazylia i Kenia. Z tych dwóch ostatnich obszarów pochodzą okazy wezuwianitu o wartości jubilerskiej. Jednak jako kamień ozdobny wezuwian wykorzystywany jest raczej bardzo rzadko. Czasami jednak atrakcyjnie zabarwione okazy skał kontaktowych zawierających wezuwianit poddawane są obróbce szlifierskiej. Do tych celów stosuje się także californit, z którego wytwarzane są różne drobne przedmioty ozdobne.

Dużym zainteresowaniem kolekcjonerów cieszą się miejsca występowania californitu. Jednym z cie­kawszych jest np. rejon Siskiyou County i Riverside w Kalifornii. W ostatnich latach odkryto na terenie Stanów Zjednoczonych AP wiele innych stanowisk występowania californitu, m.in. złoże Magnet Cove (Garland i Hot Spring County) w stanie Arkansas, gdzie spotkać można kryształy dochodzące do ogrom­nych rozmiarów, sięgających nawet 30 cm długości. Doskonale wykształcone kryształy występują wśród niebieskawych wapieni kontaktowych w rejonie Helena Lewis i Clark County w stanie Montana oraz w okolicach Sanford w stanie Maine. Interesujące dla kolekcjonerów są także złoża wezuwianu w Meksy­ku i Kanadzie, a przede wszystkim wystąpienia słupkowych kryształów pochodzących ze stanowisk w re­jonie Xalostoc i nad jeziorem Jaco w prowincji Chihuahua w Meksyku. Odmiany wezuwianitu o walorach jubilerskich stwierdzono również w Brazylii, a w szczególności w Kenii. Pięknie zabarwione skały macie­rzyste zawierające wezuwian są często szlifowane i polerowane.

188

Trygonalny; Tw. 6,5; G. 3,7 g/cm3; niebieski, często z fioletowymi odcieniami, niekiedy bezbarwny; po­łysk szklisty; R. bezbarwna

Benitoit wywodzi swoją nazwę od San Benito w górach Diablo (Kalifornia), które jest praktycznie jedynym miejscem jego występowania. Przez długi czas uważano go za szafir. Dopiero w 1907 r. został zidentyfikowany przez amery­kańskiego mineraloga Landerbacka i opisany jako nowy minerał. Stało się to na krótko przed tym, nim został uznany za wysoko ceniony kamień szlachet­ny. Zawdzięcza to niezwykłemu połyskowi przewyższającemu nawet szafir oraz wspaniałej niebieskiej barwie, która w pełni uzasadnia często stosowane określenie “niebiański kamień". Obróbka szlifierska benitoitu nastręcza jednak pewnych trudności, gdyż jego kryształy wy­kazują silny pleochroizm, co oznacza w praktyce, że różnią się one zabarwieniem w zależności od kie­runku. Wzdłuż głównej osi krystalicznej są intensywnie niebieskie, natomiast w kierunku prostopa­dłym do osi są niemal bezbarwne. Benitoit występuje niezwykle rzadko w szczelinach łupków krysta­licznych. W San Benito spotykany jest w krystalicznych łupkach glaukofanowych złożonych głównie z sodowo-magnezowego amfibolu - crossytu, w towarzystwie natrolitu [glinokrzemian sodu z grupy zeolitów]. Benitoit występuje tam w szczelinach skalnych razem z innymi rzadkimi minerałami, taki­mi jak czarny neptunit (krzemian tytanu żelaza i sodu) i maleńkimi kryształkami brązowopomarańczowymi joaquinitu (złożony krzemian sodu, wapnia, tytanu i żelaza). Praktyczne zastosowanie benitonitu jest raczej ograniczone z uwagi na rzadkość występowania. Jego wartość jest jednak bardzo wy­soka, przede wszystkim ze względu na fakt, że większe kryształy występują w niewielkiej ilości. Naj­większy dotychczas znaleziony kryształ ważył tylko 7 karatów.

Heksagonalny; Tw. 7,5-8; G. 2,63-2,8 g/cm3; zwykle zielony lub różnie zabarwiony, np. zielonożółty (helidor), niebieskozielony (akwamaryn), różowy (morganit), soczysto zielony (szmaragd), czasami bez­barwny; połysk szklisty; R. biała

189

Beryl i jego przepięknie zabarwione odmiany, zwłaszcza szmaragd, należą do najdłużej znanych i najszerzej stosowanych kamieni szlachetnych. Znane są opowieści o pięknej Kleopatrze, która nosi­ła wspaniały szmaragd z wygrawerowanym własnym portretem. Za jej życia (69-30 p.n.e.) eksplo­atowano intensywnie kopalnie szmaragdu w Egipcie, chociaż wiadomo, że kamień ten wydobywano tam już znacznie wcześniej (około 1650 r. p.n.e.). Ze złóż egipskich korzystali jeszcze starożytni Rzy­mianie, Arabowie, a później nawet Turcy osmańscy.

Według dawnych przekazów Peruwiańczycy oddawali boską cześć szmaragdowi wielkości strusie­go jaja. Indianie kolumbijscy wydobywali szmaragdy na długo przed pojawieniem się Hiszpanów, którzy przejęli kopalnie w 1537 r. W wiedeńskim Muzeum Historii Naturalnej przechowywana jest piękna druza kryształów szmaragdów o wymiarach 18x13 cm. Przypuszcza się, że należała ona do Montezumy, władcy Azteków w latach 1502-1520. Druza szmaragdów znajdująca się obecnie w skarbcu słynnej Griine Gewólbe w Dreźnie pochodzi z praskiej kolekcji cesarza Rudolfa II (1576-1612). W buddyjskim sanktuarium w Kandy (Sri Lanka) przechowywana jest bardzo stara sta­tuetka Buddy wyrzeźbiona w jednym kawałku szmaragdu.

Najokazalszy obrobiony szmaragd eksponowany jest w zbiorach Muzeum Sztuki w Wiedniu. Nadano mu kształt wazy o wysokości 10 cm, a jego masa wynosi 2,681 karatów. Jest to prawdopo­dobnie największy znany szmaragd. Przyjmuje się, że największa w świecie kolekcja szmaragdów znajduje się w skarbcu tureckich sułtanów w słynnym pałacu Tokapi w Stambule. Zgromadzone tam kamienie pochodzą ze złóż w górnym Egipcie (Nubia). Liczne szmaragdy kolumbijskie przechowy­wane są w wielu kościołach na terenie całej Hiszpanii.

Wyróżniający się soczystą zielenią szmaragd zawdzięcza swą barwę domieszkom tlenków chro­mu. Ale oprócz szmaragdu beryl występuje w postaci wielu innych odmian barwnych, które wy­korzystywane są od niepamiętnych czasów jako kamienie szlachetne. Wśród nich wymienić należy

190

przede wszystkim bladoniebieski akwamaryn akwamarynaj, żółty lub żółtozielony, doskonale przezroczysty heliodor, zwany również złotym berylem, oraz różowy morganit (worobiewit), któ­ry swą barwę zawdzięcza domieszkom pierwiastka ziem rzadkich - cezu. Do prawdziwych rzad­kości zaliczany jest bixbit - purpurowoczerwona odmiana berylu.

Goshenit [goszenit], przezroczysta, bezbarwna odmiana berylu, nie jest szczególnie wysoko ce­niony jako kamień szlachetny. Zwykły beryl, spotykany stosunkowo często i nieprzezroczysty, nie ma walorów jubilerskich.

Beryl występuje najczęściej w postaci wydłużonych, heksagonalnych kryształów o pokroju słup­kowym, znacznie rzadziej w formie tabliczkowatej. Niekiedy kryształy berylu osiągają długość kil­ku metrów. W stanie Maine (USA) znaleziono kryształy dochodzące do 6 m i masie 1,5 tony. War­to zauważyć, że kryształy berylu o większej liczbie ścian mają wyższą wartość jubilerską. Dosko­nale wykształcone bowiem ściany kryształów mogą się rozwijać jedynie w dogodnych warunkach ich wzrostu podczas spokojnej krystalizacji i bez wtrąceń zanieczyszczeń. Często spotykane są również druzy kryształów berylu oraz niekiedy formy zbite.

Beryl występuje najczęściej w pegmatytach granitowych oraz w skałach o podobnej genezie. Najlepsze okazy szmaragdów pochodzą z żył kalcytowych i łupków mikowych; najpiękniejsze akwamaryny znajdowane są w złożach okruchowych i aluwialnych, które powstały w wyniku wie­trzenia macierzystych skał granitowych. Inne barwne odmiany berylu mają podobne pochodzenie. Jedynie purpurowy bixbit występuje w szczelinach przeobrażonych hydrotermalnie riolitów w za­chodniej części stanu Utah (USA). Beryle spotykane są także niekiedy w grejzenach wraz z ruda­mi cyny i wolframu.

Najwspanialsze szmaragdy wydobywano ze złóż położonych na południe od rejonu El Kassir w górnym Egipcie (Nubia). Obecnie kopalnie te stoją opustoszałe. Dziś najpiękniejsze okazy szma­ragdów wydobywa się ze złóż w okolicach Musso w Kolumbii,uważanych za szczególnie zasob­ne. Duże złoża znajdują się również na Uralu.

Największe dotychczas pozyskane kryształy szmaragdów pochodzą z Transwalu w Republice Południowej Afryki. W ostatnich latach obserwu­je się duży wzrost wydobycia szmaragdów w bra­zylijskim stanie Bahia, szczególnie ze złóż Carna-iba. Pochodzące stąd kamienie mają charaktery­styczny niebieskawy odcień. Najlepsze złoża eu­ropejskie znajdują się w rejonie Habachtal w Ty­rolu (Austria).

Wspaniałe okazy akwamarynów pochodzą z Brazylii, szczególnie z rejonu Governador Valadares w stanie Minas Gerais. Nie mniej znane wystąpienia akwamarynów znane są z terenów Rosji, przede wszystkim z okolic Adun-Czołon w pobliżu Nerczyńska na Syberii oraz Murzinka na Uralu, gdzie występują wśród pegmatytów i granitów. Nowe złoża odkryto ostatnio w Gilgit (Pakistan) oraz na Ukrainie.

Bogate złoża na południu Brazylii dostarczają wielu wspaniałych okazów akwamarynu o wyso­kiej jakości jubilerskiej. Mają one cudowny odcień delikatnego błękitu. W 1910 r. znaleziono w miej­scowych pegmatytach idealnie czysty akwamaryn o długości blisko pół metra i masie 110 kg. Został on wówczas sprzedany za 25 tys. dolarów. Szczególnie

191wysoko cenioną odmianą akwamarynu jest maxaxyt, charakteryzujący się głęboką niebieską barwą, którą zawdzięcza domieszkom pierwiastka boru. Nazwa pochodzi od złoża Maxaxa w stanie Minas Gerais, gdzie został on odkryty. Złoża Minas Gerais znane są z najciekawszych wystąpień akwa­marynu, niezwykle interesujących zarówno z mineralogicznego, jak i praktycznego punktu widzenia, a także z innych odmian barwnych beryli o najwyższych walorach kamieni szlachetnych.

Złoża Minas Gerais w Brazylii, słynące z szlachetnych odmian barwnych beryli, a w szczegól­ności morganitów i heliodorów, znajdują się w okolicach miast Teofiló Otóni, Diamantina i Governador Valadares. W okresie międzywojennym znane było także złoże w okolicach Rio Piaui.

Największy na świecie oszlifowany akwamaryn znajduje się w zbiorach Smithsonian Institution w Waszyngtonie (1000 karatów). W kolekcji Muzeum Narodowego w Pradze przechowywany jest okaz bladoniebieskiego akwamarynu o masie 988 karatów. Zielony akwamaryn o masie 875 kara­tów znajduje się w zbiorach British Museum w Londynie. Wszystkie te wielkie kamienie pocho­dzą z Brazylii, podobnie jak okazy przechowywane w Muzeum Kamieni Szlachetnych w Idar-Obe-rstein i w Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu. Największa prywatna kolekcja dużych akwamarynów zawiera 30 kamieni o masie 100 karatów. W tej samej kolekcji znajdują się również piękne okazy innych barwnych odmian beryli.

Akwamaryny nie są tak wysoko cenione jak szmaragdy. Odnosi się to także do innych szlachet­nych odmian beryli, chociaż znajdują się wśród nich kamienie o wyjątkowo pięknym zabarwieniu i bardzo poszukiwane, zwłaszcza w ostatnich latach. Szczególną pozycję zajmuje tu niezwykle rzadki beryl o soczystej barwie zielonej trawy, który różni się odcieniem zarówno od szmaragdu, jak i od niebieskozielonego akwamarynu. Ten wyjątkowy kamień szlachetny jest bardzo wysoko ceniony, niemal jak szmaragd. Najważniejsze złoża barwnych odmian beryli znajdują się w oko­licach Pala w Kalifornii i Marahitra na Madagaskarze, skąd pochodzą także unikatowe różowe beryle (morganity), heliodory i akwamaryny. Podobny charakter ma inne złoże na Madagaskarze w rejonie Antsirabe na południe od Antanarivo.

Beryl jest nie tylko cenionym kamieniem szlachetnym, lecz stanowi właściwie jedyne źródło potencjalnych

192

stopów. Czysty minerał beryl zawiera do 14% pierwiastka berylu.

Rombowy; Tw. 7-7,5; G. 2,6 g/cm3; zwykle brązowoniebieski, żółtawy, brązowozielony, szaroniebieski, niebieski, fioletowy, silnie pleochroiczny, co czasami można dostrzec nawet gołym okiem; połysk tłusty lub szklisty; R. bezbarwna

Kordieryt został wyodrębniony jako samodzielny minerał w 1813 r. i nazwany na cześć francuskie­go mineraloga, geologa i alpinisty Louisa Cordiera, który opisał go po raz pierwszy w 1809 r. Dużo wcześniej był znanym i poszukiwanym kamieniem ozdobnym, zwłaszcza w Sri Lance, gdzie uchodził za odmianę szafiru. Jaśniejsze odmiany kordierytu były sprzedawane w Sri Lance pod nazwą “szafi­rów wodnych". Spośród wielu innych nazw, którymi określano ten minerał, warto wymienić dichroit (dwubarwny), która nawiązuje wprost do wyrazistego pleochroizmu. Kordieryt występuje w postaci skupień ziarnistych lub zbitych, czasami tworzy krótkie kryształy o pokroju słupkowym. Jest stosun­kowo rozpowszechniony przede wszystkim w gnejsach lub przeobrażonych skałach osadowych (paragnejsach). Pod wpływem procesów wietrzenia przeobraża się w różne odmiany mik (łyszczyków). Główne złoża znajdują się w Bodenmais w Bawarii, w okolicach Murzinki na Uralu, Haddam i Guil-ford w stanie Connecticut (USA), w Japonii i w Sri Lance. Częściowo przeobrażone kryształy kordie­rytu, pochodzące z Bodenmais, osiągają do 4 cm długości. Spotykane w Orijavri (Finlandia) kryszta­ły kordierytu są niezwietrzałe i osiągają długość do 5 cm. W złożach Kragero w Norwegii występują zbite nagromadzenia szklistego kordierytu o imponujących rozmiarach. Zwykle są one przesycone wtrąceniami czerwonego hematytu. Najlepszy materiał do celów jubilerskich pochodzi obecnie z Ma­dagaskaru, ale jako kamień ozdobny kordieryt wykorzystywany jest stosunkowo rzadko. [W miejscowości Dolni Bory koło Velke Mezifici w Czechach zostały odkryte niezbyt dobrze wy­kształcone kryształy osiągające rozmiary do 20 cm, aż do 1968 r. uchodzące za kordieryt. W tym właśnie roku uznano, że jest to osobny minerał (Fe2Al4Si5O18) i nadano mu nazwę “sekaninait" na cześć czeskiego mineraloga Josefa Sekanina. Obok brazylianitu i bukovskyitu sekaninait jest praw­dopodobnie jednym z nielicznych nowo odkrytych minerałów występujących w dość znacznych ilościach i dlatego budzi ogromne zainteresowanie kolekcjonerów. Sekaninait, podobnie jak kor­dieryt, przekształca się w różne odmiany mik, a przede wszystkim w muskowit. Niektóre jego for­my określano niegdyś błędnie jako pinit (od nazwy kopalni Pini w pobliżu Schneeberg w Niem­czech) lub jako gigantolit (ponieważ tworzył pseudomorfozy po wielkich kryształach kordierytu).

Trygonalny; Tw. 5; G. 3,4 g/cm3; zielony; połysk szklisty; R. zielona

Dioptaz został po raz pierwszy opisany przez francuskiego mineraloga i krystalografa Rene Just Haiiya w 1797 r. Na długo przedtem był dobrze znany i podziwiany z uwagi na żywe szmaragdowozielone zabarwienie spowodowane obecnością miedzi. Być może był niekiedy mylony ze szmaragdem, chociaż jego stosunkowo niewielka twardość (5) zdaje się wykluczać błędną identyfikację. Niemniej z tego właśnie powodu bywa niekie­dy określany mianem “szmaragdu miedziowego".

Dioptaz tworzy najczęściej krótkie kryształy o pokroju słupkowym, charakteryzu­jące się doskonałą łupliwością. Spotykany w rejonach złóż miedzi. Główne jego wy­stąpienia znane są z Shaby (Zair), Ałtyn-Tiube w Kazachstanie, Baity (Rumunia), Copiapó (Chile) i Otavi (Namibia). Dioptaz jest rzadko stosowanym, ale wysoko cenionym kamieniem ozdobnym. Odmiany przezroczyste charakteryzują się wysoką dyspersją światła, a zatem doskonałą grą barw (określaną jako “ogień"). Dużym mankamentem jest niewielka twardość sprawiająca, iż po oszli­fowaniu kamień szybko staje się “martwy".

193

Trygonalny; Tw. 7-7,5; G. 3-3,25 g/cm3; barwy patrz tekst; połysk szklisty, na przełamie żywiczny; R. bezbarwna

Turmalin należy do tych kamieni szlachetnych, które stosunkowo późno dotarły do Europy. Przywiezione zostały przez Holendrów ze Sri Lanki (wówczas Cejlonu) dopiero na początku XVIII wieku. Jego nazwa wywodzi się z syngaleskiego turamali i wiąże się z niezwykłą właściwością kamienia, która w owym czasie była trudna do wyjaśnienia. Otóż turmalin po podgrzaniu ma zdol­ność przyciągania popiołu z ognia. Dziś wiemy, że zjawisko to spowodowane jest powstawaniem ładunków elektrycznych w kryształach turmalinu, które po podgrzaniu gromadzą się na przeciw­ległych krańcach (ładunki ujemne na jednym końcu kryształu, a ładunki dodatnie na drugim). Zja­wisko to nosi nazwę piroelektryczności turmalinu.

Odmiany turmalinu pochodzące ze Sri Lanki są czerwonawe lub intensywnie czerwone i noszą nazwę rubellitu. Znacznie wcześniej poznano jednak inną, mniej efektowną odmianę o czarnym zabarwieniu, znaną pod nazwą szerlit [także schórl, schórlit, szerl lub skory!]. Był on dobrze zna­ny górnikom europejskim, ale nie budził szczególnego zainteresowania ze względu na niepozorną, mdłą barwę. Któż mógł wówczas przypuszczać, że piękny, różowy turamali ze Sri Lanki i czarny szerlit to jeden i ten sam minerał.

Rozmaitość barw turmalinu sprawiła, że był on popularnym kamieniem ozdobnym już w starożytności. O tym, że cieszył się on dużym uznaniem, po­zwalają sądzić wyniki prac wykopaliskowych oraz źródła pisane z tamtej epoki. Był jednak tak często mylony z innymi minerałami, że popadał stop­niowo w zapomnienie i w średniowieczu stał się w Europie kamieniem pra­wie całkiem nieznanym.

194

Z chemicznego punktu widzenia turmalin należy do najbardziej złożonych minerałów, a jego skład wykazuje dużą zmienność ze względu na izomorficzną skłonność tworzenia kryształów mieszanych. Cecha ta sprawia, że turmalin cha­rakteryzuje się znacznie większą rozmaitością barw niż inne minerały. Najpospo­litszą odmianą turmalinu jest czarny szerlit, podczas gdy bezbarwny achroit jest najrzadszy. Najbardziej popularny różowy, a niekiedy nawet szkarłatny rubellit intensywnością zabarwienia przypomina rubin. Zielony werdelit, podobnie jak niebieski indygolit [indykolit], charakteryzuje się zmiennym natężeniem barwy. Brązowy drawit jest raczej rzadki. Nawet pojedyncze kryształy wykazują pasmowe zróżnicowanie barw.

Słupkowe kryształy charakteryzują się często przemiennym ułożeniem barw, co w innych okazach do­strzec można w przekroju poprzecznym. Znacznie częściej spotykane są kryształy o pokroju pręciko­wym. Turmalin jest rozpowszechnionym minerałem granitów i pegmatytów. Występuje również jako minerał wtórny w osadach rzecznych. Spotykany jest najczęściej w towarzystwie miki litowej (lepidolitu), berylu, topazu i apatytu. Niekiedy tworzy tzw. skały turmalinowe złożone głównie z ziarnistych sku­pień turmalinu i kwarcu [zwane turmalitami], towarzyszące zazwyczaj żyłom rudnym cynku.

Najbogatsze złoża szlachetnych odmian turmalinu występują w pegmatytach na obszarze Ame­ryki Południowej. Doskonale wykształcone kryształy rubellitu znane są przede wszystkim z rejo­nu Pala w Kalifornii. Obecnie złoża te są niemal wyczerpane. Najżywiej zabarwione kryształy turmalinu

195pochodzą z włoskiej wyspy Elba. Mają one zróżnicowane pasma barwne i bardzo atrakcyj­ne zestawienia kolorystyczne. Turmaliny z Elby charakteryzują się jasnozielonym zabarwieniem części środkowych i czarnymi zakończeniami. Noszą one nazwę “główek Maura" [lub “główek murzyńskich"].

Brazylia jest ojczyzną zielonych odmian turmalinów, które występują głównie w pegmatytach oraz niekiedy w żyłach kwarcowych. Najbogatsze stanowiska występują we wschodniej części stanu Minas Gerais. Barwy wydobywanych tutaj turmalinów nie zawsze są stałe. Określane one są też różnymi nazwami handlowymi, jak np. “brazylijskie szmaragdy", “brazylijskie chryzolity".

Inne złoża o światowej sławie znajdują się na Madagaskarze i na Uralu. Turmaliny z Madaga­skaru są zróżnicowane pod względem zabarwienia i przypominają często odmiany brazylijskie. Największy znaleziony dotychczas kryształ turmalinu o walorach jubilerskich pochodzi z okolic Muiiane w Mozambiku. Ten wspaniały okaz (rubellit) ma długość 42 cm i jest przechowywany w zbiorach muzealnych w Maputo. Najzasobniejsze złoża aluwialne występują w Sri Lance. Zło­ża czarnego szerlitu spotykane są m.in. w Dolnim Borze na Morawach.

Jako kamienie szlachetne najbardziej cenione są rubellity, przede wszystkim ze względu na głę­boką czerwoną barwę, przypominającą rubiny. Popularnością cieszą się także zielone werdelity oraz inne atrakcyjnie zabarwione odmiany przezroczyste. Za ciekawostkę uważa się szlifowane turmaliny o pasmowym rozłożeniu barw. Czarne szerlity są niekiedy wykorzystywane do wyrobu biżuterii żałobnej. Turmaliny wykorzystywane są także szeroko w optyce; m.in. ciemne, przezro­czyste odmiany stosowane są (podobnie jak kalcyt) do polaryzacji światła.

196

Enstatyt - krzemian magnezu, Mg2(SiO3)2

Rombowy; Tw. 5,5; G. 3,15-3,17 g/cm3; zwykle zielonkawy, ciemnozielony, szarobiały, żółtawy, brą­zowawy; połysk szklisty, czasami perłowy lub jedwabisty na płaszczyznach łupliwości; R. bezbarwna

Bronzyt - krzemian magnezu i żelaza (Mg,Fe)2(SiO3)2

Rombowy; Tw. 5,5; G. 3,2-3,4 g/cm3; zwykle zielonobrązowy; połysk metaliczny; R. bezbarwna

Hipersten - krzemian magnezu i żelaza (Fe,Mg)2(SiO3)2

Rombowy; Tw. do 6; G. 3,5 g/cm3; zwykle czarnobrązowy, czarnozielony; połysk szklisty; R. bez­barwna

Diopsyd - krzemian wapnia i magnezu, Ca,Mg(SiO3)2

Jednoskośny; Tw. 6-7 (rozmaita w różnych kierunkach); G. 3,3 g/cm3; zwykle zielony lub bezbarwny, ciemniejszy z domieszkami Fe; połysk szklisty na świeżym przełamie; R. bezbarwna

Jadeit - krzemian sodu i glinu, Na,Al(SiO3)2

Jednoskośny; Tw. 6,5; G. 3,2-3,3 g/cm3; zwykle białawy, zielonkawy z różnymi odcieniami; delikatny połysk szklisty; R. bezbarwna

Spodumen - krzemian litu i glinu, Li,Al(SiO3)2

Jednoskośny; Tw. 6,5-7; G. 3,1-3,2 g/cm3; bezbarwny, żółtawy, szary,różowy, różowofioletowy (kunzyt), zielony z domieszkami chromu (hiddenit); silny połysk szklisty; R. bezbarwna

197

Augit - złożony krzemian glinu, magnezu, żelaza, sodu i wapnia

Jednoskośny; Tw. 6; G. 3,3-3,5 g/cm3; zielony, brązowy do czarnego; silny połysk szklisty; R. szarozielona

Diallag - złożony krzemian glinu, żelaza, magnezu i wapnia

Jednoskośny; Tw. 6-7; G. 3,3 g/cm3; zwykle zielonkawy; niekiedy połysk metaliczny; R. bezbarwna

Pirokseny,tworzące grupę ważnych minerałów skałotwórczych,bardzo przypo­minają amfibole. Są podobne pod względem składu chemicznego, pokroju krysz­tałów i barwy. Pirokseny występują przede wszystkim w skałach magmowych.

Pirokseny rombowe - enstatyt, bronzyt, hipersten, tworzą ciągły szereg izo­morficzny, wykazujący zdolność wzajemnego zastępowania krzemianów żela­za i magnezu. Enstatyt, z greckiego enstates - odporny na wysokie temperatu­ry), występuje w postaci zbitej; rzadko tworzy kryształy, na ogół źle wykształ­cone. Często jest ważnym składnikiem skał zasadowych, niekiedy innych skał magmowych i metamorficznych (np. serpen ty nitów). Dobrze wykształcone kryształy występują głównie w Norwegii. Sztucznie powstają w żużlach wiel­kopiecowych. Enstatyt zawiera zawsze pewne domieszki żelaza. Jako czysty krzemian magnezu występuje tylko w meteorytach.

Bronzyt, który nazwę swoją zawdzięcza spiżowej barwie i połyskowi. Wystę­puje zawsze w postaci zbitej i tworzy skupienia ziarniste lub włókniste. Głównym rejonem jego wystąpień jest Kraubath w Styrii (Austria), gdzie tworzy pokaźne na­gromadzenie w serpentynitach. Ze względu na perłowometaliczny połysk podda­wany jest także obróbce jako kamień ozdobny.

Hipersten występuje zwykle w postaci zbitej, tworząc łuskowe skupienia ziarniste; rzadko spo­tykany jest w formie krystalicznej. Stanowi ważny składnik zasadowych skał magmowych (gabra, noryty) oraz niektórych wylewnych skał wulkanicznych, a także gnejsów kordiery towych. Niektó­re odmiany norytów zbudowane wyłącznie z hiperstenu określane są mianem hiperstenitów.

198

Ozdobne odmiany hiperstenu znane są z półwyspu Labrador we wschodniej Kanadzie. Hipersten szlifuje się podobnie jak bronzyt, uzyskując podobny spiżowy połysk.

Pirokseny jednoskośne, w przeciwieństwie do rombowych, nie tworzą ciągłych szeregów izo­morficznych, ale występują w postaci najrozmaitszych mieszanin mineralnych, co powoduje powstawanie dużej liczby odmian.

Diopsyd nazwę swoją wywodzi z greckiego dis (podwójny) i opsis (opinia), nawią­zującą do dwóch różnych opinii mineralogów na temat postaci ich kryształów. Tworzy krótkie kryształy o pokroju słupkowym lub skupienia ziarniste. Jest typowym minera­łem stref kontaktowych. Niekiedy stanowi główny składnik monomineralnych skał kontaktowych, jak np. malakolity lub diopsydowe erlany (nazwa pochodzi od miejsca występowania - Erlan w niemieckiej części Rudaw). Indyjskie odmiany diopsydu, wy­kazujące zjawisko asteryzmu, należą do bardzo popularnych kamieni ozdobnych. Jadeit, który charakteryzuje się znaczną zwięzłością (spoistością), wykorzystywany był w przeszło­ści na szeroką skalę do wyrobu narzędzi. Ma zwykle postać zbitą, często drobnowłóknistą. Występo­wanie jadeitu związane jest ściśle ze skałami metamorficznymi, gdzie tworzy niekiedy zwarte skupie­nia monomineralne zwane jadeitytami. Barwne odmiany jadeitu z Chin i Tybetu wykorzystywane są od dawna jako kamienie ozdobne, z których wykonuje się najrozmaitsze przedmioty artystyczne.

Spodumen - piroksen litonośny, występuje w dużych nagromadzeniach wśród gruboziarnistych granitów na obszarze Ameryki Północnej. W stanie Dakota znaleziono kryształy o długości 12 me­trów. Kunzyt jest przezroczystą odmianą spodumenu o pięknym różowym zabarwieniu i wysokiej jakości jubilerskiej. Charakterystyczny odcień barwy spowodowany jest domieszkami manganu. Ten szlachetny kamień ceniony jest szczególnie wysoko w Stanach Zjednoczonych, gdzie zasob­ne jego złoża znajdują się w okolicach Pala w Kalifornii.

Najszerzej rozpowszechnionym piroksenem jednoskośnym jest augit. Występuje w postaci krótkich kryształów o pokroju słupkowym i spotykany jest najczęściej w wylewnych skałach wulkanicznych,

199

niekiedy w formie wyraźnie wyodrębnionych ziaren mineralnych. Tego typu wystą­pienia znane są m.in. z Wyżyny Środkowoczeskiej, Włoch i Norwegii.

Diallag przypomina barwą i połyskiem bronzyt. Jest ważnym minerałem skałotwórczym gabr i serpentynitów.

Aktynolit - złożony krzemian wapnia, magnezu i żelaza, Ca2(Mg,Fe)5(OH)2(Si401 ,)2

Jednoskośny; Tw. 5-6; G. 2,9-3,2 g/cm3; zielony; połysk szklisty; R. biała

Antofyllit - złożony krzemian magnezu i żelaza (MgJFe4OH4SiziOj ])2

Rombowy; Tw. 5,5-6; G. 2,9-3,2 g/cm3; zwykle brązowozielony do zielonego; połysk perłowy, na nie­których płaszczyznach szklisty; R. biała

Hornblenda - amfibol ubogi w krzemionkę (SiO2) o wysokiej zawartości trójwartościowego żelaza i czterowartościowego tytanu

Jednoskośny - pseudoheksagonalny; Tw. 5-6; G. 2,9-3,4 g/cm3; intensywnie czarny; połysk szklisty; R. szarozielona do brązowozielonej

Amfibole podobnie jak inne ciemne minerały były pierwotnie często mylone z czarnymi turmalinami (schórl, szerlit). Górnicy niemieccy nazywali amfibol “hornblende" [pol. hornblenda], po­nieważ trudno się przełamuje i jest twardy jak róg. Z początkiem XIX wieku minerał ten został włą­czony do grupy amfiboli. Ale również i ta nazwa podkreśla ich podobieństwo do innych minera­łów, gdyż greckie amfibolos znaczy tyle co “niejasny".

Amfibole są ważnymi minerałami skałotwórczymi i przypominają bardzo pirokseny (np. augit). Można je rozróżnić na podstawie odmiennego kąta pomiędzy płaszczyznami łupliwości (amfibole w przybliżeniu 120°, pirokseny 90°). Amfibole występują najczęściej w postaci nieregularnych skupień ziarnistych. Niekiedy tworzą niewielkie, krótkie kryształy o pokroju słupkowatym. Nale­żą do minerałów rozpowszechnionych w przyrodzie i spotykane są w licznych skałach magmo­wych oraz metamorficznych (np. łupki krystaliczne). W grupie amfiboli znajdują się m.in. ważne z przemysłowego punktu widzenia azbesty, a także kilka interesujących kamieni ozdobnych.

200

Nefryt, określany także jako jad [pol. zad], jest najbardziej zwięzłym ze znanych minerałów. Szeroko wykorzystywany od dawna jako kamień ozdobny, szczególnie w Chinach. Nefryt jest od­mianą aktynolitu lub antofyllitu, które należą do grupy amfiboli rombowych. Wyjątkowa zwię­złość (spoistość) nefrytu spowodowana jest wzajemnym przerastaniem się drobniutkich włókienek tych dwóch odmian amfiboli, które tworzą swego rodzaju spilśniony agregat. Najwspanialsze oka­zy nefrytu pochodzą z Nowej Zelandii i środkowej Azji.

Były one od wieków wykorzystywane, przede wszystkim w Chinach, gdzie kamień ten jest szczególnie wysoko ceniony i popularny. Najstarsze, dziś już niemal doszczętnie wyczerpane, ko­palnie nefrytu znajdują się w masywie Kuen-Lun. [W Polsce złoża nefrytu występują w okolicy Jordanowa na Dolnym Śląsku].

Amfibol bazaltowy (hornblenda bazaltowa) jest bardzo interesującym minerałem, spotykanym czasami w postaci dużych kryształów o pokroju krótkich lub wydłużonych słupków, z reguły do­brze wykształconych i zakończonych trzema ścianami o kształcie zbliżonym do romboedru. Wy­stępuje w skałach ubogich w krzemionkę, a w szczególności w wulkanitach trzeciorzędowych two­rzących pokrywy bazaltowe i tufy. Piękne kryształy hornblendy pochodzą ze złóż czeskich w re­jonie Stfibra (wzgórze Ylćak) oraz na Wyżynie Środkowoczeskiej, przede wszystkim z okolic Lovosic.

Amfibol pospolity ma skład chemiczny zbliżony do amfibolu bazaltowego, ale zawiera mniej żelaza. Oba te minerały różnią się od pozostałych minerałów z grupy amfiboli przede wszystkim dużą zawartością glinu. Najpewniejszą metodą rozróżnienia tych dwóch amfiboli jest przeprowa­dzenie badania w płytce cienkiej: amfibol bazaltowy jest zwykle brązowy, natomiast amfibol po­spolity charakteryzuje się różnymi odcieniami zieleni. W skałach najbardziej przypominają augit.

201

Amfibole są szeroko rozpowszechnione jako ważne minerały skałotwórcze. Stanowią one barwny komponent wielu skał magmowych, rzadziej metamorficznych. Złupkowacone skały złożone głównie z pospolitych amfiboli noszą nazwę amfibolitów i są bardzo pospolite wśród łupków kry­stalicznych.

Trójskośny; Tw. 5,5-6,5; G. 3,4—3,68 g/cm3; zwykle różowy, ciemnoróżowy, czerwony, pod wpływem wietrzenia ciemnieje; połysk szklisty, na płaszczyznach łupliwości perłowy; R. bezbarwna

Rodonit opisany został jako nowy minerał w 1819 r. Jego nazwa wywodzi się z grec­kiego rhodon (róża, różowy) i nawiązuje do barwy, która jednak ciemnieje na skutek utleniania, przybierając najpierw kolor szary, a następnie nawet czarny. Objawy te spo­wodowane są pojawieniem się na powierzchni rodonitu nalotów wietrzejących tlenków manganu (głównie piroluzytu, psylomelanu, wadu i ich domieszek). Przeważnie wystę­puje w postaci zbitej. Kryształy są bardzo rzadkie. Rodonit spotykany jest przede wszyst­kim w złożach rud manganu i żelaza. Składem chemicznym przypomina pirokseny. Piękne, duże okazy różowego rodonitu występują głównie na Uralu (Maloje Sedelnikowo) oraz w Cummington (Massachusetts, USA), gdzie wydobywane są pokaźne, zwarte bloki doskonałej jako­ści o masie dochodzącej do 50 kg. Rodonity z Cummington cenione są szczególnie wysoko ze wzglę­du na wyjątkowo soczyste, krwistoczerwone zabarwienie. Inne znane złoża znajdują się w Langban i Pajsberg w Szwecji (pajsbergit), w Stanach Zjednoczonych: Franklin Furnace (New Jersey), Butte (Montana) i Kalifornia, a przede wszystkim w Australii (Broken Hill), gdzie spotykane są kryształy

202

dochodzące do 10 cm. Zbite, drobnoziarniste rodonity są doskonałym kamieniem ozdobnym wykorzy­stywanym do celów dekoracyjnych zwłaszcza w Rosji, Stanach Zjednoczonych i w Australii. Spośród wszystkich odmian tego minerału największą popularnością cieszą się rodonity poprzerastane czarno za­barwionymi żyłkami tlenków manganu. Warto jednak zwrócić uwagę, że rodonit jest przede wszystkim ważną rudą manganu (zawartość Mn dochodzi do 42%).

Trójskośny; Tw. 5; G. około 2,8 g/cm3; biały, szary; połysk jedwabisty; R. bezbarwna

Pektolit, opisany w 1828 r. przez niemieckiego mineraloga F. Kobella, pochodził ze złóż bazal­towych w północnych Włoszech. Nazwa minerału wywodzi się z greckiego pektos (złożony) i lithos (kamień). Pektolit występuje w postaci drobnych włóknistych i promienistych skupień, zło­żonych z pojedynczych igiełkowatych osobników, rzadko zakończonych ścianami kryształów. Najczęściej tworzą one zwarte wypełnienia szczelin i pustek skalnych. Z racji dużego podobień­stwa są często mylone z innymi białymi i włóknistymi krzemianami, takimi jak natrolit, tremolit lub wollastonit. Nie jest zbyt rozpowszechnionym minerałem.

Większe nagromadzenia pektolitu spotykane są m.in. w Monte Blado na wschodnim wybrzeżu jeziora Garda (Włochy), Bergen Hill i West Paterson w stanie New Jersey (USA) oraz w osłonie amfibolitowej na przedgórzu Karkonoszy (Czechy, Polska). Pektolit nie ma żadnego praktyczne­go znaczenia, ale ze względu na piękne formy występowania jest bardzo popularny wśród kolekcjonerów.

203

Szczególnie efektowne okazy pochodzą z West Paterson (USA), ze Szkocji oraz Czech. Bardzo oryginalne są szwedzkie pektolity (Langhorn), wyglądem przypominające azbest.

Wollastonit (wolastonit), nazwany tak na cześć angielskiego chemika W.H. Wollastona (1766-1828), wyglądem i składem chemicznym przypomina pektolit. Jest to trójskośny krzemian wapnia Ca3H(SiO3)3, który występuje w postaci drobnowłóknistych lub łuseczkowych i igiełko­wych skupień. W odróżnieniu od pektolitu jest dość rozpowszechniony jako typowy minerał kon­taktowy termicznie zmetamorfizowanych wapieni. Większe wystąpienia: Ciclova (Rumunia), Pen­sylwania (USA), Quebec (Kanada), Pichucalco (Meksyk). Niekiedy jest głównym minerałem skałotwórczym dużych mas skalnych. Skały wollastonitytowe, powstające w wyniku metamorfizmu kontaktowego skał węglanowych, zawierają zwykle domieszki kwarcu.

Skrytokrystaliczna; Tw. 2-4; G. 2-2,2 g/cm3; zwykle niebieskozielona, niebieska, brązowa; połysk tłu­sty lub szklisty; R. zielonkawobiała

Chryzokola nazwę wywodzi z greckiego chrysos (złoty) i kolia (klej). Wspominana była już ja­ko znany minerał przez greckiego filozofa, lekarza i przyrodnika Teofrasta (372-287 p.n.e.), któ­ry uznawany jest za ucznia i kontynuatora myśli Arystotelesa. Chryzokolę wykorzystywano za­wsze jako kamień ozdobny. Jest rzeczą zadziwiającą, że jej ścisły opis mineralogiczny przedsta­wiony został dopiero w 1968 r.

Chryzokola tworzy najczęściej cienkie naskocupienia i naloty, przypominające barwą malachit, od którego różni się niebieskawymi odcieniami. Występuje w strefie utleniania złóż kruszców mie­dzi. Jest minerałem wtórnym chalkopirytu i innych siarczków miedzi. Często występuje razem z wtrąceniami limonitu, opalu i malachitu. Te właśnie liczne domieszki utrudniały precyzyjne okre­ślenie składu chemicznego chryzokoli i jej identyfikację jako osobnego minerału. Główne nagro­madzenia złożowe znajdują się w Rumunii, w Izraelu (Eilat), w rejonie występowania złóż mala­chitu na Uralu (m.in. Niżny Tagił), w Chile, Stanach Zjednoczonych (Arizona). Jako kamień ozdobny jest wykorzystywana obecnie raczej rzadko, głównie w Izraelu i w Rosji.

204

Tetragonalny; Tw. 4,5-5; G. 2,3-2,4 g/cm3; biały, zielonkawy, różowy; połysk szklisty, perłowy na płaszczyznach łupliwości; R. biała

Apofyllit został po raz pierwszy opisany jako minerał przez francuskiego mi­neraloga i krystalografa Rene Justa Hauya, który nadał mu nazwę z greckiego apo - oderwany, iphullon - liść, ponieważ podczas podgrzewania łuszczy się na drob­ne piątki na skutek parowania wody. Jest to cecha typowa także dla zeolitów, z którymi apofyllit bywa często mylony.

Apofyllit tworzy kryształy o pokroju słupkowym, tabliczkowym lub igiełkowym i występuje najczęściej w postaci blaszkowatych skupień o doskona­łej łupliwości. Spotykany jest stosunkowo często w pustkach zasadowych skał wylewnych, m.in. w bazaltach i fonolitach. Najważniejsze wystąpienia znane są m.in. z miejscowości Mariańska Hora w Czechach, z okolic Kaisersthul w Niem­czech, z Islandii, Bergen County w stanie New Jersey (USA) oraz z Brazylii, skąd pochodzą szcze­gólnie duże kryształy. Podobne idealnie przezroczyste i barwne kryształy znane są z rejonu Poona w Indiach. Kamienie te bywają stosowane w zdobnictwie. Interesują się nimi także kolekcjonerzy.

205

Rombowy; Tw. 6-6,5; G. 2,8-3 g/cm3; zwykle zielonobiały; połysk szklisty; R. biała

Prehnit [prenit] został po raz pierwszy przywieziony do Europy w 1783 r. przez holenderskiego pułkownika Prehna z Przylądka Dobrej Nadziei w Afryce Południowej. Ze względu na zmienne zielone zabarwienie sądzono, że kamień ten jest odmianą szmaragdu lub oliwinu i nazywano go “szmaragdem przylądkowym" (cape-emerald) lub “chryzolitem przylądkowym". Potem, gdy od­kryto europejskie złoża tego minerału, uznano, że jest on zeolitem. Z uwagi na charakterystyczny wygląd zewnętrzny przylgnęła do niego niemiecka nazwa gelber Strahlzeolit (żółty zeolit promie­nisty). Prawidłowy opis tego minerału przedstawił w 1789 r. słynny niemiecki mineralog i geolog A.G. Werner z Akademii Górniczej we Freibergu.

Kryształy prehnitu mają pokrój tabliczkowaty lub słupkowy i tworzą najczęściej skupienia zbi­te lub nerkowate o budowie promienistej. Występuje jako minerał wtórny krzemianówwapnia i gli­nu, głównie skaleni. Spotykany często w pustkach skalnych amfibolitów i łupków krystalicznych, zazwyczaj w towarzystwie innych wtórnych minerałów, jak analcym i natrolit. Większe nagroma­dzenia występują w Le Bourg-dOisans, Daphine we Francji, w Szkocji, we Włoszech, w Peru i USA (Paterson). Stosunkowo rzadko wykorzystywany jako kamień ozdobny, zazwyczaj ze szli­fem kaboszonowym.

Bavenit (nazwa pochodzi od złóż Baveno we Włoszech) przypomina prehnity, ale jest znacznie mniej rozpowszechniony. Jest to rombowy krzemian berylu, glinu i wapnia, który tworzy promie­niste skupienia złożone z drobniutkich, białych, igiełkowatych kryształów. Powstają one na ogół w wyniku rozkładu berylu.

207

Jednoskośny; Tw. 1; G. 2,7-2,9 g/cm3; zwykle biały, zielonkawy (z niewielką zawartością żelaza); połysk tłusty; R. biała

Talk swoją nazwę wywodzi z języka arabskiego. Określenie zbitej odmiany - steatyt, pochodzi z greckiego stear (łój). Znany jest od najdawniejszych czasów. Jako tzw. kamień garncarski (miesza­nina talku i chlorytów) używany był w przeszłości do wyrobu naczyń. Atrakcyjnie zabarwione odmia­ny talku od dawna wykorzystywano jako materiał do wytwarzania ozdobnych przedmiotów.

Talk tworzy tłuste skupienia blaszkowate i łusko watę o doskonałej łupliwości. Steatyt, zwany rów­nież kamieniem mydlanym, występuje wśród zmetamorfizowanych łupków. Jest rozpowszechniony w niektórych złożach metamorficznych skał węglanowych, m.in. towarzyszy często magnezytom, wy­stępuje wśród skał wzbogaconych w magnez (np. przekrystalizowane dolomity) oraz wśród łupków krystalicznych. Największym producentem talku są Stany Zjednoczone AP, gdzie eksploatuje się za­sobne złoża w stanach Nowy Jork, Vermont i Wirginia. Największe złoża europejskie znajdują się w Austrii i we Włoszech. Talk wykorzystywany jest obecnie jako surowiec do wytwarzania mate­riałów żaroodpornych, m.in. do produkcji ognioodpornych wyrobów ceramicznych.

Pirofyllit nazwę swoją wywodzi z greckiego pyr - ogień, i phullon - liść, ponieważ w płomie­niach łuszczy się na drobne listki. Bardzo podobny do talku. Spotykany głównie w Chinach. Zwię­złe odmiany pirofyllitu noszą nazwę “agalmatolit" i są od dawna wykorzystywane jako materiał do rzeźbienia najrozmaitszych figurek i przedmiotów ozdobnych, szczególnie popularnych w Chinach [znane są tu również pod nazwą “pagodyt"].

Muskowit - glinokrzemian glinu i potasu, zawierający fluoryt, KAl2(OHf)2AlSi3O10

Tw. 2-2,5; G. 2,78-2,88 g/cm3; zwykle bezbarwny, rzadziej brązowy, bladozielony, żółty; połysk per­łowy; R. bezbarwna

Flogopit - złożony glinokrzemian magnezu i potasu oraz fluorytu

Tw. 2,5; G. 2,76-2,97 g/cm3; zwykle czerwonobrązowy; połysk niekiedy metaliczny; R. bezbarwna

Biotyt - złożony glinokrzemian magnezu, potasu oraz żelaza

Tw. 2,5-3; G. 2,8-3,2 g/cm3; zwykle brązowy, żółty, srebrzysty, a także rozmaicie zabarwiony Jasny do ciemnego (lepidomelan); połysk perłowy, lekko metaliczny; R. bezbarwna

Lepidolit - złożony glinokrzemian potasu, glinu, litu oraz fluoru

Tw. 2,5-4; G. 2,8-2,9 g/cm3; zwykle różowy, fiołkowoszary, zielonkawy, żółtawy, biały; połysk perłowy; R. bezbarwna

Miki należą do grupy minerałów, które charakteryzują się doskonałą łupliwością; można je z ła­twością dzielić na cieniutkie, elastyczne blaszki. Ta szczególna cecha okazała się wysoce przydat­na dla celów praktycznych i jest już wykorzystywana niemal od trzech stuleci. W przeszłości prze­zroczyste miki stosowane były m.in. zamiast szyb okiennych. Miki są minerałami bardzo rozpo­wszechnionymi. Występują jako podstawowy składnik wielu skał, m.in. pegmatytów (szczególnie jasny muskowit). Należą do ważnych minerałów skałotwórczych, spotykanych w wielu skałach magmowych i łupkach krystalicznych. W zależności od zabarwienia stosuje się ogólny podział na miki jasne i miki ciemne.

Muskowit jest najbardziej rozpowszechnioną miką jasną, która występuje w postaci przezroczy­stych blaszek, często o pokaźnych rozmiarach. Spotykana jest niekiedy również w postaci drob­niutkich łuseczek (serycyt) lub w skupieniach zbitych. Kryształy muskowitu są niezwykle rzadkie. Drobne blaszki muskowitu są białe i mają połysk perłowy; odmiany zbite są zielonkawe. Najwięk­sze płyty muskowitu znajdowane były na Uralu oraz w Indiach.

209

Flogopit jest ogniwem przejściowym między mikami jasnymi i ciemnymi.

Wśród odmian ciemnych, które zabarwienie zawdzięczają obecności żelaza, najbardziej rozpo­wszechniony jest biotyt. Tworzy niedoskonale wykształcone kryształy znane głównie z krateru Monte Somma (Wezuwiusz) i z Kanady (Ontario, Quebec). Miki ciemne są znacznie mniej odpor­ne niż muskowit i ulegają łatwemu rozkładowi. Zwykle przeobrażają się w chloryty.

Lepidolit albo mika litowa występuje w postaci drobnych lub grubszych blaszek spotykanych przede wszystkim w pegmatytach. Odkryty po raz pierwszy w okolicach Rożny na Morawach, gdzie występują piękne różowe i zielone odmiany razem z różowym turmalinem i topazem. Od­miany różowe spotykane są znacznie częściej niż zielone. Główne nagromadzenia złożowe znaj­dują się w rejonie Penig (Saksonia, Niemcy), na Uralu (Rosja) oraz w Stanach Zjednoczonych (Maine, Kalifornia).

Roczna produkcja światowa mik szacowana jest obecnie na około 50 tys. ton, z czego blisko 50% przypada na USA, a około 23% pochodzi z Indii. Jasne miki mają duże znaczenie praktyczne, po­nieważ są ogniotrwałe i odporne na działanie kwasów. Stosowane są głównie w przemyśle elek­trotechnicznym jako doskonałe izolatory oraz w przemyśle optycznym. Znacznie mniejsza odpor­ność mik ciemnych ogranicza ich zastosowania techniczne. Przetworzony biotyt używany jest nie­kiedy do produkcji barwników, a także do pozyskiwania domieszek cezu. Lepidolit jest cennym surowcem wyjściowym do produkcji litu, ważnego składnika różnych stopów, przede wszystkim ołowiu i aluminium. Lepidolit wykorzystywany jest również wyjątkowo jako kamień ozdobny w postaci szlifów kaboszonowych, które najlepiej ujawniają jego perłowy połysk.

211

Jednoskośne; Tw. w przybliżeniu 2; G. 2,6-3,3 g/cm3 (sporadycznie do 4,8 g/cm3); zwykle zielonkawe z różnymi odcieniami, nawet czarne; połysk szklisty; R. bezbarwna

Chloryty wywodzą nazwę z greckiego chloros (zielony) i są zbliżone do mik, które często ulegają przeobrażeniu w chloryty pod wpływem wietrzenia. Wykazu­ją, podobnie jak miki, doskonałą łupliwość, ale w przeciwieństwie do nich nie są elastyczne. Po wygięciu blaszki chloryty nie powracają do pierwotnej pozycji w odróżnieniu od sprężyście odkształcającej się miki. Chloryty rozpowszechnione są głównie w skałach metamorficznych. Pięknie wykształcone kryształy znajdowane są w Alpach Pennińskich. Występujące tu chloryty tworzą skupienia w postaci druz złożonych z niewielkich, nie­bieskawo zabarwionych kryształów i określane są nazwą pennin. Kammereryt, zaliczany do chlorytów chromowych, jest szczególnie interesującym minerałem przede wszystkim ze względu na pięk­ne purpurowe lub fioletowe zabarwienie kryształów. Jego wystąpienia znane są z obszaru Anatolii w Turcji, skąd pochodzą okazy szlifowane dla kolekcjonerów. Do grupy chlorytów został zaliczony szamozyt [chamozyt], odkryty w 1820 r. przez francuskiego chemika P. Berthiera. Szamozyt występu­je niemal wyłącznie w postaci skupień oolitowych o zielonym zabarwieniu. Bardzo zbliżony do niego turyngit występuje także w postaci skrytokrystalicznej i ma odcień oliwkowozielony. Jego nazwa wy­wodzi się od złóż w Turyngii. Obie odmiany, zarówno szamozyt, jak i mniej rozpowszechniony turyn­git, powstają na drodze hydrotermalnej oraz występują często w znacznych ilościach wśród skał osado­wych pochodzenia morskiego. Znane są m.in. z obszarów Francji i Czech. [W Polsce spotykane w zło­żach rud żelaza w okolicach Częstochowy i Łęczycy]. Do grupy chlory tów (tzw. septochlorytów) by­wa zaliczany także cronstedytyt nazwany tak na cześć szwedzkiego mineraloga A. Cronstedta. Jest to złożony krzemian żelazawo-żelazowy występujący w postaci drobnych skupień krystalicznych o barwie czarnozielonej lub czarnej. Powstaje najczęściej na skutek przeobrażenia pirytu. Jest stosun­kowo rzadkim minerałem. Jego większe wystąpienia znane są m.in. z Brazylii, Anglii, Rumunii oraz Czech.

212Jednoskośny lub trójskośny; Tw. 1-2; G. 2,6 g/cm3; zwykle biały lub żółtawy; połysk perłowy, w zwar­tych skupieniach tłusty; R. biała

Kaolin swoją nazwę wywodzi z języka chińskiego, bowiem właśnie Chińczycy wykorzystywali ten kamień już wczasach starożytnych. Po rozdrobnieniu był on mieszany z wodą, następnie czyszczony, suszony i po sprasowaniu stosowany do wyrobu porcelany. Przez bardzo długi czas zdołano utrzymać w tajemnicy pro­ces przeróbki kaolinu, jak również lokali­zację jego złóż znajdujących się w dzi­siejszej prowincji Jiangxi. Aż do XVIII wieku Chińczycy pozostawali jedynymi producentami porcelany, mimo że w X wieku dotarła ona do Iranu, a w XV stu­leciu za pośrednictwem Holendrów do Europy. Tajemnicę wyrobu porcelany próbowali poznać Wenecjanie i Francuzi. Udało się to dopiero w 1709 r. Niemcowi J. Bóttgerowi.

Kaolin jest białą substancją ilastą, której

głównym składnikiem jest minerał kaolinit. Kaolinit ma zwykle postać ziemistą, i jest kruchy i tłusty w dotyku. Zawiera także inne glinokrzemiany. Powstaje w wyniku rozkładu krzemianów wzbogaconych

w glin, przede wszystkim skaleni występujących w granitach i arkozach (skały pia­skowcowe złożone z kwarcu i skaleni). Najbardziej znane złoża znajdują się w St. Austell w Kornwalii (Wielka Brytania) i w okolicach Karlovych Var w Czechach. Obecnie do produkcji porcelany wykorzy­stywane są tylko najlepsze odmiany kaolinu. Surowiec gorszej jakości stosowany jest jako wypeł­niacz w przemyśle papierniczym i do wyrobu farb.

Skrytokrystaliczny, Jednoskośny; Tw. 3-4; G. 2,5-2,6 g/cm3; różne odcienie zieleni i żółci, także czer­wonawy, warstewkowany; połysk szklisty, doskonały po oszlifowaniu; R. biała

Serpentyn był już dobrze znany w starożytnym Rzymie, skąd wywodzi się jego nazwa z łaciń­skiego serpens (wąż), bowiem sądzono wówczas, że jest on doskonałym remedium na ukąsze­nie węża. W starożytności znano również włóknistą odmianę serpentynu - azbest, który według źródeł historycznych wydobywany był na Cyprze. Ognioodporność azbestu nie była jednak wówczas przedmiotem szczególnego zainteresowania. Wykonywane z azbestu różne przedmio­ty aż do XIX wieku traktowano raczej jako ciekawostki.

213

Poważniejsze próby wykorzystania niezwykłych właściwości tego minerału przeprowadzono je­dynie za czasów panowania Piotra Wielkiego (1689-1725), który chciał zagospodarować bogate złoża azbestu na Uralu.

Serpentyn występuje najczęściej w postaci dwóch głównych odmian: włóknistego chryzotylu oraz antygorytu, który tworzy skupienia tabliczkowate lub płytkowe. Obie te formy serpentynu są głównymi składnikami skał zwanych serpentynitami. Najważniejsze złoża euro­pejskie serpentynów azbestowych znajdują się w Balangero koło Turynu we Włoszech, a naj­większe złoża światowe występują w Kanadzie i USA. Najbardziej przydatne do produkcji materiałów ognioodpornych są drobnowłókniste chryzotyle, uważane za najlepsze spośród wszystkich typów azbestów (tzn. drobnowłóknistych krzemianów). Wykorzystywane są one również jako materiały izolacyjne w przemyśle ceramicznym i elektrotechnicznym. Zbite od­miany serpentynu stosowane były także w przemyśle materiałów budowlanych. Pięknie zabar­wione serpentyny są kamieniami ozdobnymi. [W Polsce serpentyny i skały serpentynitowe wy­stępują na Dolnym Śląsku; m.in. Jordanów, Sobótka, Szklary].

Ortoklaz - glinokrzemian potasu,, KAlSi2O3

Jednoskośny; Tw. 6; G. 2,54-2,56 g/cm3; zwykle żółtobiały lub różowy, krwistoczerwony; połysk szklisty lub perłowy; R. bezbarwna

214

Mikroklin - glinokrzemian potasu, KAlSi3O8

Trójskośny; Tw. 6; G. 2,57 g/cm3; biały do zielonego (amazonit); połysk zbliżony do ortoklazu; R. bezbarwna

Albit - glinokrzemian sodu, NaAlSi3O8

Trójskośny; Tw. 6,5; G. 2,62 g/cm3; zwykle białawy lub bezbarwny; połysk szklisty lub perłowy; R. bezbarwna

Oligoklaz - albit z domieszką anortytu

Trójskośny; Tw. 6; G. 2,64 g/cm3; bezbarwny, biały, żółtawy, czerwonawy, zielonkawy; połysk szklisty, często ze złocistą grą barw; R. bezbarwna

Labrador - anortyt z domieszką albitu

Trójskośny; Tw. 6; G. 2,7 g/cm3; szaroniebieski, zielononiebieski z atrakcyjną grą barw, rzadziej białawy lub bezbarwny; R. biała

Anortyt - glinokrzemian wapnia, CaAl2Si2O9

Trójskośny; Tw. 6; G. 2,76 g/cm3; szary, biały lub bezbarwny; połysk szklisty lub perłowy na niektórych płaszczyznach łupliwości; R. biała

Skalenie dzielą się na dwie ważne grupy: skalenie potasowe i skalenie sodowo-wapniowe, czyli plagioklazy.

215

Skalenie potasowe kry­stalizować mogą zarówno w układzie jednoskośnym (ortoklaz), jak i w układzie trójskośnym (mikroklin). Warunki krystalizacji ortoklazu i mikroklinu są nie­mal identyczne, dlatego może się zdarzyć, że pozor­nie jednolity kryształ złożo­ny jest w części z ortoklazu i w części z mikroklinu. Oba minerały tworzą inte­resujące odmiany i zazwy­czaj zawierają domiesz­ki innych pierwiastków, zwłaszcza sodu. Plagioklazy tworzą ciągły szereg izo­morficzny, którego krańco­we ogniwa stanowią skaleń sodowy (albit) oraz skaleń wapniowy (anortyt). Do najlepiej znanych i zarazem najważniejszych plagioklazów o pośrednim składzie chemicznym należą oligoklaz z przewagą składni­ków sodowych oraz labrador o przewadze składni­ków wapniowych.

Skalenie charakteryzują się doskonałą łupliwością i tworzą kryształy o pokro­ju tabliczkowym lub krót­kich słupów. Występują w postaci skupień zbitych ziarnistych, często z wyodrębnionymi dużymi kryształami. Znamienną cechą skaleni są bliźniaki, tworzące najrozmaitsze zrosty według różnych praw bliźniaczych, któ­re noszą nazwy własne pochodzące najczęściej od głównych miejsc ich występowania. Ortoklazy tworzą na przykład bliźniaki karlsbadzkie (Carlsbad), manebachskie (Manebach) lub baweńskie (Baveno). Zrosty bliźniacze plagioklazów, często wielokrotne, utworzone są na ogół według dwóch praw - prawa albitowego i prawa peryklinowego. Kryształy większości skaleni wykazują budowę pasową odzwierciedlającą serie powtarzających się zrostów bliźniaczych (poi i syntetycz­nych), doskonale dostrzegalnych w badaniach mikroskopowych. Można powiedzieć, że zasadni­czo wszystkie skalenie występują w postaci kryształów bliźniaczych, tworzących najrozmaitsze skomplikowane zrosty, często wielokrotne.

Kryształy skaleni mają zwykle doskonałą łupliwość w dwóch kierunkach przecinających się pod kątem prostym lub niemal prostym. Jest to jedna z charakterystycznych cech wyróżniają­cych skalenie spośród innych minerałów. Są stosunkowo twarde i na ogół jasno zabarwione. Skalenie należą do najważniejszych minerałów skałotwórczych. Stanowią one główny składnik

216

kwaśnych skał magmowych, takich jak granity i pegmatyty, ale również obticie występują w skałach zasadowych ubogich w kwarc, m.in. w diorytach, porfirach, melafirach, bazaltach itp. W skałach kwaśnych dominują skalenie potasowe, natomiast w skałach zasadowych przeważają skalenie sodowo-wapniowe (plagioklazy). Skalenie są także ważnym składnikiem wielu skał metamorficz­nych, m.in. łupków krystalicznych, oraz skał osadowych, przede wszystkim arkoz (piaskowców złożonych głównie z kwarcu i skaleni). W niektórych pustkach skalnych, przede wszystkim w gra­nitach i pegmatytach, spotyka się kryształy skaleni potasowych o długości dochodzącej do jedne­go metra. Skalenie (szczególnie zasobne w wapń) są stosunkowo mało odporne na wietrzenie i ła­two ulegają rozkładowi, tworząc m.in. zasobne złoża kaolinu rozpowszechnione na całym świecie.

Skalenie, a zwłaszcza ortoklaz, mają duże znaczenie w różnych gałęziach przemysłu. Wykorzy­stuje sie je głównie jako surowce dla przemysłu szklarskiego i ceramicznego, m.in. do wytwarza­nia porcelany, szkła porcelanowego, rozmaitych materiałów budowlanych, emalii itp. W przemy­śle ceramicznym, w zależności od przeznaczenia surowców skaleniowych, ważna jest ocena za­wartości krzemionki oraz tlenków wapnia. Skalenie są niezbędne do produkcji szkła ze względu na zawartość nie tylko tlenków glinu, ale także tlenków potasu i sodu. Skalenie stanowią także suro­wiec dla przemysłu materiałów ściernych i polerskich oraz przemysłu chemicznego (m.in. do pro­dukcji mydła i preparatów czyszczących). Niektóre odmiany skaleni są również cenionymi kamie­niami ozdobnymi. Należą do nich przede wszystkim adular, amazonit i labrador.

Największym producentem skaleni są Stany Zjednoczone z głównymi rejonami wydobycia w stanach położonych wzdłuż wybrzeża atlantyckiego (północna i południowa Karolina, Maine) i w południowej Dakocie. Inne duże złoża występują w Kanadzie, Szwecji, Francji, w Rosji, Chinach i Wielkiej Brytanii. Pegmatyty zawierają z reguły wszystkie odmiany skaleni wykorzystywanych do celów przemysłowych.

Ortoklaz wywodzi swoją nazwę z greckiego orthos (prosty) i klasis (łupliwy). Nawiązuje ona do doskonałej łupliwości tego minerału. Grube, tabliczkowe lub krótkie, słupkowe kryształy są zazwyczaj

217

zbliźniaczone. Najbardziej rozpowszechnione są tzw. bliźniaki karlsbadzkie, odkryte po raz pierwszy w Karlovych Varach, wówczas noszących niemiecką nazwę “Carlsbad". Sanidyn jest odmia­ną skalenia potasowego zawierającą domieszki sodu. Tworzy on dobrze wykształcone kryształy o po­kroju tabliczkowatym i występuje w młodszych skałach wulkanicznych typu trachitów i fonolitów. Od innych odmian ortoklazu różni się przede wszystkim właściwościami optycznymi. Czysty ortoklaz jest całkowicie bezbarwny, ale najczęściej spotykane w przyrodzie odmiany mają zabarwienie białe, żół­te lub różowawe. Najczystszą odmianą ortoklazu, powstającą z roztworów hydrotermalnych, jest adular. Jego nazwa pochodzi od złóż w górach Adula (Adular Bergstock) w pobliżu St. Gotthard w Szwaj­carii, gdzie występuje w szczelinach skał alpejskich, podobnie jak setki innych złóż w masywie Mont Blanc. Adular jest zwykle przezroczysty, niekiedy zawiera wtrącenia chlorytów i wykazuje delikatną grę barw. Jego kryształy, które wypełniają często szczeliny skalne w łupkach i granitach, mają z regu­ły doskonale wykształcone ściany. W odróżnieniu od innych skaleni adular ma piękny perłowy połysk. Ortoklaz jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych krzemianów w świecie minerałów oraz jednym z najważniejszych minerałów skałotwórczych. Tworzy nie tylko podstawową substancję licznych skał magmowych, ale także stanowi główny składnik licznych skał metamorficznych i osadowych, jak np. piaskowce. Skalenie są w nich rozmieszczone równomiernie w postaci drob­nych na ogół ziarn. W niektórych granitach ortoklaz występuje w formie dużych kryształów, wy­raźnie większych od pozostałych minerałów tworzących ujednoliconą, drobnoziarnistą masę skal­ną. Te tak zwane fenokryształy są często doskonale wykształcone i mają w pełni rozwiniętą postać krystalograficzną prostych, spłaszczonych słupów. Z reguły owe fenokryształy mają długość kil­ku centymetrów i prawdopodobnie tworzyły się we wcześniejszej fazie krystalizacji magmy, kiedy podstawowa jej masa pozostawała jeszcze nie skonsolidowana. Dlatego zarys tych prakryształów jest znacznie bardziej wyrazisty niż podstawowa, drobnoziarnista masa skalna granitów.

218

Najpiękniejsze kryszta­ły ortoklazów spotykane są jednak nie w zasadniczej masie skalnej, ale w pust­kach granitów, gdzie za­chowana jest dostatecznie obszerna przestrzeń umoż­liwiająca pełny ich rozwój. Takie gruboziarniste gra­nity nazywane są pegmatytami. Są one dla kolek­cjonerów najbardziej obie­cującym polem poszuki­wań pięknych kryształów o wyjątkowo dużych roz­miarach, którym towarzy­szą z reguły skalenie pota­sowe, najczęściej ortoklaz.

Podczas wietrzenia gra­nitów kryształy wyodręb­niają się często ze skały ma­cierzystej i trafiają do ru-moszu skalnego, żwirów i gleby, gdzie można je z łatwością odnaleźć. Doskonałym przykładem są tutaj wystąpienia pięknie wykształconych kryształów ortoklazu spotykane w granitach pegmatytowych masy­wu Strzegomia na Dolnym Śląsku. Bliźniaki karlsbadzkie występujące w granitach o strukturze porfirowatej spotykane są nie tylko w rejonie Karlovych Varów, ale także w wielu innych stanowiskach na obszarze Czech. Zazwyczaj osiągają one 5-8 cm długości, ale zdarzają się okazy mierzące nawet 10 cm długości.

W niektórych gruboziarnistych granitach, a szczególnie w pegmatytach, kryształy ortoklazu tworzą cha­rakterystyczne przerosty z kwarcem. Noszą one nazwę granitów pismowych lub napisowych albo hebraj­skich, ponieważ kształty wrostków kwarcowych przypominają litery hebrajskiego alfabetu. Nazwę tę za­proponował francuski mineralog Rene Just Haiiy, który szczegółowo opisał tę szczególną formę struktu­ralną granitu.

Struktury napisowe spotykane są również w potasowych skaleniach trójskośnych - mikroklinach (np. w Górach Ilmeńskich na Uralu). Natomiast mniej wyraźne i rzadsze są one w skaleniach sodowo-wapniowych (plagioklazach). Przerosty kwarcu występują jedynie w mniej zasadowych członach grupy plagioklazów (albit lub oligoklaz) i ujawniają się na płaszczyznach łupliwości zwykle w postaci przypomi­nającej małe robaczki. Struktury takie nazywane są robaczkowymi lub myrmekitowymi.

Ortoklaz wietrzeje dość łatwo, przeobrażając się często w kaolin (jak np. w złożach w okolicy Karlovych Varów), lub tworzy iły przemieszane z muskowitem.

Najlepiej wykształcone kryształy ortoklazu pochodzą m.in. z San Pietro na wyspie Elbie, z Murzinki na Uralu, a przede wszystkim z Madagaskaru, gdzie spotykane są szlachetne odmiany ortoklazu o wspa­niałej przezroczystości i pięknej, żółtej barwie. Doskonale wykształcone kryształy występują również w rejonie Velke Mezifići na Morawach, w Strzegomiu i Jeleniej Górze na Dolnym Śląsku, a także w pół­nocnych Włoszech (Baveno) oraz wielu rejonach Skandynawii.

We wszystkich wspomnianych wyżej stanowiskach ortoklazy występują najczęściej w formie druz wy­pełniających pustki i szczeliny w granitach i pegmatytach. Kryształy ortoklazu wykazujące delikatną grę barw znane są m.in. z rejonu Frederiksvam w Norwegii. Najwspanialsze okazy adularu pochodzą ze Sri Lanki, skąd eksportowane są na cały świat. Doskonały surowiec wydobywany jest przede wszystkim w środkowej części wyspy oraz z bogatych złóż aluwialnych na jej południowych wybrzeżach.

Pochodzące z Madagaskaru żółte i idealnie przezroczyste kryształy ortoklazu są wykorzystywane

219

jako kamienie ozdobne. Nadaje się im zwykle wielościenny szlif fasetkowy. Wysoko ceniona jest również mleczna odmiana adularu, zwana kamieniem księżycowym. Po oszlifowaniu wykazu­je ona niezwykle piękny połysk w postaci niebieskawej poświaty w najrozmaitszych odcieniach. Obecnie największym uznaniem i popularnością cieszą się adulary pochodzące ze Sri Lanki.

Atrakcyjne kamienie księżycowe o jubilerskiej wartości występują również w wielu rejonach Sta­nów Zjednoczonych AP. Zupełnie niezwykle okazy pochodzą na przykład ze stosunkowo niedawno odkrytych złóż w okolicach kanionu Noonday w paśmie Black Rangę (Grant County, Nowy Meksyk). Są to kryształy sanidynu osiągające niekiedy całkiem wyjątkowe rozmiary od 30 do 60 cm długości. Zewnętrzna ich część jest najczęściej mlecznobiała, podczas gdy partie środkowe są przezroczyste. Na wulkanicznych obszarach Nowego Meksyku zlokalizowano obecnie wiele innych stanowisk, gdzie spotykane są skalenie, które wykazują charakterystyczną dla kamieni księżycowych grę barw. Duże kryształy w monzonitach kwarcowych występują na obszarze Burro Mountains w rejonie Grant Co­unty, Luna i Otero. Wspaniale wykształcone bliźniaki karlsbadzkie znane są z monzonitów porfiro­wych występujących w rejonie rzeki Red (Taos County). Podobne, chociaż nieco mniejsze okazy po­chodzą z Arizony (okolice Ray, Pinal County), gdzie występują w dużych ilościach na przełęczy o wy­mownej nazwie Crystal Pass. Wspaniałe, białe adulary, zwane valencjanitami, pochodzą z kopalń Silver City (Owhyee County, Idaho). Przypominają one słynne szwajcarskie adulary i występują w po­staci pojedynczych kryształów lub bliźniaków, które niekiedy osiągają 2 cm długości. Chociaż nie pod­daje się ich obróbce szlifierskiej, stanowić mogą one ozdobę każdej kolekcji. Księżycowe kamienie tworzą również kryształy sanidynu. Spotykane są one m.in. w liparytach na obszarze Ragged Moun-tain (Gunnison County) w stanie Kolorado. Mimo że osiągają także duże rozmiary, to jednak sposób ich wykształcenia nie jest już tak doskonały jak w poprzednio wymienionych złożach.

Delikatna gra barw ujawniająca się na oszlifowanych okazach adularów przypomina czasami szlachetne opale, chociaż barwy nie wykazują tak wielkiej żywości. Adularowe kamienie księży­cowe otrzymują soczewkowaty szlif kaboszonowy.

Mikroklin nazwę swoją wywodzi z greckiego mikros - mały, i klinos - pochylony, ponieważ kąt mię­dzy płaszczyznami łupliwości jest nieco odchylony od kąta prostego, typowego dla skaleni jednoskośnych.

220

Mikroklin przypomina bar­dzo ortoklaz, z którym zresztą często tworzy zro­sty. Zielononiebieska od­miana nosi nazwę amazonit (kamień amazoński), co w rzeczywistości jest swe­go rodzaju pomyłką, bo­wiem zielony kamień znaj­dowany w dolinie Ama­zonki jest w istocie nefry­tem, a nie mikroklinem.

Kryształy mikroklinu są przeważnie duże i do­skonale wykształcone w postaci spłaszczonych słupów przypominają­cych wyglądem ortoklaz. Podobieństwo to wynika przede wszystkim z nie­mal identycznych warun­ków krystalizacji obu tych skaleni potasowych. Kryształy mikroklinu są często zbliźniaczone wielo­krotnie według prawa albitowego lub peryklinowego.

Mikroklin występuje najczęściej w granitach i pegmatytach. Spotykane są również plutoniczne ska­ły magmowe zbudowane niemal wyłącznie z mikroklinu, które noszą nazwę mikroklinitów. Mikro­klin należy do minerałów rozpowszechnionych w przyrodzie. Najważniejsze wystąpienia z mineralo­gicznego punktu widzenia znane są m.in. z granitów i pegmatytów na obszarze Dolnego Śląska, z pegmatytowych druz w rejonie Iveland w Norwegii, z Finlandii, Hagendorf (Niemcy), Miaas na Uralu oraz Magnet Cove w stanie Arkansas (USA).

Najpiękniejsze i najwyżej cenione odmiany niebieskozielonego amazonitu pochodzą z Madagaska­ru i Stanów Zjednoczonych (Amelia w stanie Wirginia, Pikes Peak w Kolorado). Amazonit znajdowa­ny jest tam najczęściej w pegmatytach i czerwonych granitach. Złoża te są rozproszone na rozległym obszarze w zachodniej części Pikes Peak. Najlepsze okazy pochodzą z wielkiego masywu pegmatytowego w pobliżu Crystal Peak na północ od jeziora George (Teller County, Kolorado). Spotykane tutaj kryształy są zielone lub mają ciemny odcień niebieskozielony (najwyżej ceniony). Niekiedy tworzą przerosty z białym albitem w postaci gwiaździstych skupień niewielkich kryształów (znane pod nazwą clevelandyt). Dużą popularnością cieszą się również druzy kryształów skaleni i ciemnobrązowych, sil­nie połyskujących kryształów kwarcu dymnego. Jasnobrązowe kryształy mikroklinu spotykane często wśród pustek skalnych w pegmatytach osiągają niekiedy 40 cm długości. Wypełnione są one z reguły w środku kwarcem. Kryształy mikroklinu bez kwarcowego rdzenia dochodzą maksymalnie do 12 cm długości. Piękne okazy amazonitu o wysokiej jakości występują również w wielu innych złożach na ob­szarze stanu Virginia. Z kopalni Rutherford i Morefield koło Amelia znane są kryształy mikroklinu o długości 45 cm, występujące w zwartej masie skalnej. Inne atrakcyjne okazy amazonitu pochodzą ze znanych złóż kanadyjskich w Renfrew County (Ontario). Mają one postać zbitą i są podobne do ama­zonitów brazylijskich. Wystąpienia doskonale wykształconych kryształów mikroklinu spotyka się w Tawara na wyspie Honsiu (Japonia). Osiągają one wprawdzie długość 9 cm, ale są białe i nieprzezro­czyste. Bogate złoża amazonitu występują w Górach Ilmeńskich na Uralu (Miass), gdzie spotykane są one zarówno w postaci gruboziarnistych skupień, jak i pięknie wykształconych kryształów.

Gruboziarniste pegmatyty napisowe w Górach Ilmeńskich złożone z niebieskozielonego amazonitu

221

i kwarcu dymnego zaczynają krystalizować w temperaturze około 800°C. Powolne stygnięcie sto­pionej masy skalnej stwarza nadzwyczaj sprzyjające warunki wzrostu ogromnych kryształów skaleni. Regularne, maleńkie znaki granitu napisowego zaczynają się formować w temperaturze około 575°C, kiedy z roztworu wydziela się ciemny kwarc. W miarę obniżania się temperatury pojawiają się mniej regularne wzory “pismowe", a kryształy kwarcu osiągają coraz to większe rozmiary. Szczegółowe ba­dania mineralogiczne i geochemiczne wystąpień skaleni w masywach pegmatytowych Gór Ilmeńskich przeprowadził znany rosyjski mineralog AJ. Fersman.

Amazonity z Gór Ilmeńskich wydobywane były wraz z innymi kamieniami szlachetnymi oraz mi­ką już od XVIII wieku, głównie przez Kozaków, którzy musieli staczać ciągłe potyczki z miejscowy­mi Baszkirami i Kazachami. Wielkie okazy amazonitu, z których wykonywano m.in. blaty stołów, zdobią do dziś komnaty Ermitażu w St. Petersburgu. Jeden z nieczynnych już obecnie kamieniołomów amazonitu jest objęty ochroną jako rezerwat przyrody. W samym centrum odkrywki pozostawiono gi­gantyczny kryształ amazonitu z pismowymi przerostami kwarcu.

Albit wywodzi nazwę z łacińskiego albus (biały). Jest najbardziej rozpowszechnionym trójskośnym skaleniem (plagioklazem). Nigdy nie występuje w czystej postaci glinokrzemianu sodu, jak to określa teo­retyczny wzór chemiczny, ale zawsze zawiera domieszki wapnia. Albit tworzy niewielkie kryształy o po­kroju tabliczkowatym lub słupkowym, często zbliźniaczone. Wydłużone kryształy, zbliźniaczone według charakterystycznego dla niektórych plagioklazów prawa peryklinowego, nazywane są peryklinami.

Albit występuje zawsze jako minerał skałotwórczy w pegmatytach, niektórych granitach, sjenitach i trachitach. Formy krystaliczne spotykane są głównie w szczelinach skalnych. Ważniejsze wystąpie­nia znane są m.in. z Schmirn w austriackim Tyrolu, ze Strzegomia na Dolnym Śląsku, Bobruvka koło Velke Mezifići, Tintagel w Kornwalii. Piękna odmiana albitu wykazująca iryzację (migotliwość)

222

znana jest pod nazwą perysteryt i występuje w Kanadzie i stanie Wirginia (Bedford County). Wykorzystywana jest jako kamień ozdobny głównie w postaci szlifu kaboszonowego.

Oligoklaz nazwę swoją wywodzi z greckiego oligos (niewiele) i klasios (przełam). Nawiązuje ona do nieco mniej wyraźnie zaznaczonej łupliwości tego minerału. Oligoklaz występuje na ogół w posta­ci gruboziarnistej lub zbitej. Rzadko spotykane kryształy mają pokrój słupkowaty. Jest stosunkowo do­brze rozpowszechniony w granitach, sjenitach, diorytach, porfirach, trachitach i andezytach, ale wy­stępuje również w gnejsach i serpentynitach. Główne nagromadzenia złożowe znajdują się w Tvedestrand w Norwegii, Monte Somma (Wezuwiusz) i na Uralu (Rosja). Jako kamienie ozdobne wykorzy­stywane są szarobrązowawe oligoklazy pochodzące z Norwegii, które wykazują wyraźną migotliwość.

Przeszło dwieście lat temu misjonarz zwany ojcem Adolfem odkrył na wschodnim wybrzeżu pół­wyspu Labrador dziwnie wyglądające kamienie. Występowały one w dość dużej ilości i miały raczej zwykłą szarą barwę, ale przy obracaniu zmieniały zabarwienie i zaczynały się mienić głębokimi nie­bieskimi i zielonymi odcieniami. Odkrycie to wzbudziło wyjątkowe zainteresowanie wśród przyrod­ników, którzy po pewnym czasie zidentyfikowali ten niezwykły minerał jako trójskośny skaleń sodowo-potasowy (plagioklaz) i od miejsca odkrycia nadali mu nazwę labrador lub labradoryt [termin ten stosowany jest obecnie dla określenia skały zbudowanej głównie z minerału labradoru].

Wkrótce rozległe złoża tego kamienia o połyskliwych i zmiennych barwach odkryto na Ukrainie w pobliżu Kijowa. Wielkie bloki labradorytu pochodzące z Ukrainy zaczęto obrabiać już w 1781 r. w słynnych warsztatach szlifierskich w Petrodworcu koło St. Petersburga. Z najbardziej atrakcyjnie za­barwionych kawałków o szczególnie intensywnej migotliwości wyrabiano drobne przedmioty ozdob­ne, a niektóre kamienie przeznaczano na cele jubilerskie. Szczególnie wysoko cenione były labradory ukazujące odcienie żółte, zielone i złote. W żadnych innych złożach nie spotykano labradorów o tak doskonałej zmienności barw widocznej przy najmniejszym nawet poruszeniu kamienia. Rzadkie ra­czej , czysto niebieskie kamienie z zielonkawym odcieniem znane są również pod nazwą “bawole oko".

Charakterystyczna dla labradorów gra barw w ciemnych odcieniach spowodowana jest interfe­rencją światła odbitego od mikroskopijnych wrostków różnych minerałów ciemnych rozmieszczo­nych wzdłuż płaszczyzn łupliwości. Są to zazwyczaj drobniutkie blaszki lub igiełki ilmenitu, ma­gnetytu i hematytu rozpoznawalne w obrazie mikroskopowym. Odcienie jaśniejsze, zwłaszcza niebieskie,

223wywołane są odbiciem i interferencją promieni świetlnych na granicy drobniutkich zro­stów bliźniaczych labradoru, których występowanie potwierdzają również badania mikroskopowe.

Labrador najczęściej ma postać skupień zbitych lub ziarnistych, a tylko wyjątkowo tworzy ma­leńkie tabliczkowate kryształy. Natrafiono na nie m.in. w andezytach koło Rosia Montana w Ru­munii oraz w popiołach i lufach wulkanicznych na zboczach Etny na Sycylii.

Labrador występuje również często jako główny minerał niektórych skał magmowych ubogich w krzemionkę, jak np. gabra, diory ty, bazalty, diabazy itp. Niekiedy jest niemal wyłącznym skład­nikiem skał magmowych nazywanych labradorytami [labradorytytami lub labradytami]. Labrador spotykany jest także w niektórych łupkach krystalicznych.

Wspomniane już złoża labradoru na wschodnim wybrzeżu półwyspu Labrador należą wciąż do naj­większych i najważniejszych. Dobrze znanym rejonem eksploatacji jest również złoże Ojamo w Finlan­dii, którego znaczenie gemmologiczne przewyższa niekiedy złoża kanadyjskie. Przezroczysta odmiana labradoru, zwana niekiedy spektrolitem, wydobywana jest również na Madagaskarze.

Labrador jest dziś bez wątpienia najszerzej wykorzystywanym kamieniem ozdobnym wykazu­jącym grę barw, którą można znacznie wzmocnić przez odpowiednią obróbkę, nadając mu zazwy­czaj szlif płaski lub wypukły. Stosowany jest najczęściej do wyrobu najrozmaitszych, przeważnie dość drogich przedmiotów ozdobnych. Skały labradorytowe są cenionym materiałem dekoracyj­nym wykorzystywanym w budownictwie, do zdobienia pomników itp.

Skaleń wapniowy - anortyt, jest końcowym ogniwem izomorficznego szeregu skaleni sodowo-wapniowych (plagioklazów). Występuje najczęściej w postaci skupień kryształów o pokroju słup­kowym lub tabliczkowym, bardzo często zbliźniaczonych. Anortyt, chociaż jest mniej rozpo­wszechniony niż inne plagioklazy, tworzy często monomineralne skały zwane anortozytami. Wy­stępują one w większych nagromadzeniach m.in. na Uralu, Antylach, w rejonie Wezuwiusza.

[W Polsce wystąpienia kryształów labradoru i anortytu znane są m.in. ze skał gabrowych na Dolnym

224

Śląsku (Nowa Ruda, Woliborz). Duże ich ilości stwierdzone zostały w intruzjach skał anortozytowo-norytowych występujących w podłożu krystalicznym północno-wschodniej Polski].

Regularny lub tetragonalny; Tw. 5,5-6; G. 2,5 g/cm3; zwykle szarobiały, połysk szklisty; R. bezbarwna

Leucyt był znany przyrodnikom już w drugiej połowie XVIII wieku. Uwagę ich przyciągały do­brze wykształcone kryształy leucytu spotykane w pokrywach lawowych Wezuwiusza i przypomi­nające swoim kształtem granaty. Zewnętrznie różniły się jedynie barwą, zwy­kle białą lub szarą. Dlatego początkowo uznano leucyt za specjalną odmianę granatu, która utraciła pierwotne zabarwienie na skutek oddziaływania ga­zów wulkanicznych lub też pod bezpośrednim wpływem “wulkanicznego ognia". Niedługo potem udowodniono, że leucyt jest całkowicie innym mi­nerałem. Szczegółowa analiza chemiczna pozwoliła na stwierdzenie, że był to pierwszy poznany wówczas minerał zawierający dużą ilość potasu, który, jak sądzono dawniej, miał występować tylko w roślinach. Kryształy leucytu tworzą dobrze wykształcone osobniki z wyraźnie rozwiniętymi 24 ścianami. W rzeczywistości są to jedynie pseudomorfozy tetragonalnego leucytu po odmianie regularnej, któ­re mogą zachować trwałość w normalnych temperaturach. Leucyt spotykany jest głównie w mło­dych skałach wulkanicznych. Poza Wezuwiuszem, leucyt spotykany jest m.in. w rejonie jeziora La-acher w Niemczech, w okolicach San Paulo w Brazylii i Magnet Cove w stanie Arkansas (USA).

225

Regularny; Tw. 5,5; G. 2,4 g/cm3; zwykle niebieski lub intensywnie niebieski, zielonkawoszary, szary, biały, bezbarwny; połysk szklisty, na świeżym przełamie tłusty; R. niebieskobiała

Sodalit został znaleziony wśród ruin starożytnego miasta boliwijskiego Tiahuanaca, co wskazu­je, że był on w tym rejonie dość rozpowszechnionym kamieniem ozdobnym. Jako minerał został jednak opisany dopiero w 1811 r. przez brytyjskiego mineraloga T. Thomsona. Sodalit spotykany jest najczęściej w postaci skupień zbitych lub ziarnistych. Znacznie rzadziej tworzy kryształy o wy­raźnej łupliwości, często zbliźniaczone. Występuje w skałach magmowych ubogich w krzemion­kę, przede wszystkim w sjenitach i nefelinach. Niekiedy bywa ważnym minerałem skałotwórczym, zajmując często miejsce skaleni [stąd zaliczany jest czasami do grupy minerałów określanych ogól­nym mianem skalenoidów lub skaleniowców. Tworzy również monomineralne skały złożone wy­łącznie z jasno zabarwionych sodalitów, nazywane sodalitytami].

Główne złoża sodalitu znajdują się w Ditrau (Rumunia), Serra de Monchique (Portugalia), w seriach wulkanitów Wezuwiusza (Monte Somma) oraz Monti Albani koło Rzymu, w Rieden (Niemcy), na Uralu (Miaas), w Kanadzie (Ontario), Boliwii (Cerro Sapo), na Grenlandii oraz w USA. Mikroskopij­ne skupienia sodalitu spotykane są w różnych skałach wulkanicznych, np. trachitach, fonolitach, ba­zaltach. Sodality wykorzystywane są również obecnie jako kamienie ozdobne, którym nadaje się za­zwyczaj szlify kaboszonowe wypukłe lub płaskie. Popularnością cieszą się jedynie ciemne odmiany, które przypominają lazuryty intensywnością zabarwienia i odcieniem. Wymagania te spełniają przede wszystkim sodality pochodzące z Kanady, a także niekiedy z Uralu i Stanów Zjednoczonych.

Sodalit występuje często razem z lazurytem i wieloma pokrewnymi glinokrzemianami. Wśród najbardziej znanych skaleniowców wymienić należy haiiyn, nazwany tak na cześć Rene Justa Haiiya, francuskiego mineraloga i twórcy naukowej krystalografii. W odróżnieniu od sodalitu, za­miast chloru zawiera on siarkę i domieszki wapnia oraz charakteryzuje się wyższym stopniem twar­dości i większym ciężarem właściwym.

226Regularny; Tw. 5; G. 2,38-2,9 g/cm3; zwykle niebieskofioletowy, fioletowy, niebieskozielony; połysk szklisty; R. niebieska

Lazuryt lub lapis-lazuli wywodzi swą nazwę z arabskiego azul (niebieski) i łacińskiego lapis (ka­mień). Przypuszcza się, że w czasach starożytnych brano lazuryt za odmianę szafiru. Trudno więc ustalić, kiedy po raz pierwszy został zastosowany jako kamień ozdobny. Nie ulega natomiast wąt­pliwości, że był zawsze wysoko cenionym kamieniem dekoracyjnym.

Na podobne trudności natrafiają również próby ustalenia lokalizacji pierwszych znanych złóż la­zurytu. Wprawdzie o lapis-lazuli wspomina się w wielu źródłach starożytnych, ale wydaje się, że często mylono miejsca jego występowania z miejscami sprzedaży. Na pewno jednak najstarsze eks­ploatowane złoża znajdowały się w Azji i w Chile.

Pierwszy wiarygodny opis lazurytu odnaleźć można w dziełach Marco Polo (ok. 1254-1324). Ten syn weneckiego kupca podróżował wraz z ojcem i stryjem przez całą zachodnią i środkową Azję docierając aż do Chin, gdzie przebywał przez siedemnaście lat (1275-1291). Wstąpił tam na służbę wielkiego chana mongolskiego, później cesarza Chin Kubilaja, który wysyłał go z ważny­mi misjami państwowymi. Marco Polo przemierzył wówczas wiele krajów zupełnie nie znanych Europejczykom. Wtedy właśnie zapoznał się ze słynnymi złożami lazurytu w Badachszan w rejo­nie górnego biegu rzeki Oxus (dzisiejsza Amu-Daria) w Afganistanie. Prawdopodobnie z tego zło­ża korzystali nawet starożytni Egipcjanie, którzy z lazurytu rzeźbili swoje słynne amulety przed­stawiające skarabeusze. Mieszkańcy Dalekiego Wschodu, a zwłaszcza Chińczycy, wykorzystywa­li lazuryt z tych samych złóż do wykonywania najrozmaitszych przedmiotów artystycznych. Mi­mo że wspomniane złoża eksploatowano nieprzerwanie od czasów starożytnych, jeszcze i dziś zna­leźć tam można wśród marmurów piękne okazy lazurytu w postaci nieregularnych skupień i soczewkowatych przewarstwień.

Główne rejony występowania lazurytu, oprócz Afganistanu i Chile, znajdują się nad południowymi

227

brzegami jeziora Bajkał, a w szczególności w dolinie rzeki Sljudanka spływającej ze zboczy wschodniego Sajanu, gdzie spotykane są ogromne bloki lazurytu dochodzące do 60 kg.

Bardzo zasobne są również złoża w Andach chilijskich, gdzie występują odmiany lazurytu bar­dzo przypominające wspaniałe lazuryty z Afganistanu. Są one jednak nieco jaśniejsze, zawierają bowiem znaczne przerosty wapienne. Wystąpienia lazurytu stwierdzono również w kanionie San Antonio w Kalifornii, ale nie są one zbyt wysokiej jakości. Lazuryty spotykane wśród skał wulka­nicznych i tufów w rejonie Wezuwiusza (Monte Somma) oraz Gór Albańskich koło Rzymu nie ma­ją obecnie praktycznego znaczenia. Ciemne odmiany lazurytu stwierdzono również w stanie Ko­lorado (Sawatch Mountains).

Lazuryt występuje najczęściej w postaci zbitej lub ziarnistej, ale określenie “lapis-lazuli" stoso­wane jest z reguły do odmian zbitych. W tym przypadku mamy do czynienia nie z minerałem w ści­słym słowa tego znaczeniu, ale ze skałą, której poszczególne składniki rozróżnić można łatwo pod mikroskopem. Jest to przeważnie mieszanina białego, pasiastego dolomitu, jasnych piroksenów i amfiboli, minerałów szeregu sodalitu (skalenoidów), lazurytu i ziaren pirytu. Macierzystymi ska­łami lazurytu są metasomatycznie przeobrażone kompleksy węglanowe.

Lazuryt jest niezwykle popularnym kamieniem ozdobnym, stosowanym często do wyrobu pier­ścieni, brosz i naszyjników. Sproszkowany lazuryt wykorzystywany był dawniej do wytwarzania naturalnej farby mineralnej (ultramaryna).

Rombowy; Tw. 5-5,5; G. 2,2-2,4 g/cm3; biały, bezbarwny, żółtawy, czerwonawy; połysk szklisty, w drobnowłóknistych skupieniach -jedwabisty; R. bezbarwna

Natrolit został rozpoznany po raz pierwszy w 1824 r. w znanym złożu Mariańska Hora koło Usti nad Łabą w Czechach. Tworzy wydłużone kryształy o pokroju słupkowym lub cieniutkich igiełek zgrupowanych w promieniste wiązki. Delikatne igiełkowate kryształy osiągają zazwyczaj długość

228

3-4 cm, ale czasami są krótsze i grubsze, zakończone niską piramidą. Poprzeczny przekrój bywa niemal kwadratowy, co sprawia mylne wra­żenie symetrii tetragonalnej (tzw. pseudotetragonalnej). Kryształy natro-litu spotykane są w szczelinach i pustkach skalnych, gdzie tworzą druzy i skupienia kuliste. Są zwykle przezroczyste lub przeświecające. W pło­mieniu świecy ulegają stopieniu, a uchodząca para wodna wydziela cha­rakterystyczny zapach (zjawisko typowe dla minerałów z grupy zeoli­tów). W postaci zbitej występuje rzadko. Natrolit jest rozpowszechnio­ny jako minerał wtórny w pustkach skalnych skał wulkanicznych, głównie bazaltów i fonolitów. Należy do najbardziej rozpowszechnionych minerałów z grupy zeolitów.

Ważniejsze wystąpienia natrolitu znajdują się w fonolitach Mariańskiej Hory w Czechach, w okolicy Eisenach w Niemczech, w Owernii (Francja), na Islandii, w Nowej Szkocji (Kanada). Jako kamienie ozdobne używane są tylko odmiany zbite spotykane m.in. na Islandii oraz w Wir­tembergii (Niemcy), które służą, często wraz ze skałą macierzystą, do wyrobu drobnych przedmio­tów dekoracyjnych. Jest przedmiotem usilnych zabiegów kolekcjonerów, którzy cenią sobie szcze­gólnie okazy pochodzące z klasycznych złóż w Czechach i na Islandii. Występują one z reguły wraz z innymi minerałami grupy zeolitów, charakterystycznych dla próżni skalnych w bazaltach i fono­litach.

229

Jednoskośny - pseudorombowy; Tw. 5; G. 2,29 g/cm3; biały lub bezbarwny; połysk szklisty, w agrega­tach zbliżony do jedwabistego; R. biała

Mezolit został opisany jako odrębny minerał przez niemieckich mineralogów Fuchsa i Gehlena w 1816 r. Należy także do grupy zeolitów. Jego nazwa pochodzi z greckiego meson - środek, i lithos - kamień, ponieważ stanowi on ogniwo pośrednie pomiędzy natrolitem i skolecytem. Jest w istocie mieszaniną obu tych minerałów w przybliżonej proporcji 1:2.

Mezolit występuje w postaci delikatnych, igiełkowatych kryształów, które tworzą skupienia włókniste lub niekiedy ziemiste. Spotykany jako minerał wtórny, najczęściej razem z natrolitem w pustkach skał bazaltowych oraz innych wylewnych skał wulkanicznych młodego wieku. Mezo­lit jest dość rozpowszechniony, prawdopodobnie bardziej niż czysty natrolit. Jego główne wystą­pienia są w zasadzie takie same jak natrolitu: Wyżyna Środkowoczeska, Pfalsterkaute koło Eise-nach w Turyngii, wyspa Skye u wybrzeży Szkocji, Antrim w Irlandii Północnej, Nowa Szkocja (Kanada), Wyspy Owcze.

Największe kryształy mezolitu o pokroju igiełek dochodzących do 15 cm długości spotykane są w Teigarhorn na Islandii. Najpiękniejsze okazy pochodzą ze stanowisk New Jersey w Stanach Zjednoczonych i mają postać skupień niezwykle cienkich, igiełkowatych kryształów. Najbardziej

230

zdumiewające są jednak wystąpienia mezolitów w stanie Oregon, gdzie tworzą potężne, zbite sku­pienia z doskonale widocznym, lśniącym połyskiem. Mezolit nie ma jak dotychczas praktycznego zastosowania.

Jednoskośny - pseudorombowy; Tw. 5-5,5; G. 2,2-2,4 g/cm3; bezbarwny, biały, szary; połysk szklisty, perłowy na płaszczyznach łupliwości; R. bezbarwna

Skolecyt jest obok czystego kalcytu wykazującego dwójłomność światła największą ciekawost­ką mineralogiczną Islandii.

Nazwa minerału wywodzi się z greckiego skoliaxo (krzywić się), ponieważ po podgrzaniu w płomieniu dmuchawki jego kryształy wykrzywiają się. Jest to cecha typowa dla wszystkich zeolitów, które wraz z utratą wody zmieniają swój kształt.

Zewnętrzny wygląd skolecytu jest niemal identyczny jak czystego, białego natrojitu. Podobnie jak inne zeolity występuje w szczelinach i pustkach skał wzbogaconych w wapń i glin, a przede wszystkim wśród bazaltów i fonolitów. Znacznie rzadziej kryształy skolecytu spotykane są w szczelinach innych skał, takich jak granity, porfiry, sjenity, labradoryty i łupki krystaliczne. Główne wystąpienia znane są m.in. z Table Rock w rejonie Golden (Kolorado, USA), a przede wszystkim z pokryw lawowych na wyżynie Dekan w Indiach. Wiele wspaniałych okazów skole­cytu znaleziono w górach Bhor-Ghat na wschód od Bombaju. Stąd pochodzą piękne eksponaty, które zdobią dziś najważniejsze kolekcje muzealne. Najdoskonalsze jednak okazy znaleziono w okolicy Teigarhorn w pobliżu Berufjórdhur na wschodnich wybrzeżach Islandii. Skolecyt wy­stępuje tu w postaci zadziwiająco pięknych skupień kryształów ukrytych w licznych kawernach i szczelinach pokryw lawowych rozprzestrzenionych na całej powierzchni wyspy.

231

Rombowy; Tw. 5-5,5; G. 2,3-2,4 g/cm3; zazwyczaj bezbarwny, biały, szarawy, żółtawy, zielonkawy, czerwonawy; połysk szklisty, na płaszczyznach łupliwości perłowy; R. bezbarwna

Thomsonit [tomsonit] został zidentyfikowany jako oddzielny przedstawiciel grupy zeolitów przez brytyjskiego krystalografa i mineraloga H.J. Brooka, który nadał mu nazwę od nazwiska swojego przyjaciela T. Thomsona. Niekiedy określa­ny bywa także mianem “comptonit" [komptonit]. Tworzy na ogół kryształy słup­kowe lub tabliczkowe, występujące zazwyczaj w postaci skupień włóknistych i promienistych. Spotykany również w formie nerkowatych ziarnistych agregatów, tworzących kuliste struktury w pustkach skalnych.

Thomsonit znajdowany jest najczęściej w próżniach fonolitów i bazaltów, rza­dziej w żyłach pegmatytowych. Główne wystąpienia znane są m.in. z okolic Eisenach w Niem­czech, Kilpatrick w pobliżu Dumbarton w Szkocji, Vinaficka Hora koło Kladna w Czechach, w re­jonie Jeziora Górnego (USA). Obecnie najlepsze okazy thomsonitu pochodzą ze stanu New Jersey (USA). Są to biało zabarwione gwiaździste skupienia o średnicy do 5 cm, które przypominają kształtem desmin. Ładne, promieniste skupienia włókniste występują w Nowej Szkocji (Kanada). Thomsonit wykorzystywany jest niekiedy jako kamień ozdobny, obrabiany w postaci soczewkowatych szlifów kaboszonowych. Do tych celów używane są przede wszystkim thomsonity pochodzące ze stanowiska Good Harbor Bay nad jeziorem Michigan, które występują w postaci kulistych wypełnień pustek skalnych, a ich kryształy osiągają czasami ponad 3 cm długości. Spotkać je można najczęściej nad brzegami jeziora w postaci otoczaków. Mają one cha­rakterystyczny wygląd spowodowany promienistym rozłożeniem koncentrycznych warstewek thom­sonitu, które tworzą naprzemianległe pasemka o barwach mlecznobiałych, żółtych i zielonych.

232

Jednoskośny; Tw. 3,5-4; G. 2,1-2,2 g/cm3; bezbarwny, białawy, szary, żółtawy, czerwonawy, niekiedy ceglastoczerwony; połysk szklisty, na płaszczyznach łupliwości perłowy; R. bezbarwna

Stilbit (desmin) jest kolejnym minerałem z grupy zeolitów. Jego nazwa wywodzi się z greckiego stilbe (połysk) i stosowana była początkowo do wszystkich zeolitów charakteryzujących się blaszkowatym pokrojem kryształów i silnym połyskiem. Obecnie nazwa ta używana jest jedynie w kręgu brytyjskim i niemieckim. Powszechnie stosowana nazwa “desmin" pochodzi z greckiego desme - snop, wiązka, i na­wiązuje do charakterystycznego wyglądu skupień kryształów tego minerału zgrupowanych w wiązki przypominające snopy. Tabliczkowate kryształy desminu są z reguły zbliźniaczone. Formy przerostów pojedynczych kryształów imitują symetrie rombową. Stilbit (desmin) jest minerałem wtórnym krystali­zującym z roztworów hydrotermalnych i występuje z reguły w szczelinach skalnych.

Spotykany najczęściej w bazaltach i skałach pokrewnych, w melafirach i amfibolitach. Główne wystąpienia: Kilpatrick w Szkocji, Gianfs Causeway w Irlandii Północnej, dolina Fassa we Wło­szech, w rejonie Strzelina i Strzegomia na Dolnym Śląsku, Kozakov w Czechach, na Wyspach Owczych, na Islandii oraz w rejonie Poona w Indiach. Desmin nie znalazł dotychczas żadnego praktycznego zastosowania, ale niektóre jego kryształy wyróżniają się niezwykłą pięknością. Od­nosi się to szczególnie do okazów pochodzących z pokryw lawowych płaskowyżu Dekanu (Po­ona), które występują w postaci dużych białoszarych lub czerwonawych kryształów i charaktery­stycznych, snopkowatych skupień, uznawanych za najpiękniejsze w świecie.

Podobieństwo do stilbitu wykazuje inny minerał - heulandyt, od którego różni się jedynie zawarto­ścią wody (CaAl2Si7O,8 • 6H2O). Nazwa “heulandyt" wywołuje niekiedy nieporozumienie, gdyż we wcześniejszych pracach minerał ten określany był jako “Stilbit". W odróżnie­niu od stilbitu heulandyt tworzy kryszta­ły o pokroju tabliczkowatym, występują­ce w postaci blaszkowatych lub promie­nistych skupień. Spotykany jest zazwy­czaj w skałach tego samego typu jak wcześniej opisany Stilbit.

Inny minerał z grupy zeolitów - laumontyt, Ca(AlSi2O6)2,4H2O, występuje w postaci kruchych, białych kryształów lub ziarnistych skupień.

233

Jednoskośny; Tw. 4,5; G. 2,2 g/cm3; bezbarwny, białawy, żółtawy; połysk szklisty; R. bezbarwna

Phillipsyt [filipsyt] należy także do grupy zeolitów. Został odkryty w 1825 r. i nazwany na cześć brytyjskiego geologa i mineraloga J.W. Phillipsa (1773-1828). Zaliczany jest do najbardziej roz­powszechnionych zeolitów. Występuje tylko w postaci maleńkich kryształów, z reguły zbliźniaczonych krzyżowo, i tworzy skupienia kuliste i promieniste. Phillipsyt krystalizuje w układzie jednoskośnym, ale jego zbliźniaczone osobniki imitują symetrię regularną.

Phillipsyt, podobnie jak inne zeolity, występuje w pustkach skał magmowych, głównie w bazal­tach i fonolitach. Główne jego nagromadzenia znane są m.in. z Stempel koło Marburga (Niemcy), Capo di Bove koło Rzymu, w okolicach Ćeskiej Lipy w Czechach oraz w rejonie Richmond w sta­nie Victoria (Australia).

Podobne do phillipsytu bliźniaki krzyżowe tworzy inny minerał z grupy zeolitów - harmotom, uwodniony krzemian baru i glinu, Ba(Al2Si6O|6) • 6H2O. [W Polsce phillipsyt spotyka­ny jest w skałach bazaltowych na obszarze Dolnego Śląska i Śląska Opolskiego (m.in. Góra Św. Anny)].

234

Trygonalny - pseudoregularny; Tw. 4,5; G. 2,1 g/cm3; biały, czerwony; połysk szklisty; R. bezbarwna

Chabazyt został opisany w 1788 r. na podstawie próbki ze złóż w Oberstein w Nadrenii. Jego nazwę wprowadził w 1818 r. niemiecki mineralog F.A. Breithaupt. Wywodzi się ona z greckiego chabaz.ios, którym to słowem okre­ślano w starożytnych poematach piękne i tajemnicze minerały. Kryształy tego minerału o długości dochodzącej do 2,5 cm znalezione zostały w okolicach Repćic w pobliżu Litomeric (Czechy) przez praskiego mineraloga F.X.M. Zippa, a także przez J.W. Goethego.

Romboedryczne kryształy chabazytu są często zbliźniaczone i tworzą osob­niki o soczewkowatym kształcie, tak zwane phakolity. Chabazyt znajdowany jest razem z innymi zeolitami oraz kalcytem i aragonitem, najczęściej w bazal­tach i melafirach. Oprócz wymienionych już wystąpień chabazyt spotykany jest m.in. w Islandii, Kanadzie, Chile, Australii, Nowej Zelandii oraz w Polsce na Dolnym Śląsku, przede wszystkim w masywie Strzegomia.

235

Rozdział 9

ZWIĄZKI ORGANICZNE

Do mineralnych substancji organicznych zalicza się zwykle sole kwasów organicznych, natu­ralne węglowodory oraz żywice kopalne. Do grupy tej włączano niegdyś także wszystkie typy wę­gli i ropy naftowej, obecnie traktowane jako skały i rozpatrywane odrębnie [kopalne paliwa stałe i płynne].

Systematyka niedokładnie określonych substancji organicznych i dziś sprawia wiele trudności w jednoznacznym zaliczeniu ich do grupy minerałów. Na przykład ozokeryt uważany bywa przez niektórych mineralogów za minerał organiczny [przez innych natomiast traktowany jest jako substancja genetycznie związana z ropą naftową]. Rozpowszechniony jest także pogląd, że do grupy minerałów organicznych należą wyłącznie sole kwasów organicznych. Wszystkie te związ­ki wiążą się ściśle z biosferą, chociaż warto zauważyć, że np. whewellit znajdowany jest nawet w żyłach kruszcowych. Z drugiej strony, bardzo często minerały powstające w zasadzie na dro­dze nieorganicznej (siarka, apatyt, kalcyt, aragonit, piryt itp.) mogą również tworzyć się przy współudziale organizmów żywych.

Jednoskośny; Tw. 2,5; G. 2,23 g/cm3; bezbarwny, rzadziej białawy lub szary; połysk perłowy; R. bez­barwna

Whewellit rzadko występuje w postaci krystalicznej, ale jego pochodzenie i skład chemiczny po­znano już dawno. Znajdowany był często przez górników w szczelinach skalnych sąsiadujących z pokładami węgla, którzy brali go za kwarc (kryształ górski), kalcyt lub baryt. Opisany został w 1840 r. przez brytyjskich badaczy W.H. Millera i J. Brooka, prawdopodobnie na podstawie prób­ki pochodzącej ze złóż w Siedmiogrodzie, oraz nazwany na cześć brytyjskiego przyrodnika Williama Whewella.

Później znajdowano whewellit w okolicach Freital-Burgk i Freibergu w Saksonii w kopalniach węgla znajdujących się w Górach Kruszcowych. Mimo to ogromne zdziwienie specjalistów wzbu­dziło odkrycie w 1906 r. wspaniałych kryształów whewellitu, na które natrafiono w szczelinach skalnych w kopalni węgla Teodor na północny wschód od Kladna w Czechach. Doskonale wy­kształcone, przezroczyste kryształy dochodziły do 4 cm długości i tworzyły skupienia przekracza­jące 10 cm. W miarę upływu czasu pojawiały się informacje o kolejnych wystąpieniach whewelli­tu w rejonie Kladna, potwierdzające spostrzeżenia, że minerał ten związany jest ściśle ze złożami węgla kamiennego. Kryształy z okolic Kladna są najwspanialej wykształconymi okazami tego szczególnego minerału.

Whewellit jest typowym minerałem towarzyszącym zagłębiom węglowym, nigdy jednak nie zo­stał znaleziony bezpośrednio w węglu, lecz w otaczających skałach lub w konkrecjach ilastych syderytów. Powstaje on prawdopodobnie na skutek wytrącania się z roztworów szczawianów wap­nia, ługowanych z substancji roślinnej podczas tworzenia się pokładów węgla. Kryształy whewel­litu powstawały wszędzie tam, gdzie zaistniały sprzyjające warunki. Jest rzeczą znamienną, że naj­większe kryształy spotykane są zawsze w szczelinach skalnych, podczas gdy w pelosyderytach [syderytach ilastych] występują jedynie małe kryształy, którym towarzyszą zwykle ankeryt, baryt, ka­olin oraz drobniutkie kryształki niektórych siarczków. Spośród tych wszystkich minerałów whe­wellit występuje w najmniejszej ilości i powstaje na samym końcu. Jeszcze rzadziej spotykany jest w żyłach kruszcowych (Freiberg), gdzie tworzy się w wyniku wytrącania się szczawianów wapnia pochodzących z materii roślinnej.

237

Whewellit krystalizuje najczęściej w postaci wielościennych słupów lub pły­tek przybierających najrozmaitsze formy krystaliczne. Często spotykane są bliź­niaki o kształcie sercowatym lub przypominające skrzydła motyla. Kryształy tworzą zazwyczaj skupienia blaszkowate lub gwiaździste. Często również poja­wiają się inkrustacje. Od bardzo podobnego barytu odróżnić można whewellit dzięki doskonałej łupliwości ujawniającej się w kilku kierunkach.

Główne wystąpienia whewellitu znane są z Kladna i Cavnic w Rumunii, gdzie w 1926 r. znaleziono nawet kryształ o długości 7 cm, chociaż nie był on tak doskona­le rozwinięty jak kryształy pochodzące z Kladna. Wystąpienia kryształów whewelli­tu stwierdzono również w Saksonii (Burgk koło Drezna,Zwickau, Freiberg), w Alzacji (Uberis) oraz w re­jonie Mostu (Czechy).

Bogate stanowiska zostały również odkryte na polach naftowych w rejonie Majkopu na Kauka­zie. Whewellit jest bez wątpienia najpiękniejszym minerałem organicznym.

Innym minerałem z grupy szczawianów rodzimych jest humboldtyn, nazwany tak na cześć wybit­nego niemieckiego geografa, geologa i podróżnika Aleksandra von Humboldta (1769-1859). Minerał ten, znany również pod nazwą oxalit, jest jednoskośnym uwodnionym szczawianem żelaza, Fe(C2O4)-• 2H2O. Tworzy wydłużone, pseudorombowe kryształy lub występuje w postaci skupień pizolitycznych, włóknistych lub ziemistych. Jego wystąpienia stwierdzono w rejonie Capo dArco na wyspie El­bie. Podobny, rombowy oksammit jest uwodnionym szczawianem amoniaku (NH4-O) • H2O. Za­zwyczaj ma żółtobiałe zabarwienie i znany jest jako składnik złóż guana u wybrzeży Peru.

238

Mellit jest uwodnioną solą glinową kwasu mellitowego [szesciOKarooKsyioweguj, •l 8H2O. Jego nazwa wywodzi się z łacińskiego mel (miód), ponieważ charakteryzuje się miodowożółtym zabarwieniem. Tworzy białe lub żółte kryształy o pokroju piramidy i występuje w postaci skupień ziarnistych względnie zbitych. Spotykany w piaskowcach lub w węglu, m.in. w Artern koło Halle w Niemczech oraz w rejonie Tuły (Rosja).

Doppleryt jest mieszaniną wapniowych soli kwasu huminowego. Tworzy czerwonobrązowe, tłuste pokrywy na bagnach i torfowiskach, powstające w wyniku utleniania substancji humuso­wych, które, przenikając do szczelin osadów organogenicznych lub szczątków drewna, ulegają po­wolnemu stwardnieniu po odparowaniu wody. Minerał ten został po raz pierwszy opisany jako sub­stancja koloidalna przez H. Dopplera w 1849 r. i nazwany na jego cześć przez austriackiego mine­raloga i geologa Wilhelma von Haidingera (1795-1871).

Jednoskośny; Tw. 1; G. 1,03 g/cm3; bezbarwny, żółtawy; połysk tłusty; R. bezbarwna

Fichtelit został odkryty w 1837 r. na torfowiskach w okolicach Redwitz w Bawarii (Niemcy). Je­go nazwa wywodzi się z rejonu występowania w paśmie górskim Fichtelgebirge w Niemczech. Znacznie bogatsze złoża fichtelitu odkryto później na torfowiskach w pobliżu miejscowości Sobeslav w południowych Czechach. Występuje tam dość obficie wśród szczątków drewna, przede wszystkim na sosnowych pniach i gałęziach pochłoniętych niegdyś przez bagniska. Fichtelit tworzy

239

warstewkowane skupienia, krystaliczne naskorupienia, niekiedy nawet wydłużone, tabliczkowate kryształy. Są one z reguły drobniutkie i bardzo rzadko osiągają 7 mm. Często są wyraźnie wy­dłużone w jednym kierunku. Fichtelit jest minerałem delikatnym, o doskonałej łupliwości, tłustym w dotyku i łamliwym. Inne znane wystąpienia fichtelitu znajdują się m.in. w rejonie Kolbermoor w południowej Bawarii, w okolicach Sulzendeich koło Oldenburga, w łupkach węglowych koło Uznach w pobliżu Zurichu, na torfowiskach Heltegaard w Danii oraz w rejonie Handforth koło Chester (Anglia). Znaleziska te świadczą o tym, że krystaliczne substancje mineralne powstawać mogą nawet podczas rozkładu i przemiany materii roślinnej i zwierzęcej.

Bezpostaciowa; Tw. 2-2,5; G. 1-1,1 g/cm3; żółta, żółtoczerwona, rozmaite odmiany barwne; połysk tłu­sty; R. bezbarwna

Bursztyn był jednym z najwyżej cenionych kamieni ozdobnych już w czasach pre­historycznych i starożytnych. Człowiek pierwotny chętnie sięgał po ten kamień ze względu na jego urodę i łatwość obróbki. Miękki bursztyn zyskiwał szybko wielką po­pularność z uwagi na urozmaicone barwy oraz piękny, wysoki połysk po oszlifowaniu i wypolerowaniu.

Naszyjniki wykonane z bursztynu znajdowano w wykopaliskach pochodzących z początku drugiego tysiąclecia przed naszą erą (wczesna epoka brązu). Jednak proste ozdoby z bursztynu sporządzano już znacznie wcześniej, w starszej epoce kamiennej

240

(paleolicie), o czym świadczą liczne znaleziska, szczególnie w Europie Środkowej i Północnej.

Bursztyn był również przedmiotem handlu i środ­kiem płatniczym prawdopodobnie w neolicie, a z ca­łą pewnością w epoce brązu. Bursztynową biżuterię cenili wysoko starożytni Babilończycy i Asyryjczycy. Piękno bursztynu opiewał Homer na kartach Odysei. Arystoteles (384-322 p.n.e.) prawidłowo określił bursztyn jako kopalną żywicę drzew. Starożytni Gre­cy doskonale wiedzieli, że bursztyn po tarty o tkaninę przyciąga drobne okruchy. Zjawisko to odkrył w VI wieku p.n.e. grecki filozof Tales z Miletu. Dużo póź­niej stwierdzono, że wiąże się ono z własnościami elektrostatycznymi bursztynu; stąd wywodzi się na­zwa zjawiska elektryczności, pochodząca od greckie­go określenia bursztynu - elektron.

Rzymianki z upodobaniem nosiły bursztynową biżuterię, a wszelkie ozdoby z bursztynu były wyso­ko cenione. Wpływała na to również znaczna odle­głość dzieląca granicę imperium rzymskiego od złóż bursztynu. Wiadomo, że cesarz Neron (37-68 n.e.) słał specjalne ekspedycje w poszukiwaniu tego mine­rału nad brzegami Bałtyku. Znane są dobrze tak zwa­ne bursztynowe szlaki, które w tej epoce wiodły znad

Bałtyku przez całą Europę aż do centrum imperium rzymskiego. Bursztyn był ważnym przedmiotem wy­miany handlowej, ale również cieszył się dużym zainteresowaniem uczonych i myślicieli starożytnego Rzymu. Pliniusz Starszy (23-79 n.e.) rozważał genezę bursztynu, podzielając pogląd Arystotelesa. Tacyt (około 55-120 n.e.) wspominał o wykorzystaniu bursztynu przez plemiona germańskie.

Popularność bursztynu przetrwała przez wieki. Bursztynową biżuterię wykonywano w średniowieczu i przez następne stulecia. Jednym z najwspanialszych dzieł sztuki bursztyniarskiej była słynna Komnata Bursztynowa podarowana carowi rosyjskiemu Piotrowi Wielkiemu (1672-1725) przez króla pruskiego Fryderyka Wielkiego (1712-1768). Zaginęła ona podczas II wojny światowej i dotychczas nie została od­naleziona.

O nieprzemijającej popularności bursztynu świadczyć może m.in. fakt zachowania w wielu językach eu­ropejskich odrębnych nazw używanych dla określenia bursztynu. Grecka nazwa elektron zastosowana zo­stała po raz pierwszy w trzecim stuleciu przed naszą erą przez Teofrasta, ucznia Arystotelesa. Znaczenio­wo sugeruje ona “błyszczący metal" i nawiązuje prawdopodobnie do czystego, żółtego połysku bursztynu ujawniającego się wyraziście po oszlifowaniu kamienia.

Łacińska nazwa succinum ma również stary rodowód; stała się ona później źródłem naukowego okre­ślenia bursztynu - sukcynit. Niemiecka nazwa Bernstein pochodzi od słowa brennen - płonąć, i nawiązu­je do łatwopalności bursztynu. Angielski termin amber wywodzi się wprost ze średniowiecznej łaciny -ambra i arabskiego anbar. W językach słowiańskich stosowana jest nazwa “jantar".

Według rozpowszechnionych poglądów bursztyn jest kopalną żywicą trzeciorzędowych drzew szpilko­wych. [Nowsze badania wskazują, że może ona również pochodzić z silnie żywicujących drzew liścia­stych]. W rozległych lasach okresu trzeciorzędowego drzewa żywicowały podobnie jak dziś, chociaż na znacznie większą skalę. [Poglądy na temat przyczyn wzmożonego żywicowania lasów trzeciorzędowych są obecnie przedmiotem ożywionych dyskusji naukowych]. Płynna żywica wypełniała szczeliny i spęka­nia wewnątrz pni drzew, a także formowała sople i niewielkie krople, niekiedy zaś i większe zewnętrzne nacieki. Część z nich spadała z drzew na ziemię i pokrywana była następnie innymi osadami.

Po upływie wielu milionów lat bursztyn przenoszony z miejsca na miejsce odsłaniany był ponownie na powierzchni dzięki procesom erozji wodnej.

241

Bursztyn występuje w postaci nieregularnych skupień. Jest zwykle zmętniały, nieprzezroczysty, cza­sami przeświecający lub przezroczysty. [Dominują najrozmaitsze odcienie barw żółtych, ale także spoty­kane są odmiany białe i bardzo rzadko niebieskawe i zielonkawe]. Bursztyn jest stosunkowo delikatny i charakteryzuje się wyjątkowo niewielkim ciężarem właściwym. Podgrzewany staje się bardziej przezro­czysty. Największa zachowana bryła bursztynu ze złóż bałtyckich znajduje się obecnie w zbiorach Mu­zeum Przyrodniczego Uniwersytetu Humboldta w Berlinie. Masa okazu wynosi ponad 9 kg (9750 g), ale zgodnie z przekazami nad brzegiem Bałtyku znajdowano bursztynowe bryły ważące nawet ponad 10 kg. [Jedna z największych w świecie kolekcji naturalnych form i odmian bursztynu bałtyckiego znajduje się w Muzeum Ziemi w Warszawie].

W wielu okazach bursztynu zachowują się doskonale szczątki roślinne i zwierzęce, głównie owady [około 90% wszystkich inkluzji zwierzęcych]. Stanowią one pozostałości świata organicznego sprzed około 50 milionów lat, zatopione w żywicznej pułapce. Mają one niezwykłą wartość dla badań nauko­wych ze względu na znakomicie często zachowane najdrobniejsze nawet elementy.

Najlepiej znane złoża bursztynu znajdują się przede wszystkim nad brzegami Bałtyku, gdzie są one często wypłukiwane przez wzburzone fale morskie, szczególnie podczas sztormu. Macierzystą skałą bursztynonośną są piaski trzeciorzędowe (górny eocen), zwane niebieską ziemią. Największe złoża bursztynu zlokalizowane są w okolicy Królewca w rejonie miejscowości zwanej obecnie Jantarnyj (dawniej Palmnicken) na Półwyspie Sambijskim. Bursztyn spotykany jest również nad brzegami Bał­tyku i Morza Północnego na obszarze Polski, Niemiec, Danii, Szwecji, Holandii i wschodniej Anglii. Znajduje się go także na złożach wtórnych w wielu innych rejonach środkowej Europy. Część tych wystąpień wiąże się z osadami polodowcowymi przemieszczonymi z północnej strefy bałtyckiej w czasie epoki lodowcowej.

Mniejsze ilości bursztynu występują również w innych miejscach, głównie na Ukrainie koło Kijowa i Lwowa oraz w Rumunii, gdzie spotykane są bryły o masie dochodzącej do 3 kg. Niebieskie i zielonkawe

242

bryłki bursztynu o silnej fluorescencji pochodzą z Sycylii, szczególnie z osadów aluwialnych rzeki Simeto w pobliżu Katanii. Ta odmiana bursztynu znana jest jako symetyt. Charakteryzuje się ona ciemno­brązowym zabarwieniem i różni wyraźnie od bursztynu bałtyckiego. Warunki powstawania złóż innych żywic kopalnych były jednak zbliżone do bursztynu bałtyckiego.

Kopalne żywice przypominające bardzo bursztyn występują na Morawach oraz w sąsiednich rejonach Czech. Są one jednak klasyfikowane pod odrębnymi nazwami, różnią się bowiem od bursztynu nie tylko wyglądem i właściwościami, ale przede wszystkim starszym wiekiem geologicznym (górna kreda).

Żywice kopalne, pochodzące z rejonu Valchova na Morawach, znane są jako walchowit. Mają one bar­wę żółtowoskową i występują w postaci bulastych skupień lub soczewek wśród osadów węglowych, pia­sków i iłów wieku kredowego. W lignitach tego samego wieku spotykane są również inne bursztynopodobne minerały nazywane muckitem. W przeciwieństwie do walchowitu mają one ciemnobrązowe za­barwienie. W tych samych osadach węglonośnych znaleziono także jasnożółte żywice kopalne noszące nazwę “neudorfit".

[Bursztynopodobne żywice kopalne występują także w wielu innych rejonach świata i określane są róż­nymi nazwami, np. retynit, rumenit, cedaryt, birmit, bursztyn meksykański, bursztyn dominikański itp.].

Obecnie bursztyn jest nadal szeroko wykorzystywany, przede wszystkim do wyrobu najrozmaitszych przedmiotów ozdobnych, chociaż, jak niektórzy sądzą, okres ich największej świetności (XVI-XVIII wiek) należy już do przeszłości. Wyroby z bursztynu są obecnie szczególnie popularne w krajach nadbał­tyckich, gdzie surowiec bursztynowy wydobywany jest w dużych ilościach. Niektórzy kolekcjonerzy po­zyskują bursztyn z osadów współczesnych nad brzegiem morza lub “poławiają" bryłki bursztynu wprost z morza przy użyciu specjalnych siatek.

Wydobywany obecnie bursztyn, poddawany obróbce w nowoczesnych warsztatach przetwórczych, se­greguje się zazwyczaj w zależności od jakości surowca. Do wstępnego polerowania używa się specjal­nych bębnów, w których jako materiał polerski (szlifierski) stosuje się m.in. sepiolity lub ziemię okrzem­kową. Z bursztynu wykonuje się najrozmaitsze przedmioty ozdobne i pamiątkowe o bardzo zróżnicowa­nym przeznaczeniu. Odmiany przezroczyste lub przeświecające o interesujących odcieniach barwnych wykorzystywane są do wyrobu cenniejszych ozdób jubilerskich, takich jak naszyjniki, bransolety i pier­ścienie. W wyrobach artystycznych zwraca się szczegól­ną uwagę na właściwy dobór kolorystyki naturalnych od­mian, zmiennego natężenia odcieni oraz naturalnej orna­mentyki, zmętnień itp. Nie marnuje się nawet skrawka bursztynowego surowca. Po podgrzaniu w warunkach podwyższonego ciśnienia uzyskuje się tzw. bursztyn pra­sowany (ambroid).

Bursztyn sycylijski - symetyt, jest na ogół wyżej cenio­ny niż bursztyn bałtycki. Szczególną wartość mają kamie­nie charakteryzujące się fluorescencją, którą można jesz­cze uwydatnić, stosując odpowiednie metody obróbki. Do wyrobu niewielkich przedmiotów ozdobnych sporadycz­nie wykorzystuje się również żywice kopalne z pograni­cza Czech i Moraw. [Największą popularnością cieszy się jednak wciąż bursztyn bałtycki ze względu na swoją nie­powtarzalną urodę i nieprzeciętne walory zdobnicze. Konkurować z nim może jedynie bursztyn dominikański, który ostatnio pojawił się na rynkach europejskich].

Bursztyn, wykorzystywany przede wszystkim w zdo­bnictwie artystycznym, jest również cenionym surow­cem do produkcji kwasu bursztynowego, olejków bursz­tynowych, a także jako materiał izolacyjny do precyzyj­nych urządzeń elektrycznych. Olejki bursztynowe stoso­wane są również obecnie w medycynie.

243

Rozdział 10

METEORYTY I TEKTYDY

W książce zaprezentowano przegląd wszystkich najważniejszych grup minerałów, do których zgodnie z po­wszechnie przyjmowaną definicją zaliczono nieorganiczne substancje naturalne stanowiące jednorodne (homogeniczne) pod względem chemicznym i fizycznym, stałe składniki skorupy ziemskiej. [Zaliczone zostały do nich zarówno minerały jako fazy krystaliczne powstające w wyniku procesów geologicznych, jak i substancje mineralne, które są bezpostaciowymi ciałami stałymi]. Współczesna mineralogia zajmuje się jednak również innymi naturalnymi składnikami materii nieorganicznej, które nie w pełni odpowiadają ścisłej definicji minerału. Do takich substancji zaliczane są m.in. meteoryty i tektyty, które charakteryzu­ją się wieloma cechami bardziej zbliżonymi do cech skał niż minerałów. I chociaż ze względu na zupełnie wyjątkową budowę i pochodzenie nie można ich rozpatrywać wśród żadnej ze znanych grup minerałów, to jednak stanowią one niezwykle interesujące obiekty. Badania meteorytów i tektytów pozwalają bowiem poszukiwać odpowiedzi na pytania o budowę materii kosmicznej, warunki panujące w przestrzeni poza­ziemskiej oraz, co nie mniej ważne, na rozważania o powstaniu samej Ziemi. Jest więc rzeczą zrozumiałą, że szczególnie obecnie zainteresowanie badaczy tą problematyką jest ogromne. [Coraz częściej zakres tradycyjnej mineralogii rozszerzany jest o nową dziedzinę zwaną kosmomineralogią].

Meteoryty uważane są za szczątki pozaziemskiego ciała, które spadły na Ziemię z przestrzeni międzyplanetarnej. Wzbudzają one szczególne zaintere­sowanie nie tylko ze względu na swoją rzadkość, ale przede wszystkim dlate­go, że stwarzają niepowtarzalną szansę bliższego poznania materii kosmicznej oraz dziejów naszego Układu Słonecznego. Ze zrozumiałych względów spad­ki meteorytów zawsze wywoływały ogromną ciekawość, a nawet przerażenie. W kronice praskiej z 1135 r. zapisano: “...Ogromny kamień, wielki jak dom, spadł z chmur na równinę Turyngii. Ludzie żyjący w okolicy słyszeli wielki huk od trzech dni. Kiedy już spadł, połowa kamienia zagłębiła się w ziemi i przez trzy dni pozo­stawała rozgrzana do czerwoności jak stal wyciągnięta z ognia". Zacytowany opis wydawać się może nieco fantastyczny, ale jego waga polega na tym, że średniowieczni uczeni kategorycznie za­przeczali, że kamienie mogą “spadać z niebios".

W 1754 r. praski astronom Josef Stepling zaobserwował, a następnie opisał “kamienny deszcz", który spadł w okolicach miasta Tabor w Czechach. Był on pierwszym badaczem, który stwierdził z całą pewnością, że kamienie te pochodzą z przestrzeni pozaziemskiej. Mimo to jeszcze w 1790 r. Francuska Akademia Nauk w Paryżu wyraziła swoją dezaprobatę wobec takiego poglądu, a relacje naocznych świadków uznała za twory wybujałej wyobraźni. Dopiero w 1794 r. słynny niemiecki fi­zyk E.F. Chladni dostarczył niezbite dowody naukowe, które definitywnie rozstrzygnęły wszelkie wątpliwości.

Obecnie, zgodnie z wynikami badań mineralogicznych i poglądami niektórych astrono­mów, przyjmuje się, że meteoryty stanowią pozostałość dużej planety, która składem chemicznym i budową bardzo przypominała Ziemię, i to nie tylko jej jądro, ale także zewnętrz­ne jej warstwy. Owa planeta znalazła się w obrębie naszego Układu Słonecznego między Marsem a Jowiszem i rozpadła się z nieznanych przyczyn. Jej szczątki wciąż poruszają się w przestrzeni kosmicznej. Kiedy znajdą się w odległości 80-150 km od powierzchni Zie­mi, wchodzą w kontakt z atmosferą ziemską. Ponieważ poruszają się z prędkością od 30 do 60 km na sekundę, opór powietrza rozgrzewa je do czerwoności. Wtedy rozbłyskują jak złote gwiazdy i spadając rozświetlają nocne niebo. Jednak niewiele z nich osiąga powierzchnię Ziemi.

245

Najogólniej rzecz biorąc, zważywszy na skład, wyróżnia się meteoryty żelazne i meteoryty kamien­ne. Pośrednia grupa, określana mianem meteorytów żelazno-kamiennych, spotykana jest znacznie rza­dziej. Meteoryty żelazne charakteryzują się wyjątkowo dużym ciężarem właściwym. Ich głównym składnikiem jest żelazo niklowe, które z reguły występuje w postaci dwóch stopów różniących się za­wartością niklu [kamacyt - 5-6% Ni i taenit -16-50% Ni]. Wewnętrzną strukturę tych meteorytów moż­na ujawnić na wypolerowanym przekroju wytrawionym kwasem. Powstaje wówczas zróżnicowany ob­raz geometrycznie uporządkowanych, charakterystycznych linii [tzw. figury Widmanstattena]. Kiedy wzbogacone w nikiel stopy krystalizują w postaci blaszek ułożonych w przerostach zbliżonych do ośmiościanu, mówimy o oktaedrytach, natomiast kiedy przypominają one w zarysie sześciany, określa się je mianem heksaedrytów. Nieuporządkowane odmiany strukturalne noszą nazwę ataksytów.

Meteoryty kamienne są zazwyczaj mniejsze i przypominają swoim wyglądem ziemskie skały magmowe. Jednak na ich powierzchni widoczna jest często ciemna powłoka, która powstaje na skutek nadtopienia się meteorytu pod wpływem wysokiej temperatury w czasie jego przelotu przez atmosferę. Do grupy pośredniej meteorytów żelazno-kamiennych należą m.in. bardzo interesujące pallasyty. W podstawowej masie składają się one z żelaza niklowego oraz kryształów oliwinu, wy­stępujących często w postaci zaokrąglonych ziaren.

246

Największy znany dotychczas meteoryt żelazny w postaci ogromnej bryły o masie 60 ton znajduje się w okolicy miejscowości Grootfontein w Namibii. Jest on chroniony jako niezwykle cenny pomnik przyrody. Największy meteoryt kamienny o masie przekraczającej tonę spadł na Ziemię 18 lutego 1948 r. w rejonie Norton County w stanie Nebraska. Wchodził on w skład tzw. kamiennego deszczu, który po­wstaje w trakcie rozpadu meteorytów kamiennych w górnych warstwach atmosfery. Spektakularnym przykładem takiego kamiennego deszczu był w 1808 r. spadek około 300 kamiennych meteorytów w okolicy miejscowości Stonafov pod Jihlavą na Morawach. [Słynny meteoryt pułtuski, który spadł deszczem kamiennym pod Pułtuskiem w 1868 r., składał się z ogromnej liczby osobników, szacowa­nej na kilkadziesiąt tysięcy. Odnaleziono zaledwie niewielką część, ocenianą naokoło 5000 okazów o łącznej masie 276 kg, które przechowywane są w różnych muzeach na całym świecie].

Okazy licznych pięknych pallasytów pochodzą m.in. z różnych rejonów Ameryki Północnej. Na przykład w 1885 r. okaz pallasytu o masie 9 kg znaleziono w Brenham w stanie Kansas. W 1931 r. natrafiono w okolicy Springwater (Kanada) na trzy bryły podobnego meteorytu o łącznej masie 68 kg. Znajdujące się w nim ziarna oliwinu dochodziły do 4 cm średnicy. [Największym jednak zna­nym obecnie pallasytem jest słynny meteoryt Esquell o masie 571 kg, znaleziony na obszarze Pa­tagonii w Argentynie w 1951 r.].

247

Tektyty są tajemniczymi zagadkowymi obiektami o nie wyjaśnionej do końca genezie, budzą­cej wciąż żywe zainteresowanie badaczy. Najlepiej i najdłużej znane są vltaviny lub moldawity [na­zwy pochodzą od rzeki Wełtawy - po czesku Vltava, po niemiecku Moldau], znajdowane na ob­szarze Czech i Moraw. Odkryto je w drugiej połowie XVIII wieku i uważano początkowo za oliwiny, szkliwa wulkaniczne lub za szklaną szlakę pozostałą po dawnych warsztatach szklarskich. Kiedy pod koniec XIX w. odkryto kolejne wystąpienia podobnego szkliwa w odległych rejonach Azji i Australii, wysunięto hipotezę, że są to prawdopodobnie meteoryty szkliste. Nadano im wspólną nazwę - tektyty, wywodzącą się z greckiego tektos (stopiony).

Z opinią o meteorytycznym pochodzeniu tektytów nie zgodzili się jednak astronomowie. Wysu­nięto szereg innych hipotez. Według jednej z nich tektyty powstały w czasie uderzenia o Ziemię wielkiego meteorytu i przetopienia skał ziemskich, wyrzuconych następnie w różnych kierunkach.

W tektytach stwierdzono obecność coesytu (koezytu), krystalicznej odmiany krzemionki, która może powstawać jedynie pod wpływem wysokich ciśnień i jest znajdowana w miejscach spadku meteorytów. Z drugiej strony zachowane w tektytach pęcherzykowate struktury wskazują na niskie

248

ciśnienie. Przesłanki te pozwalają na wyraże­nie przypuszczenia, że tektyty powstały rze­czywiście na skutek przeobrażenia skał po­wierzchniowych, które podczas uderzenia wielkiego meteorytu uległy przetopieniu na szkliwo. Częściowo stopiona materia wyparo­wała, a częściowo ponownie zastygła. Wytwo­rzona podczas spadku fala uderzeniowa oraz potężne prądy termiczne spowodowały wyrzu­cenie zestalonych cząstek szkliwa na duże od­ległości. Potwierdzeniem tej hipotezy może być fakt, że tektyty występują w sąsiedztwie wielkich kraterów meteorytowych. Uważa się, że kraterem macierzystym dla czeskich i mo­rawskich vltavin jest ogromny krater Ries koło Stuttgartu.

Mołdawity (vltaviny) i inne tektyty wystę­pują w postaci kulistych, kroplowatych bryłek o charakterystycznej, wyraźnie urzeźbionej powierzchni. Zazwyczaj mają barwę ciemno­zieloną, niekiedy czarnozieloną, ale pod świa­tło są zawsze intensywnie zielone. Spotyka się je głównie w okolicach Czeskich Budziejowic i Tfebić na Morawach. Mołdawity noszono ja­ko wisiorki lub szlifowano jako kamienie ozdobne. Również i obecnie są one dość popu­larne. Zwykle pozostawia się je w stanie suro­wym i oprawia w złoto lub srebro. Tektyty po­chodzące z innych złóż także wykorzystuje się do celów zdobniczych, ale ze względu na mniej urozmaiconą rzeźbę powierzchni niż mołdawity nie są tak atrakcyjne.

Obecnie mołdawity pozyskiwane są praktycznie tylko z rejonu południowych Czech, a ich wydobycie na szerszą skalę nie jest rozważane. Nie mają one bowiem, podobnie jak inne tektyty, walorów kamieni szlachetnych. Ich stopień twardości jest zbyt niski, łatwo się uszka­dzają i często brak im dostatecznie silnego połysku. Swoją popularność zawdzięczają raczej ta­jemniczemu pochodzeniu oraz niezwykłym kształtom. Do elitarnej rodziny kamieni szlachet­nych przyjęto jednak mołdawit znaleziony w Szwajcarii. Został on oprawiony w platynę wraz z diamentem i czarnymi perłami i przekazany w darze królowej Elżbiecie II przez rząd szwaj­carski.

Wiele innych tektytów, podobnie jak mołdawity (vltaviny), określa się nazwami pochodzącymi od miejsc ich znalezienia. Znamy więc obecnie australity, jawaity, indochinity, filipinity i tajlandyty, ivoryty (od “Kory Coast" - Wybrzeże Kości Słoniowej w Afryce Zachodniej), północnoame­rykańskie bediasyty, georgianity oraz wiele innych.

Wszystkie tektyty są podobne pod względem składu chemicznego i postaci, ale różnią się kształ­tem i odcieniem barwy. Przede wszystkim jednak różnią się wiekiem geologicznym. Określany jest on metodami radiometrycznymi opartymi na rozpadzie izotopów promieniotwórczych pierwiast­ków (metoda argon-potas i metoda ołowiowa). Metoda potasowo-argonowa wykorzystuje prze­miany promieniotwórczego izotopu potasu w promieniotwórczy argon, natomiast metoda ołowio­wa wykorzystuje przemiany izotopów uranu. Na tej podstawie ustalono, że najstarsze są tektyty występujące w Ameryce Północnej (ponad 34 mln lat), najmłodsze zaś - afrykańskie ivoryty (1,3 mln lat). Wiek mołdawitów nie przekracza 15 mln lat.

249

Nawiązując do tendencji w leksykografii naukowej, nazewnictwo minerałów dostosowano do zasad zapisu obowiązujących obecnie w polskiej terminologii mineralogicznej, zgodnej z reguła­mi ustalonymi przez Międzynarodową Asocjację Mineralogiczną (IMA). Pominięto nazwy zdys­kredytowane oraz zrezygnowano niemal zupełnie z podawania nazw niepoprawnie spolszczonych. Jedynie w przypadkach uzasadnionych tradycją lub powszechnością stosowania spolszczone od­powiedniki prawidłowych nazw minerałów pozostawiono w nawiasach, np. smithsonit (smitsonit), jad (zad). Podano również niektóre nazwy synonimiczne stosowane w piśmiennictwie polskim, np. hematyt (błyszcz żelaza), sfaleryt (blenda cynkowa).

Wprowadzone uzupełnienia dotyczą przede wszystkim informacji odnoszących się do miejsc występowania ważniejszych złóż niektórych minerałów w Polsce. Tam gdzie było to konieczne, podano również dodatkowe wyjaśnienia niektórych pojęć lub terminów specjalistycznych. Wszyst­kie uzupełnienia i zmiany zaznaczono nawiasami kwadratowymi.

250

Liczby wytłuszczone wskazuj ą stronice z podstawowym opisem, liczby wydrukowane kursywą -numer ilustracji

Achroit 195

adular 95, 217, 218, 220, 227, 222

agalmatolit 209

agat 92, 98, 99, 105-109, 10, 67, 99, 100. 101. 103

agat mszysty 102, 104, 97, 98

agat minowy 109, 104

aktynolit 88, 95, 200-201, 205

akwamaryn 156, 189-192, 191, 194

alabaster 146, 147

albit 215, 216, 219, 221, 222

aleksandryt 79, 90

allanit 185

allemonyt 35

almandyn 169-172, 174, 3, 770, 774

aluminit 60

amalgamat 29

amazonit 217, 221-222, 225

amblygonit 153

ambroid 243

ametyst 86, 87, 92, 93, 95, 97, 108, 156, 180, 75, 80, 82

88

amfibol 24, 78, 89, 172, 198, 200-202, 204 amfibol bazaltowy 201 amfibol pospolity 201 amfibolit 27, 184, 202, 207, 233 analcym 207 anatazl!9, 120, 114 andaluzyt 176, 776, 777 andezyt!13, 223, 224 andradyt78, 169, 172, 174 anhydryt 70, 128, 141-142, 736 anortyt24, 215, 216, 224 anortozyt 24, 224-225 antofyllit 200-201 antygoryt214

antymonit 33, 54, 55, 66, 35, 47 apatyt 20, 153, 156-158, 195, 237, 148, 152, 153 apofyllit 205, 209

aragonit21, 127, 128, 130, 136, 137, 235, 237, 730, 737 aragonit ołowiowy 137 argentyt 32, 46, 49, 39 arkanzyt 120 arkoz213, 217 arlekin 114 arsen 35, 28

arsenopiryt 33, 35, 64, 66, 57 ataksyty 246 augit 198, 199

aurypigment 66, 67, 112, 60, 61 australit 249 autunit 165 awenturyn 89, 95 azbest 200, 204, 213, 214 azurmalachit 138 azuryt 30, 138, 733

Baryt 128, 141, 143-144, 735, 73S

barytolit 143

bavenit 207

"bawole oko" 223

bazalt 5, 15, 18, 24, 105, 113, 114, 127, 129, 168, 201, 203, 205, 217, 224, 226, 229, 230, 231, 232, 233, 234, 235, 237, 238

bediasyt 249

benitoit 189, 790

berezowit 149 *-*berthieryt 55, 56, 48 • .berKl 179, 189-193, 195, 207, 793, 794

beryl złoty 191

beriel|anit 44, 37 :njiotyt209, 211 “ «birmit, (243

bixbtf 191

"bleffda arsenowa 66 -bjienda smolista 122, 123, 147, 148 Jtfliźniaki baweńskie 216 "•" bliźniaki karlsbadzkie 21, 216, 218, 219, 220

bliźniaki manebachskie 216

błyszcz srebra 46

bornit 45, 49

boulangeryt 57, 50

bournonit 56, 49

"Braunbleierz" 159

brazylianit 155-156, 193, 757

bronzyt 197, 198, 200

brookit!20, 7/5

brukitl!9, 120, 115

bukovskyit 193

bursztyn 240, 240, 243, 245

bursztyn bałtycki 243, 240, 245, 246

bursztyn dominikański 243

bursztyn meksykański 243

bursztyn prasowany 243

bursztyn sycylijski 243

Californit 187-188

cedanyt 243

celestyn 142, 737

celestyt 142, /37

cerusyt 127, 137-138, 158, /32

chabazyt 235, 239

chalcedon 89, 97, 98, 99, 100-105, 95

chalkopiryt 47, 48, 49, 155, 204, 41

chalkotricht 76

chalkozyn 45, 38

chamozyt212

chiastolit 176, 176

chloryt95, 98, 102, 209, 211, 212, 219

chromit 78-79, 149

251

chryzoberyl 7V-8U, 72, 71 chryzokola 204, 208 chryzolit 11, 168 "chryzolity brazilijskie" 196 chryzopraz 100, 102, 105, 15 chryzoty!214, 217 cjanit 176 clevelandyt 221 coesyt 248 comptonit 232 cronstedytyt 212 cymofan 80 cynober 53, 46 cypryn 188 cyrkon 174-175, 175 cytryn 87, 89, 90 czermikit 145

Demantoid 172, 174

desmm233, 237

diabaz!81, 224

diallag 198-200

dialogit 131

diament 18, 20, 29, 37, 39, 79, 82, 171, /, 30, 31, 32

"diamenty marmaroskie" 93

"diamenty Matara" 175

"diamenty z Herkimer" 93

diatomit 113

dichroit 193

diopsyd!73, 197, 199

dioptaz 193, 197

dioryt 24, 118, 119, 217, 224, 218

dolomit 127, 132, 135, 188, 228, 129

doppleryt 239

drawit 195, 199

dysten 176

Egeran 187

ehlit 154

elektrum 33

enstatyt 197, 198, 207

epidot78, 184-185, 186

essonit 173

Fajalit 168

fibrolit 176

fichtelit 239-240, 242

filipinit 249

filipsyt 234, 238

fioryt 112

flogopit209, 211

fluoryt 20, 69, 72-73, 128, 129, 143, 65, 66

fonolit 18, 24, 129, 173, 181, 205, 218, 226, 231, 232,

234, 19 forcheryt 112 forsteryt 168 fosforokalcyt 154 fosforyt 156, 158

franklmit 79 freibergit 49 fyllit27, 170

Gabro 24, 25, 198, 200, 224

galena 22, 32, 46, 47, 49, 52, 129, 138, 158, 160, 183, 45

galman krzemianowy 134

gejzeryt 113, 115

georgianit 249

getyt 123

gigantolit 193

gips 20, 21, 60, 63, 69, 70, 128, 141, 142, 145-147, 163,

140, 141 gnejs 15, 27, 92, 112, 118, 119, 120, 150, 170, 174, 176,

178, 193, 223

goethyt61, 75, 123-124, 118 goshenit 191 goszenit 191 grafit 29, 36, 65, 18, 29 granat 167, 169-174, 187, 225, 8, 173 granat chromowy 173 granat czeski 171 granat pospolity 171, 174 granit 15, 24, 26, 65, 69, 82, 93, 122, 123, 141, 143, 150,

170, 173, 174, 178, 179, 185, 191, 195, 217, 218, 219,

221, 222, 231 granit hebrajski 219 granit napisowy 219, 222 granit piżmowy 219 grandioryt 181, 204 grejzen26, 116, 191 grochowiec 137 grossular 169, 173 "Grtinbleierz" 159

Halit69-71, <52, 63, 64 halotrichtit!41, 145, 139 harleąuin 114 harmotom 234 hailyn 226 hedenbergit 78, 172 heksaedryt 246 heliodor 189, 191, 192, 795 heliotrop 98, 99

hematyt 70, 83-84, 89, 98, 102, 143, 179, 193, 223, 77, 78 hemimorfit 134, 182-183, 185 hesfsonit 173, 187, 777 hessyt 44, 36 heulandyt 233 hiacynt 173, 175 hialitm, 115, 70P hiddenit 197 hipersten 197, 198, 199 hiperstenit 198 hornblenda 200 hornblenda bazaltowa 201 hortonolit 168 humboldtyn 238 hydrofan 111

252

Idokrazyt 187 ilmenit 223 indochinit 249 indygolit 195 indykolit 195 itabryt 84 ivoryt 249

Jad 201

jadeit 197, 199, 202

jadeityt 199

jamesonit 57

jan tar 241

jaspis 88, 97-99, 105, 9, 14, 15, 92, 93, 94

jaspopal 112

jawait 249

joaquinit 189

Kacholong 102, 105, 112, 113, 115

kalait 164

kalamin 134, 183

kalcyt 17, 20, 22, 44, 79, 127-130, 135, 136, 137, 231,

233, 235, 237, 122, 123 kalifornit 187 "kameleon" 115 kamień amazoński 221 kamień garncarski 209 kamień księżycowy 220 kamień mydlany 209 "kamień szparagowy" 158 kammereryt212 kampylit 160, 159 kaolin 217, 219 kaolinitl67, 213, 237, 27<5 karneol 100, 101, 104 karneolonyks 107

kasyteryt 9, 26, 65, 75, 116, 121, 150, 158, 178, 179, 777 kimberlit 37, 38, 39 kocie oko 89, 95 koezyt 248 komptonit 232 kordieryt 193, 796 korund 20, 81, 82, 83, 180, 75, 76 krokoit 141, 149, 143 krwawnik 84

kryształ górski 84, 93, 94, 95, 96, 108, 117, 178, 112 kryształ skalny 84 krzemień 9, 85, 86, 89, 92 kunzyt 197, 199, 203 kupryt 75, 76, 68 kwarc 9, 19, 20, 23, 24, 26, 75, 84-96, 97, 99, 101, 105,

112, 113, 120, 149, 150, 159, 174, 196, 204, 211, 219,

221, 79

kwarc awenturynowy 89, 95, 85 kwarc babiloński 90 kwarc berłowy 89, 86 kwarc dymny 87, 92, 94, 95, 96, 81 kwarc gwiaździsty 89, 91 kwarc kapturowy 89

kwarc "plaster miodu" 90

kwarc porfirowy 90

kwarc pospolity 89

kwarc różowy 88, 92, 94, 95, 82

kwarc ruinowy 90

kwarc szafirowy 88

kwarc zielony 88

kwarc zwykły 89

kwarc źelazisty 88, 95, 83

kwarcyt 15, 92

"kwiat żelaza" 133, 136

Labrador 215, 216, 217, 224, 22 7

labradoryt 224, 231

labradorytyt 224

lapis crucifh 180

lapis-lazuli 154, 227

laumontyt 233

Iazulitl53, 154, 149

lazuryt 154, 227-228, 230, 23/, 232

lepidolit 195, 209, 211, 2/4

leucyt 225-226, 225

Ieukoszafir81, 82, 75

limonit 61, 76, 98, 102, 123, 124, 125, 128, 138, 204, 119

lunnit 154

lusakit 181

Łupki 93, 161, 171, 174, 209, 218

łupki mikowe 27, 92, 118, 170, 172, 178, 180, 184, 191

Magnetyt 75, 78-79, 143, 162, 223, 71

magnezyt 127, 132, 135, 209, 726

malachit 31, 76, 138, 139, 154, 155, 204, 5, 121, 134

malachit ażurowy 138

manganit 125, 720

markasyt 50, 62, 63, 141, 55, 56

marmur 15, 82, 93, 127, 128, 130, 170, 181, 227

marmur ruinowy 127, 124

maxaxyt 192

melafir 18, 24, 92, 98, 102, 106, 129, 130, 132, 217, 233,

235

melakonit 76 melanit 172, 174 melanteryt 60, 141 mellit 239

menilit 112, 113, 115

meteoryt 198, 245-247, 248, 249, 248, 249 meteoryt kamienny 246, 247 meteoryt żelazny 246, 247, 248 > mezolit 230-231, 234 miargyryt 55, 56 miedź 9, 11, 30, 76, 130, 27 "miesyt" 159 mika litowa 211 mika uranowa 153 mika żelazna 83 miki 22, 24, 26, 89, 193, 209-211, 212, 273, 214, 222

253

mikroklin 215, 219, 220-222, 223

mikroklinit221

milleryt 50, 44

mimetezyt 153, 160, 158

mimetyt 153, 160, 158

molibdenit 65, 58

mołdawit 248-249, 247, 250, 251

monzonit 220

morganit 189, 191, 792

morion 87, 92, 94, 95

muckit 243

muskovit 193, 209-211, 219, 213

Natrolit 189, 203, 207, 228-229, 230, 19, 166, 233

nefryt 201, 221

neptunit 189

"neudorfit" 243

nigryn 118

nikielin 50

nitrokalit 127

nitronartyt 127

noryt 198, 225, 292

Obsydian 9

ochra 84, 124

ochra uranowa 148

oksammit 238

oktaedryt 246

oligoklaz215, 216, 219, 223, 226

oliwin 11, 24, 167-168, 177, 207, 247, 248, 167, 168

onyks 107, 109, 102

opal 75, 101, 102, 104, 105, 110-116, 132

opal arlekinowy-114

opalbulasty 112, 115

opal czarny 111, 114

opal dendrytyczny 115

opal drzewiasty 112, 115, 110

opal drzewny 112, 115

opaljaspisowy 112

opal mleczny 112

opal ognisty 111, 114, 107, 108

opal pospolity 112, 113, 115

opal prazowy 112

opal serpentynowy 112

opal szklisty 112

opal szlachetny 110, 113, 114, 105, 106

opal węgierski 113

opal wodnisty 111

opal woskowy 112

opal źelazisty 112

ortoklaz 20, 21, 214, 216-221, 219, 220

ortyt 185

osm34

oxalit 238

Pagodyt 209 pajsbergit 202 pallad 34

pallasyt 246, 247, 249

pegmatyt26, 65, 73, 79, 82, 92, 94, 120, 122, 153, 154,

155, 158, 164, 170, 174, 175, 176, 178, 179, 181, 185,

191, 195, 196, 209, 211, 217, 219, 221, 222, 232 pegmatyt napisowy 221 pektolit 203-204, 207 pelosyderyt 237 pennin 212, 215 pentlandyt 50 perydot 168 peryklin 222, 224 perysteryt 223 phacolit 235 phillipsyt 234, 238 piaskowiec 9, 27, 93, 113, 162, 164, 175, 217, 218, 239,

242, 243 pickeringit 145 pingosd agoa 178 pinit 193 pirargiryt 58, 59 piroryllit 209, 2/2

piroksen 24, 167, 170, 172, 197-200, 229 piroluzyt 125, 202 piromorfit 153, 158-159, 160, 755 pirop 169, 170, 171, 172, 174, 169, 174 pirotyn 50, 43 piryt 33, 41, 43, 47, 48, 49, 50, 59-61, 62, 63, 64, 124,

125, 131, 141, 145, 163, 212, 229, 237, 52, 53, 54 piryt grzebieniasty 62 piryt magnetyczny 50 piryt wątrobowy 63 pisalit 130 pistacyt 184

plagioklaz216, 217, 219, 222, 223, 224, platyna 34, 27 plazma 100, 101, 104, 96 pleonast 77, 70 porfir 217, 223, 231 prasyn 154 praż 88 prazopal 112 prehnit207, 210, 211 prenit207, 210, 211 prustyt 58, 51

pseudomalachit 154-155, 750 psylomelan 75, 125, 131, 202 pyknit 178, 179

Realgar 66, 59, 60

redondyt 161

retynit 243

rhatizyt 176

riolit 191

rodochrozyt 127, 131, 725

rodolit 171

rodonit 202, 206

rogowiec 89, 92

róże alpejskie 84

róże pustyni 147, 141

rubellit 194, 195, 196, 198

rubin 11, 81-82, 195, 196, 13, 74, 76

254

rubin arizoński 171

rubin arsenowy 66

rubin bałaś 77

rubin cejloński 172

rubin gwiaździsty 82

rubin przylądkowy 171

rubin spinelowy 77

ruda darniowa 125

ruda łąkowa 125

ruda pierzasta 57

ruda skalista 124

rumenit 243

ruty!95, 117-118, 119, 120, 113

Sagenit95, 117, 118, 112

saletra 127

sanidyn218, 220

sard 104

sardonyks 104, 107

scheelit 141, 150, 144

schorl 194, 200

schOrlit 194

schwazyt 49

sekaninait 193

selenit 146, 147, 140

serpentyn 112, 213-214, 2/7

serpentynit 27, 113, 132, 170, 172, 173, 198, 214, 223

serycyt 209

sfaleryt47, 134, 183, 40

sfen 181

sferosyderyty 133

siarka 40-41, 61, 237, 33, 34

sjenit24, 118, 175, 181, 182, 222, 223, 226, 231

skalak 124

skalenie 24, 167, 179, 207, 209, 213, 214-225, 226

skały wapienne 9, 27, 51, 127, 135, 173, 186

skarn78, 184

skolecyt231, 235

skory l 194

smithsonit 127, 134, 182, 128

smitsonit 134, 128

sodal it226, 229, 229

sodalityt 226

sokole oko 89, 95

sól kamienna 69, 16

spat islandzki 127

spat satynowy 146

spektrolit 224

sperrylit 34

spessartyn 169, 173, 172, 174

spine!76, 77, 174, 180, 69, 70

spodumen 197, 199, 205

srebro 11, 31, 32, 46, 49, 22, 23

srebrzanka 52

staffelit 15&J54

staurolit 180-181, 752

steatyt 209

stilbit233, 237

stolzyt 150

stroncjanit 138

strontianit 138

sukcynit241

syderyt 104, 127, 133, 136, 7, 127

syllimanit 176

sylwin 71

symetyt 243

szafir 11, 81-82, 174, 189, 227, 12, 75

szafir gwiaździsty 82

szafir wodny 193

szafir żółty 82, 75

szamozyt212

szaroglaz 161, 162

szelit 150

szerl 194

szerlit 194, 195, 196, 200

szkło arsenowe 66

szmaragd 11, 189, 190, 191, 192, 193, 2

"szmaragd brazylijski" 196

"szmaragd miedziowy" 193

szmergiel 82

szpak gipsowy 146

szungit 36

r

omietana hematytowa 83

J. abasheer 112 tagilit 154 tajlandyt 249 talk 20, 209, 2/2 tantal it 121 tanzanit 185, 186 tarnowski! 137 tektyt 248-249, 250 tellurobizmutyt 44 tenantyt 49 tenoryt 76 tetradymit 44 tetraedryt 48, 49, 42 thomsonit 232, 236 thullit 186 tomsonit 232

topaz20, 177-180, 187, 195, 211, 775, /79, 180, 181 topaz hiszpański 94“ 180 topaz Madera 94, 180 topaz szkocki 180 topaz uralski 94, 180 topaz złoty 94 topazolit 172 torbernit 165, 165

trachit 112, 113, 114, 218, 222, 223, 226 trawertyn 130 tremolit 203 tripolill3 trombolitl54 "trypla" 113

tuf44, 113, 201, 224, 227 turkus 164, 3, 163

turmalin 95, 156, 194-196, 211, 200 turyngit212 tygrysie oko 89, 9, 5, 84 tytanit 181-182, 183, 184

255

Uraninit 122, 123, 148, 17. 117 uranopilit 148 utahlit 161, 165 uwarowit 169, 173, 174

Yalencjanit 220 yesignieit 156 vltavin 248, 249 vridlovec 137, 730

Wad 202

walchowit 243, 244

wanadynit 159, 156, 157

wapień 15, 63, 73, 98, 128, 129, 130, 132, 188, 204

wardyt 161, 165, 165

waryscyt 153, 161, 165, /60

wawelit 162

waweilit 162, 161

werdelit 196

wezuwian 187-188, 188, 189

wezuwianit 188

whewellit 237-239, 241

wiluit 187

witeryt 138

witheryt 138

wolframitóS, 75, 121, 116

wollastonit 187, 204

worobiewit 191

wulfenit 141, 150-151, 145, 146, 147

wurcyt 47

wurtzyt47

Xantyt 188

Zeolit 167, 205, 207, 228-235

zepharovichyt 162

zinnwaldyt 150

zippeit 141, 147, 142

złoto 11, 29, 32, 33, 34, 44, //, 20, 24, 26, 26

zoisyt 185- 186, 187

Zad 201

źelaziak brunatny 124 żelaziak ilasty 133 żelazo 9, 29

Podziękowania

Fotografie 2 i 4 udostępnione dzięki uprzejmości Muzeum Kultur Azji, Afryki

i Ameryki (Naprstkowo Muzeum) w Pradze, fotografia 5 za zgodą

Muzeum Etnograficznego w Pradze.

Fotografie 8 i 10 przedstawiają wyroby artystyczne z metalu i kamieni

szlachetnych wykonane przez profesorów i uczniów Szkoły Rzemiosł

Artystycznych w Turnovie.

Większość minerałów przedstawionych na fotografiach pochodzi

z kolekcji Muzeum Narodowego w Pradze.

Zdenek Borovec: fot. 216

Vladimir Bouśka: Nos, 244, 251

Jizi Koufimsky: pp. 4, 5; Nos. 7, 9, 14, 15, 1*9, 24, 34, 40, 46, 57, 62, 68, 91, 111, 116, 135, 166, 189, 247

Karel Neubert: No. l

Duśan Slivka: 2; Nos. 28, 29, 35, 37, 38, 39, 45, 49, 54, 63, 67, 71, 87, 117, 120, 121, 123, 126, 127, 129, Inne fotografie: Frantiśek Tvrz

Rysunki: Ewa Smrćinova