CZASY STANISŁAWOWSKIE

PROBLEMY POLITYCZNE

PRÓBY REFORM - SEJM KONWOKACYJNY 1764

Pod koniec panowania Augusta III Sasa nastąpił rozkład wewnętrzny państwa. Wobec bezwolnego władcy rządy sprawowali karierowicze z wszechwładnym ministrem saskim Henrykiem Bruhlem i jego zięciem, marszałkiem nadwornym koronnym Jerzym Mniszchem. Część co światlejszych magnatów i szlachty skupiona wokół Czartoryskich i ich krewnych utworzyła obóz zwany potocznie Familią. Grupa ta (Czartoryscy, Poniatowscy, Zamojscy) dostrzegała konieczność przeprowadzenia reform ustrojowych w Polsce. Liczyli na pomoc imperatorowej rosyjskiej Katarzyny II i jej sympatię do Stanisława Poniatowskiego, stolnika litewskiego.

W 1764 r. po śmierci króla Augusta III w granice Rzeczypospolitej wkroczyły wojska rosyjskie i pod ich bokiem zawiązał się sejm konwokacyjny - z programem reform wystąpiła Familia - przemawiał Andrzej Zamojski. Domagał się: podejmowania uchwał sejmowych głosami większości (zniesienia liberum veto), powołania stałej rady przy królu, organu władzy wykonawczej, kolegialnych wyższych urzędów.

Wobec oporu znacznej części konserwatywnej szlachty i magnateńi oraz stanowiska Berlina i Petersburga sejm konwokacyjny wprowadził jedynie część ograniczonych reform w państwie:

- nowy regulamin obrad sejmowych (instrukcje poselskie jako zalecenia dla postów);

- głosowanie większością w sprawach skarbowych i ekonomicznych;

- komisje dla hetmanów i podskarbich wybierane na sejmie z głosem ostatecznym ograniczyty samodzielność urzędów i w większość przejęły ich kompetencje;

- ustanowienie cła generalnego - zniesienie ceł wewnętrznych i innych barier ha. mujących rozwój handlu.

Królem polskim został wybrany Stanisław August Poniatowski ( 1764-1795) jego pozycja była słaba, jego wujowie (Czartoryscy) szybko odsunęli się od niego i liczyli na koronę dla Czartoryskiego). Dla usprawnienia funkcjonowania władzy król powołał tzw. konferencję króla z ministrami (namiastka rządu), rozpoczęto reformę skarbu, król wyznaczył komisje dobrego porządku dla miast królewskich w celu zreformowania ekonomiki miast. Kanclerzem został Andrzej Zamojski. Zgodnie z pacta conventa król w 1765 r. założył Szkołę Rycerską w Warszawie.

KONFEDERACJA BARSKA - I ROZBIÓR POLSKI

1 połowa XVIII w. przyniosła pogorszenie położenia dysydentów, innowierców w Rzeczypospolitej. Choć byli nieliczni w społeczeństwie polskim, zgodnie z duchem oświecenia dążyli do pełnego równouprawnienia. Wykorzystując odpowiednie warunki pokoju oliwskiego (1660) i moskiewskiego (1686) odwoływali się do opieki państw sąsiednich, które mogły ingerować w wewnętrzne sprawy naszego kraju. Mimo posiadania względnych wolności dysydenci liczyli, że zmiana na tronie polskim będzie najlepszą okazją do podniesienia jeszcze raz ich spraw i problemów. Sejm konwokacyjny 1764 r., wobec oporów Familii i części szlachty, nie podjął sprawy dysydenckiej.

Kolejny sejm (1766) nie wprowadził dla innowierców żadnych zmian w granice państwa wkroczyły nowe oddziały wojsk rosyjskich. Pod ich bokiem w 1767 r. zawiązały się konfederacje różnowierców w Słucku (prawosławnych)

i w Toruniu (protestantów). Z inicjatywy posła rosyjskiego w Polsce, Mikołaja Repnina, w Radomiu zawiązała się konfederacja szlachty katolickiej - w obronie "wiary i wolności ". Konfederaci występowali nie tylko w obronie ich zdaniem zagrożonych wolności, ale także przeciwko działaniom podejmowanym przez Familię. Szlachta radomska zwróciła się z prośbą do imperatorowej rosyjskiej Katarzyny II o pomoc i opiekę, z żądaniem detronizacji króla Stanisława Augusta. Król otrzymał poparcie posła rosyjskiego i Katarzyny II - zwołano sejm w 1767 r., na którym ponownie stanęła sprawa dysydentów. Wobec oporów duchowieństwa katolickiego, szczególnie biskupa krakowskiego Kajetana Sołtyka, zastosowano przymus i siłę. Na rozkaz posła Repnina aresztowano biskupa Sołtyka i zesłano do Kaługi. Zastraszeni posłowie uchwalili wszystkie warunki postawione przez Repnina. W marcu 1768 r. sejm przyjął wszystkie żądania rosyjskie, które przeszly do historii pod nazwą praw kardynalnych (główne, zasadnicze) - podstawy ustrojowe naszego państwa, gwarantem ich niezmienności i nienaruszalności była Katarzyna II. Ustalono: równouprawnienie dysydentów, wolną elekcję, liberum veto, prawo szlachty do rokoszu, monopol szlachty w piastowaniu urzędów i posiadaniu dóbr ziemskich, władzę szlachcica nad chłopem, zasadę neminem captivabimus (zakaz więzienia szlachcica bez nakazu sądowego), zachowanie unii polsko-litewskiej i szczególnych przywilejów dla Prus Królewskich.

Zaakceptowano jedynie podejmowanie większością głosów uchwał dotyczących ekonomiki kraju, nie powołano Rady Nieustającej przy królu. Król pojednał się z konfederatami radomskimi. Nieliczne protesty szlachty nie odniosły skutku.

Jawna ingerencja Rosji w wewnętrzne sprawy Polski nie przyniosła uspokojenia. 29 II 1768 r. w Barze zawiązano konfederacjęwimięutrzymaniaprzywilejów katolicyzmu i szlachty, przeciwko ingerencji Rosji w wewnętrzne sprawy naszego państwa. Marszałkiem został Kazimierz Pułaski, przystąpiło do konfederacji tylko 5 tys. szlachty. Wobec naporu sił rosyjskich i wojsk polskich upadły Berdyczów i Bar. Władze konfederacji przeniosły się do Mołdawii. Wystąpienia na Podolu i Ukrainie zapoczątkowały ruch szlachecki, który ogarnął tereny całej Rzeczypospolitej - konfederacja barska 1768-1772.

W latach konfederacji barskiej trwało powstanie chłopskie na Ukrainie - ruch antyszlachecki i antyżydowski. Kozacy pod wodzą Iwana Gonty i Maksyma Żeleźniaka na Podolu i Ukrainie napadali na szlacheckie dwory. Symbolem brutalności i nienawiści stał się pogrom szlachty polskiej i Żydów w miasteczku Humań - tzw. rzeź Humania. Po długotrwałych walkach udało się przy pomocy wojsk rosyjskich stłumić powstanie. Ruch ten był potocznie nazywany koliwszczyzną.

Mimo wystąpień chłopskich ruch szlachecki konfederacji barskiej nie ustawał. Lokalne walki przeciw interwencji rosyjskiej w Polsce trwały w Małopolsce i zachodnich województwach Rzeczypospolitej. W skomplikowanej sytuacji międzynarodowej Francja udzieliła pomocy powstańcom - zaopatrzenie, uzbrojenie, kadra oficerska. Turcja, która w tym czasie prowadziła walki z Rosją, nazywała tę wojnę wojną polską. Austria, występująca przeciwko Rosji i jej wpływom w Polsce, udzieliła pomocy konfederatom - schronienie w Białej, mieściła się tam tzw. Generalność Konfederacka.

W samej konfederacji dominowały: oligarchia magnacka - cel: obalenie króla - formalna detronizacja Stanisława Augusta (1770), próba porwania władcy; średnia szlachta - cel: wywalczenie pełnej niepodległości, w imię konserwatywnych haseł i ideałów - obrona własnych praw i uprawnień Kościoła katolickiego, nie dostrzegała konieczności poprawienia losu chłopów i mieszczan, żądała przeprowadzenia gruntownych reform w państwie.

Ogółem przez oddziały konfederackie przewinęło się 200 tys. osób - nieregularne oddziały jazdy bardzo słabo uzbrojone, bez jednolitego dowództwa. Ruch szlachecki miał charakter walk partyzanckich. Dłużej broniły się w 1770 r. Lanckorona i Tyniec. Momentem przełomowym był rok 1771 (próba porwania króla). Państwa dotąd wspierające powstańców wstrzymały pomoc. W 1772 r. w granice Polski wkroczyły wojska państw zaborczych, ruch konfederacji dogasał. Ostatnim bastionem powstańców była Częstochowa - padła 18 VIII 1772 r. Jej dowódca Kazimierz Pułaski i inni konfederaci udali się na emigrację. Rosja zgodziła się na rozbiór Polski.

Ziemie polskie po I rozbiorze (1772)

Prusy jako pierwsze rzuciły hasło do rozbioru, pierwsze kroki poczyniła Austria - zajęcie Spisza ( 1769) i starostw: czorsztyńskiego, nowotarskiego i sądeckiego (1770). Prusy odgrodziły tzw. kordonem sanitarnym Prusy Królewskie i część Wielkopolski. 5 VIII 1772 r. w Petersburgu między Rosją, Austrią i Prusami podpisana została kouwencja rozbiorowa - pierwszy rozbiór Polski: Prusy - Warmia, województwa: pomorskie, malborskie, chełmińskie, tereny nadnoteckie; ok. 36 tys. kmz; Gdańsk i Toruń pozostały w granicach Rzeczypospolitej; 580 tys. mieszkańców; Austria - południowa część województw krakowskiego i sandomierskiego, woj. ruskie - Królestwo Galicji i Lodomerii; ok. 83 tys. km, ok. 2 mln 650 tys. mieszkańców; Rosja - ziemie na wschód od Dźwiny i Dniepru (Inflanty i Białoruś) - ok. 92 tys. kmz, ok. lmln 300 tys. mieszkańców.

Na zwołanym pod presją państw zaborczych w 1773 r. sejmie szlachta Rzeczypospolitej ratyfikowała traktat rozbiorowy. Protesty Rejtana i Korsaka nic nie dały. Rzeczpospolita podpisała z sąsiadami bardzo dla niej niekorzystne układy handlowe.

PIERWSZE REFORMY

Sejm obradujący w latach 1773-1775 zawiązał się w konfederację. Wprowadził zmiany w organizacji państwa i pewne reformy. Sejm w 1775 r.: powołał Radę Nieustającą - 36 konsyliarzy powoływanych przez izbę poselską i senat, przewodniczył król przyjmując zdanie większości - Rada ograniczyła uprawnienia króla i skorumpowanych magnatów, zajmujących najwyższe stanowiska. Była podzielona na pięć departamentów: Interesów Cudzoziemskich, Policji czyli Dobrego Porządku, Wojska, Sprawiedliwości i Skarbu, miała kierować administracją i przedstawiać królowi po trzech kandydatów na urzędy senatorskie i inne godności. Na sejmie uchwalono: podniesienie liczby wojska do 30 tys. żołnierzy - brygady kawalerii narodowej rozlokowane w całej Rzeczypospolitej w sześciu dywizjach, odpowiednie przepisy i regulamin wojskowy; usprawnienie aparatu skarbowego - cło generalne, podymne i inne podatki - reforma skarbowo-wojskowa nie została do końca przeprowadzona i udało się ustalić stan wojska polskiego w połowie przewidywanego; powołanie do życia w 1773 r. Komisji Edukacji Narodowej, pierwszego nowoczesnego ministerstwa oświaty; zebranie wszystkich praw kardynalnych dodając do starychjeszcze zakaz obejmowania tronu przez cudzoziemca a także dzieci i wnuków panującego - gwarancje niezmienności praw dały Rosja, Prusy i Austria.

W 1776 r. Sejm powierzył byłemu kanclerzowi Andrzejowi Zamojskiemu opracowanie kodeksu praw. Zamojski zaprosił do współpracy wielu wybitnych Polaków, m.in. Józefa Wybickiego, który w swoich Listach patriotycznych (1777) poruszał ważne kwestie zmiany prawa w stosunku do mieszczaństwa i chłopów. W projekcie kodeksu przewidziano m.in. możliwość wysyłania delegacji miejskich na obrady sejmu, ułatwienie mieszczanom nabywania dóbr, dostępu do nobilitacji i godności, chłopi mieli otrzymać wolność i osiadać na ziemi na podstawie kontraktu z panem gospodarstwa (zagwarantowana swoboda odejścia), możliwość

zawierania mieszanych ślubów i wydawanie przez władze państwowe zgody na publikowanie bulli papieskich. Ta ostatnia propozycja wywołała oburzenie nuncjusza papieskiego J. A. Archettiego i ambasadora rosyjskiego Otto von Stackelberga. Szlachta, w większości konserwatywna, nie wyraziła zgody na propozycje kodeksu, sejm 1780 r. odrzucił projekty reform.

Na lata 80. XVIII w. przypadł moment kształtowania się obozów: konserwatywni magnaci i szlachta - tzw. obrońcy "republiki" (starych praw i przywilejów, decentralizacja państwa); drugi obóz - coraz liczniejszy - zwolennicy reform. Duża rola polityczna salonów arystokratycznych, np. Izabeli Czartoryskiej czy Katarzyny Kossakowskiej oraz członków lóż masońskich w Polsce.

Do najwybitniejszych publicystów i działaczy politycznych lat 70. i 80. należą: Stanisław Staszic (mieszczanin z Piły, wychowawca dzieci Andrzeja Zamojskiego) autor Uwag nad życiem Andrzeja Zamoyskiego 1785 i Przestróg dla Polski 1787 r. - wprowadzenie w Polsce dziedzicznego tronu, głosowanie na sejmie większością, powołanie wspólnej izby mieszezańsko-szlacheckiej, prowadzenie protekcyjnej polityki gospodarczej, zrównanie mieszczan i szlachty, poprawienie położenia cbłopów przez wprowadzenie oczynszowania. W magnaterii, którą zwalczał, widział źródło nieszczęść dla Polski.

Hugo Kołłątaj (szlachcic, ksiądz) przeprowadził reformę Akademii Krakowskiej. W czasie obrad Sejmu Wielkiego był przywódcą patriotycznego obozu reform. Autor publikacji Do Stanislawa Malachowskiego... anonima listów kilka i Prawa politycznego narodu polskiego (1790) - chłopi powinni otrzymać wolność osobistą, jako najemnicy przejść na czynsz, zrównanie mieszczan i szlachty i utworzenie osobnej izby mieszczańskiej.

Z biegiem lat dla Polaków stawało się oczywiste, że przeprowadzenie reform w państwie musi być związane z powstaniem odpowiedniej międzynarodowej sytuacji politycznej, wzrostem napięcia między państwami zaborczymi. Rok 1786 był przełomowy w polityce międzynarodowej. Zmarł król pruski Fryderyk II Wielki, Rosja zajęła Krym - wznowienie wojny Rosji i Austrii z Turcją. Sukcesy austriacko-rosyjskie zaniepokoiły Prusy obawiające się zbytniego wzmocnienia Rosji i Austrii. Powstał sojusz Anglii, Holandii i Prus wymierzony przeciw Rosji. Dyplomacje pruska i angielska podjęły starania o pozyskanie sojuszników przeciw Rosji - uznanie w Szwecji (1788 wojna z Rosją) i w Polsce.

Kształtujące się w Rzeczypospolitej obozy polityczne w swoich działaniach szukały sojuszników poza granicami państwa: obóz patriotyczny - Czartoryscy i część Potockich - niechętnie widział wpływy rosyjskie w Polsce, był niezadowolony z polityki króla Stanisława Augusta, który pozostawał pod wpływem Katarzyny II, "patrioci" widzieli możliwość zawarcia sojuszu z Prusami, wojny z Austrią i Rosją i przy okazji odzyskania Galicji; obóz prorosyjski - wewnętrznie rozbity - tzw. stronnictwo hetmańskie (magnackie Seweryn Rzewuski, Franciszek Ksawery Branicki, Szczęsny Potocki), jego członkowie zamierzali przy pomocy Katarzyny II obalić króla, dążyli do decentralizacji państwa i rządów koterii magnackich w sojuszu z Rosją; .stronnictwo dworskie (dwór królewski, rodzina króla) działanie w sojuszu z Rosją, przy okazji wojny rosyjsko-tureckiej możliwość wyrażenia przez Katarzynę II zgody na niezbędne reformy w państwie i odbudowanie autorytetu władcy. W 1787 r. w Kaniowie spotkali się Stanisław August i Katarzyna II, zaplanowano zwołanie do Warszawy sejmu w celu uchwalenia podatków na wojsko polskie walczące u boku Rosji z Turcją.

SEJM WIELKI 1788-1792 I )EGO POSTANOWIENIA

Sejm zwołany w jesieni 1788 r. do Warszawy obradował do 1792 roku. Zawiązał się w konfederację z marszałkami Stanisławem Małachowskim (Korona) i Kazimierzem Nestorem Sapiehą (Litwa). W październiku sejm uchwalił aukcję wojska do 100 tys. żołnierzy. Na wieść o wybuchu rewolucji we Francji także w Warszawie doszło do poruszenia - z inspiracji Hugona Kołłątaja prezydent miasta, Jan Dekert, zorganizował 2 grudnia 1789 r. marsz przedstawicieli 141 miast królewskich, była to tzw. "czarna procesja" - akt jedności mieszczan. Procesja w milczeniu przeszła ulicami miasta do króla i sejmu domagając się reform i poruszenia kwestii mieszczańskiej.

Po rozpoczęciu obrad sejmowych nastąpiło obalenie Rady Nieustającej (19 1) i ostateczne zerwanie z Rosją. W marcu 1790 r. podpisano sojusz prusko-polski. Odebrano hetmanom i Radzie Nieustającej władzę nad wojskiem powierzając ją Komisji Wojskowej. Przeprowadzono samosądy na zdrajcach, podjęto uchwalę zakazującą przyjmowania pieniędzy od obcych. Wprowadzono niezbędne reformy skarbowe - wystawienie jedynie 65-tysięcznej armii. Między Polską a Prusami wystąpiły nieporozumienia na tle przynależności Gdańska i Torunia. W 1790 r. na mocy układu w Reichenbach Austria wycofała się z wojny tureckiej. Pokonana Szwecja zawarła pokój z Rosją, Prusy zerwały przymierze z Polską jako bezwartościowe, powróciły do koncepcji rekompensat politycznych i terytorialnych kosztem Polski.

Sejmiki z 1790 r. zaakceptowały dotychczasowe reformy, pojawiła się nowa grupa posłów - światła i popierająca reformy szlachta. Sejmiki przyjęły zasadę zabierania głosu i głosowania na sejmikach wyłącznie przez szlachtę posesjonatów (posiadającą dobra ziemskie).

Sejm w podwojonym składzie przystąpił do dalszych obrad - 24 III 1791 r. uchwalił tzw. prawo o sejmikach, w którym powtórzono decyzje zapadłe na sejmikach z 1790 r.; 18 kwietnia 1791 r. prawo o miastach królewskich - mieszczanie otrzymali nietykalność osobistą, prawo do posiadania dóbr ziemskich, dostęp do urzędów i godności, miasta otrzymały samorząd miejski, 24 plenipotentów - pełnomocników miejskich - prawo zasiadania na sejmach, jako doradcy w sprawach miejskich, ułatwiono nobilitację (nabywanie szlachectwa), szlachta otrzymała możliwość zajmowania się handlem i obejmowania urzędów miejskich bez obaw o utratę przywilejów. Ustawa o miastach królewskich jak i ustawa o sejmikach stały się częścią składową tekstu Konstytucji 3 maja.

Przygotowania nad ustawą trwały dłuższy czas. Decydujący wpływ na ostateczny tekst konstytucji mieli król Stanisław August, Ignacy Potocki i Hugo Kołłątaj. Konstytucja została uchwalona w drodze zamachu stanu, posłów nie zapoznano wcześniej z tekstem ustawy, uchwalono ją w obecności jedynie 1/3 składu posłów. Pośpiech był spowodowany zmieniającą się sytuacją międzynarodową i zdecydowanym naciskiem mieszczaństwa warszawskiego. 3 maja 1791 na placu Zamkowym, przed Zamkiem Królewskim, w którym obradował sejm, zgromadziły się tłumy warszawiaków. Król Stanisław August, odpowiednio wykorzystując spływające depesze stwierdził, że jedyny ratunek dla państwa widzi w przyjęciu ustawy rządowej, czyli konstytucji. Tekst gotowej ustawy przeczytano i przy ogólnym aplauzie uchwalono. Ustawa rządowa - Konstytucja 3 maja była drugą na świecie a pierwszą w Europie ustawą zasadniczą, kończyła okres Rzeczypospolitej szlacheckiej, rozpoczynała okres Rzeczypospolitej oświeconej. Uchwalona samodzielnie przez Polaków, bez ingerencji w nasze sprawy z zewnątrz, była próbą zerwania więzów zależności od obcych mocarstw.

Ustrój społeczny: szlachta miała zagwarantowane wszelkie prawa, wolności i "pierwszeństwo w życiu prywatnym i publicznym ". Szlachta (szlachta-posesjonaci) posiadała nietykalność osobistą i majątkową, (mieszczanie ułatwiony dostęp do szlachectwa), zapewnioną władzę nad chłopami. Mieszczanie - otrzymali szerokie prawa (ustawa o miastach królewskich), posiadający nieruchomości miejakie otrzymali niemal takie same prawa, jak do tej pory szlachta. Chłopi (włościanie) zostali wzięci "pod opiekę prawa i rządu krajowego"(art. IV Konstytucji). Konstytucja zachęcała dziedziców do zawierania umów z chłopami co do zakresu świadczeń. Umowy miały być chronione przez prawo. Ustawa zasadnicza zapewniała wolność osobistą przybywającym z zagranicy, swobodę zamieszkania i zawierania umów o pracę. Konstytucja wprowadzała w Rzeczypospolitej wolność wyznania (pierwszeństwo zagwarantowano wyznaniu rzymskokatolickiemu, jako religii panującej). W sprawie unii polsko-litewskiej podjęto próby jej zacieśnienia, lub nawet zniesienia - postanowienia szczegółowe praktycznie pozostawiały federacyjny charakter Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Ustrój poli.tyczny, zgodnie z duchem epoki i zasadą: "wladza spoleczności Iudzkiej początek swój bierze z woli narodu ", był oparty na trójpodziale władzy (podział monteskiuszowski). Władza ustawodawcza - sejm i senat, parlament jako najwyższy organ władzy wybierany na dwa lata, sejm "zawsze gotowy ", zwoływany przez króla lub marszałka sejmowego, zniesienie liberum veto i konfederacji - zasada większości, senat miał prawo weta zawieszającego. Kompetencje sejmu: uchwalanie prawa, nakładanie podatków, kontrolowanie innych władz i instytucji. Sejmiki wybierały posłów, których nie krępowały instrukcje poselskie. Co 25 lat mógł się zbierać sejm konstytucyjny - prawo zmiany konstytucji. W sejmie mieli zasiadać plenipotenci miejscy - pełnomocnicy (24) z głosem doradczym w sprawach miejskich. Król wspólnie ze Strażą Praw posiadał prawo inicjatywy ustawodawczej. Konstytucja wprowadziła w Rzeczypospolitej dziedziczność tronu - zniesienie wolnej elekcji. Władza wykonawcza - król i Straż Praw (rząd), w skład której wchodzili: prymas, pięciu ministrów, pełnoletni następca tronu bez prawa głosu, marszałek sejmu. Straż Praw kierowała administracją, podlegały jej komisje (Policji, Spraw Wewnętrznych, Interesów Zagranicznych, Wojny i Skarbu) - kolegialne ministerstwa złożone z członków powoływanych przez sejm. Król zgodnie z konstytucją powoływał ministrów pod kontrolą sejmu, musieli każde swoje rozporządzenie własnoręcznie podpisywać (kontrasygnata) - odpowiedzialność przed sejmem. Sądownictwo, szczególnie miejskie, zostało usprawnione. Podobnie jak komisje i urzędy, sądy były organami kolegialnymi. Sądownictwo szlacheckie zostało poddane sądom ziemiańskim. Ministrowie i wyżsi urzędnicy odpowiadali przed specjalnym sądem sejmowym. Uchwalenie Konstytucji 3 maja otwiera w Rzeczypospolitej okres monarchii konstytucyjnej.

TARGOWICA - WOJNA W OBRONIE KONSTYTUCJI

- 1 ROZBIÓR POLSKI

Z inspiracji władz rosyjskich magnaci przebywający w Petersburgu - m.in. Szczęsny Potocki, Seweryn Rzewuski i Franciszek Ksawery Branicki - 27 kwietnia 1792 r. zawiązali konfederację (fałszywa data 14 maja) ogłoszoną w pogranicznym miasteczku Targowica. Konfederacja targowicka znosiła Konstytucję 3 maja przywracając stare prawa kardynalne z 1768 r. i protekcję rosyjską. W myśl porozumień konfederatów z władzami rosyjskimi w granice Rzeczypospolitej wkroczyły wojska rosyjskie. Przeciwko wojskom rosyjskim stanęło 70 tys. wojska Rzeczypospolitej słabo uzbrojonego i źle dowodzonego - wojska koronne z księciem Józefem Poniatowskim (bratankiem króla), wojska litewskie z nieudolnym księciem Ludwikiem Wirtemberskim. Plan wojny przewidywał podjęcie działań opóźniających marsz wojsk rosyjskich i obronę Warszawy. Król Stanisław August nie wierzył w zwycięstwo, ale miał nadzieję, że demonstracja siły będzie kartą przetargową w rokowaniach.

Po klęsce wojsk litewskich pod Mirem i dwuznacznej postawie księcia Wirtemberskiego wojska rosyjskie zajęły Litwę. Niekorzystnego obrotu wojny nie zmieniły zwycięstwo księcia Józefa Poniatowskiego pod Zieleńcami (18 czerwca 1792 r., król ustanowił order wojenny Virtuti Militari) ani zwycięstwo wojsk Tadeusza Kościuszki pod Dubienką (18 lipca). Kres działaniom wojennym położyło przystąpienie króla do Targowicy (24 VII 1792).

Targowiczanie i Rosjanie zwalczali i prześladowali zwolenników Konstytucji, prowadzili walkę z wszelkimi jej postanowieniami. Jakiekolwiek przejawy myśli postępowej były likwidowane - cenzura, zawieszenie wydawania czasopism, kontrolowanie poczty.

Wobec zmieniającej się sytuacji politycznej związanej z wojną koalicji z rewolucyjną Francją, zwłaszcza przegrana pruska pod Valmy, nad Rzecząpospolitą zawisła groźba nowego rozbioru. Dążyły do niego szczególnie Prusy pragnące powetować sobie straty wojenne ziemiami polskimi. Cesarz Franciszek II nie zgłaszał pretensji do ziem polskich i doszło do szybkiego porozumienia rosyjsko-pruskiego. 23 stycznia 1793 r. w Petersburgu został podpisany drugi rozbiór: Prusy

Gdańsk, Toruń, Wielkopolska i Mazowsze, ok. 58 tys. kmz, 1 mln mieszkańców; Rosja - Białoruś po rzekę Druja i miasto Pińsk, Ukraina Naddnieprzańska i Podole, ok. 280 tys. km2, ok. 3 mln ludności. Targowiczanie zawiedzeni w nadziejach związanych z Rosją, zdezorientowani wyjechali z Polski. Rzeczpospolita ograniczona do 227 tys. km2 (4 mln mieszkańców) pozostała pod protektoratem Katarzyny II.

Na ostatnim sejmie Rzeczypospolitej w Grodnie (VI-XI 1793) ratyfikowano rozbiór. Z postanowień konstytucji majowej pozostawionojedynie głosowanie większością, nietykalność osobistą i prawo mieszczan do ziemi. Potwierdzono prawa kar-ine, przywrócono Radę Nieustającą, pozostawiono wojsko polskie w sile 15 żołnierzy,