CZASY STANISŁAWOWSKIE
PROBLEMY POLITYCZNE
PRÓBY REFORM - SEJM KONWOKACYJNY 1764
Pod koniec panowania Augusta III Sasa nastąpił rozkład wewnętrzny państwa. Wobec bezwolnego
władcy rządy sprawowali karierowicze z wszechwładnym ministrem saskim Henrykiem Bruhlem i jego
zięciem, marszałkiem nadwornym koronnym Jerzym Mniszchem. Część co światlejszych magnatów i
szlachty skupiona wokół Czartoryskich i ich krewnych utworzyła obóz zwany potocznie Familią. Grupa ta
(Czartoryscy, Poniatowscy, Zamojscy) dostrzegała konieczność przeprowadzenia reform ustrojowych w
Polsce. Liczyli na pomoc imperatorowej rosyjskiej Katarzyny II i jej sympatię do Stanisława
Poniatowskiego, stolnika litewskiego.
W 1764 r. po śmierci króla Augusta III w granice Rzeczypospolitej wkroczyły wojska rosyjskie i pod ich
bokiem zawiązał się sejm konwokacyjny - z programem reform wystąpiła Familia - przemawiał Andrzej
Zamojski. Domagał się: podejmowania uchwał sejmowych głosami większości (zniesienia liberum veto),
powołania stałej rady przy królu, organu władzy wykonawczej, kolegialnych wyższych urzędów.
Wobec oporu znacznej części konserwatywnej szlachty i magnateńi oraz stanowiska Berlina i
Petersburga sejm konwokacyjny wprowadził jedynie część ograniczonych reform w państwie:
- nowy regulamin obrad sejmowych (instrukcje poselskie jako zalecenia dla postów);
- głosowanie większością w sprawach skarbowych i ekonomicznych;
- komisje dla hetmanów i podskarbich wybierane na sejmie z głosem ostatecznym ograniczyty
samodzielność urzędów i w większość przejęły ich kompetencje;
- ustanowienie cła generalnego - zniesienie ceł wewnętrznych i innych barier ha. mujących rozwój
handlu.
Królem polskim został wybrany Stanisław August Poniatowski ( 1764-1795) jego pozycja była słaba,
jego wujowie (Czartoryscy) szybko odsunęli się od niego i liczyli na koronę dla Czartoryskiego). Dla
usprawnienia funkcjonowania władzy król powołał tzw. konferencję króla z ministrami (namiastka rządu),
rozpoczęto reformę skarbu, król wyznaczył komisje dobrego porządku dla miast królewskich w celu
zreformowania ekonomiki miast. Kanclerzem został Andrzej Zamojski. Zgodnie z pacta conventa król w
1765 r. założył Szkołę Rycerską w Warszawie.
KONFEDERACJA BARSKA - I ROZBIÓR POLSKI
1 połowa XVIII w. przyniosła pogorszenie położenia dysydentów, innowierców w Rzeczypospolitej. Choć
byli nieliczni w społeczeństwie polskim, zgodnie z duchem oświecenia dążyli do pełnego
równouprawnienia. Wykorzystując odpowiednie warunki pokoju oliwskiego (1660) i moskiewskiego
(1686) odwoływali się do opieki państw sąsiednich, które mogły ingerować w wewnętrzne sprawy
naszego kraju. Mimo posiadania względnych wolności dysydenci liczyli, że zmiana na tronie polskim
będzie najlepszą okazją do podniesienia jeszcze raz ich spraw i problemów. Sejm konwokacyjny 1764 r.,
wobec oporów Familii i części szlachty, nie podjął sprawy dysydenckiej.
Kolejny sejm (1766) nie wprowadził dla innowierców żadnych zmian w granice państwa wkroczyły nowe
oddziały wojsk rosyjskich. Pod ich bokiem w 1767 r. zawiązały się konfederacje różnowierców w Słucku
(prawosławnych)
i w Toruniu (protestantów). Z inicjatywy posła rosyjskiego w Polsce, Mikołaja Repnina, w Radomiu
zawiązała się konfederacja szlachty katolickiej - w obronie "wiary i wolności ". Konfederaci występowali
nie tylko w obronie ich zdaniem zagrożonych wolności, ale także przeciwko działaniom podejmowanym
przez Familię. Szlachta radomska zwróciła się z prośbą do imperatorowej rosyjskiej Katarzyny II o
pomoc i opiekę, z żądaniem detronizacji króla Stanisława Augusta. Król otrzymał poparcie posła
rosyjskiego i Katarzyny II - zwołano sejm w 1767 r., na którym ponownie stanęła sprawa dysydentów.
Wobec oporów duchowieństwa katolickiego, szczególnie biskupa krakowskiego Kajetana Sołtyka,
zastosowano przymus i siłę. Na rozkaz posła Repnina aresztowano biskupa Sołtyka i zesłano do Kaługi.
Zastraszeni posłowie uchwalili wszystkie warunki postawione przez Repnina. W marcu 1768 r. sejm
przyjął wszystkie żądania rosyjskie, które przeszly do historii pod nazwą praw kardynalnych (główne,
zasadnicze) - podstawy ustrojowe naszego państwa, gwarantem ich niezmienności i nienaruszalności
była Katarzyna II. Ustalono: równouprawnienie dysydentów, wolną elekcję, liberum veto, prawo szlachty
do rokoszu, monopol szlachty w piastowaniu urzędów i posiadaniu dóbr ziemskich, władzę szlachcica
nad chłopem, zasadę neminem captivabimus (zakaz więzienia szlachcica bez nakazu sądowego),
zachowanie unii polsko-litewskiej i szczególnych przywilejów dla Prus Królewskich.
Zaakceptowano jedynie podejmowanie większością głosów uchwał dotyczących ekonomiki kraju, nie

powołano Rady Nieustającej przy królu. Król pojednał się z konfederatami radomskimi. Nieliczne protesty
szlachty nie odniosły skutku.
Jawna ingerencja Rosji w wewnętrzne sprawy Polski nie przyniosła uspokojenia. 29 II 1768 r. w Barze
zawiązano konfederacjęwimięutrzymaniaprzywilejów katolicyzmu i szlachty, przeciwko ingerencji Rosji w
wewnętrzne sprawy naszego państwa. Marszałkiem został Kazimierz Pułaski, przystąpiło do
konfederacji tylko 5 tys. szlachty. Wobec naporu sił rosyjskich i wojsk polskich upadły Berdyczów i Bar.
Władze konfederacji przeniosły się do Mołdawii. Wystąpienia na Podolu i Ukrainie zapoczątkowały ruch
szlachecki, który ogarnął tereny całej Rzeczypospolitej - konfederacja barska 1768-1772.
W latach konfederacji barskiej trwało powstanie chłopskie na Ukrainie - ruch antyszlachecki i
antyżydowski. Kozacy pod wodzą Iwana Gonty i Maksyma Żeleźniaka na Podolu i Ukrainie napadali na
szlacheckie dwory. Symbolem brutalności i nienawiści stał się pogrom szlachty polskiej i Żydów w
miasteczku Humań - tzw. rzeź Humania. Po długotrwałych walkach udało się przy pomocy wojsk
rosyjskich stłumić powstanie. Ruch ten był potocznie nazywany koliwszczyzną.
Mimo wystąpień chłopskich ruch szlachecki konfederacji barskiej nie ustawał. Lokalne walki przeciw
interwencji rosyjskiej w Polsce trwały w Małopolsce i zachodnich województwach Rzeczypospolitej. W
skomplikowanej sytuacji międzynarodowej Francja udzieliła pomocy powstańcom - zaopatrzenie,
uzbrojenie, kadra oficerska. Turcja, która w tym czasie prowadziła walki z Rosją, nazywała tę wojnę
wojną polską. Austria, występująca przeciwko Rosji i jej wpływom w Polsce, udzieliła pomocy
konfederatom - schronienie w Białej, mieściła się tam tzw. Generalność Konfederacka.
W samej konfederacji dominowały: oligarchia magnacka - cel: obalenie króla - formalna detronizacja
Stanisława Augusta (1770), próba porwania władcy; średnia szlachta - cel: wywalczenie pełnej
niepodległości, w imię konserwatywnych haseł i ideałów - obrona własnych praw i uprawnień Kościoła
katolickiego, nie dostrzegała konieczności poprawienia losu chłopów i mieszczan, żądała
przeprowadzenia gruntownych reform w państwie.
Ogółem przez oddziały konfederackie przewinęło się 200 tys. osób - nieregularne oddziały jazdy bardzo
słabo uzbrojone, bez jednolitego dowództwa. Ruch szlachecki miał charakter walk partyzanckich. Dłużej
broniły się w 1770 r. Lanckorona i Tyniec. Momentem przełomowym był rok 1771 (próba porwania króla).
Państwa dotąd wspierające powstańców wstrzymały pomoc. W 1772 r. w granice Polski wkroczyły
wojska państw zaborczych, ruch konfederacji dogasał. Ostatnim bastionem powstańców była
Częstochowa - padła 18 VIII 1772 r. Jej dowódca Kazimierz Pułaski i inni konfederaci udali się na
emigrację. Rosja zgodziła się na rozbiór Polski.
Ziemie polskie po I rozbiorze (1772)
Prusy jako pierwsze rzuciły hasło do rozbioru, pierwsze kroki poczyniła Austria - zajęcie Spisza ( 1769) i
starostw: czorsztyńskiego, nowotarskiego i sądeckiego (1770). Prusy odgrodziły tzw. kordonem
sanitarnym Prusy Królewskie i część Wielkopolski. 5 VIII 1772 r. w Petersburgu między Rosją, Austrią i
Prusami podpisana została kouwencja rozbiorowa - pierwszy rozbiór Polski: Prusy - Warmia,
województwa: pomorskie, malborskie, chełmińskie, tereny nadnoteckie; ok. 36 tys. kmz; Gdańsk i Toruń
pozostały w granicach Rzeczypospolitej; 580 tys. mieszkańców; Austria - południowa część województw
krakowskiego i sandomierskiego, woj. ruskie - Królestwo Galicji i Lodomerii; ok. 83 tys. km , ok. 2 mln
650 tys. mieszkańców; Rosja - ziemie na wschód od Dźwiny i Dniepru (Inflanty i Białoruś) - ok. 92 tys.
kmz, ok. lmln 300 tys. mieszkańców.
Na zwołanym pod presją państw zaborczych w 1773 r. sejmie szlachta Rzeczypospolitej ratyfikowała
traktat rozbiorowy. Protesty Rejtana i Korsaka nic nie dały. Rzeczpospolita podpisała z sąsiadami bardzo
dla niej niekorzystne układy handlowe.
PIERWSZE REFORMY
Sejm obradujący w latach 1773-1775 zawiązał się w konfederację. Wprowadził zmiany w organizacji
państwa i pewne reformy. Sejm w 1775 r.: powołał Radę Nieustającą - 36 konsyliarzy powoływanych
przez izbę poselską i senat, przewodniczył król przyjmując zdanie większości - Rada ograniczyła
uprawnienia króla i skorumpowanych magnatów, zajmujących najwyższe stanowiska. Była podzielona
na pięć departamentów: Interesów Cudzoziemskich, Policji czyli Dobrego Porządku, Wojska,
Sprawiedliwości i Skarbu, miała kierować administracją i przedstawiać królowi po trzech kandydatów na
urzędy senatorskie i inne godności. Na sejmie uchwalono: podniesienie liczby wojska do 30 tys.
żołnierzy - brygady kawalerii narodowej rozlokowane w całej Rzeczypospolitej w sześciu dywizjach,
odpowiednie przepisy i regulamin wojskowy; usprawnienie aparatu skarbowego - cło generalne,
podymne i inne podatki - reforma skarbowo-wojskowa nie została do końca przeprowadzona i udało się
ustalić stan wojska polskiego w połowie przewidywanego; powołanie do życia w 1773 r. Komisji

Edukacji Narodowej, pierwszego nowoczesnego ministerstwa oświaty; zebranie wszystkich praw
kardynalnych dodając do starychjeszcze zakaz obejmowania tronu przez cudzoziemca a także dzieci i
wnuków panującego - gwarancje niezmienności praw dały Rosja, Prusy i Austria.
W 1776 r. Sejm powierzył byłemu kanclerzowi Andrzejowi Zamojskiemu opracowanie kodeksu praw.
Zamojski zaprosił do współpracy wielu wybitnych Polaków, m.in. Józefa Wybickiego, który w swoich
Listach patriotycznych (1777) poruszał ważne kwestie zmiany prawa w stosunku do mieszczaństwa i
chłopów. W projekcie kodeksu przewidziano m.in. możliwość wysyłania delegacji miejskich na obrady
sejmu, ułatwienie mieszczanom nabywania dóbr, dostępu do nobilitacji i godności, chłopi mieli otrzymać
wolność i osiadać na ziemi na podstawie kontraktu z panem gospodarstwa (zagwarantowana swoboda
odejścia), możliwość
zawierania mieszanych ślubów i wydawanie przez władze państwowe zgody na publikowanie bulli
papieskich. Ta ostatnia propozycja wywołała oburzenie nuncjusza papieskiego J. A. Archettiego i
ambasadora rosyjskiego Otto von Stackelberga. Szlachta, w większości konserwatywna, nie wyraziła
zgody na propozycje kodeksu, sejm 1780 r. odrzucił projekty reform.
Na lata 80. XVIII w. przypadł moment kształtowania się obozów: konserwatywni magnaci i szlachta -
tzw. obrońcy "republiki" (starych praw i przywilejów, decentralizacja państwa); drugi obóz - coraz
liczniejszy - zwolennicy reform. Duża rola polityczna salonów arystokratycznych, np. Izabeli Czartoryskiej
czy Katarzyny Kossakowskiej oraz członków lóż masońskich w Polsce.
Do najwybitniejszych publicystów i działaczy politycznych lat 70. i 80. należą: Stanisław Staszic
(mieszczanin z Piły, wychowawca dzieci Andrzeja Zamojskiego) autor Uwag nad życiem Andrzeja
Zamoyskiego 1785 i Przestróg dla Polski 1787 r. - wprowadzenie w Polsce dziedzicznego tronu,
głosowanie na sejmie większością, powołanie wspólnej izby mieszezańsko-szlacheckiej, prowadzenie
protekcyjnej polityki gospodarczej, zrównanie mieszczan i szlachty, poprawienie położenia cbłopów
przez wprowadzenie oczynszowania. W magnaterii, którą zwalczał, widział źródło nieszczęść dla Polski.
Hugo Kołłątaj (szlachcic, ksiądz) przeprowadził reformę Akademii Krakowskiej. W czasie obrad Sejmu
Wielkiego był przywódcą patriotycznego obozu reform. Autor publikacji Do Stanislawa Malachowskiego...
anonima listów kilka i Prawa politycznego narodu polskiego (1790) - chłopi powinni otrzymać wolność
osobistą, jako najemnicy przejść na czynsz, zrównanie mieszczan i szlachty i utworzenie osobnej izby
mieszczańskiej.
Z biegiem lat dla Polaków stawało się oczywiste, że przeprowadzenie reform w państwie musi być
związane z powstaniem odpowiedniej międzynarodowej sytuacji politycznej, wzrostem napięcia między
państwami zaborczymi. Rok 1786 był przełomowy w polityce międzynarodowej. Zmarł król pruski
Fryderyk II Wielki, Rosja zajęła Krym - wznowienie wojny Rosji i Austrii z Turcją. Sukcesy
austriacko-rosyjskie zaniepokoiły Prusy obawiające się zbytniego wzmocnienia Rosji i Austrii. Powstał
sojusz Anglii, Holandii i Prus wymierzony przeciw Rosji. Dyplomacje pruska i angielska podjęły starania
o pozyskanie sojuszników przeciw Rosji - uznanie w Szwecji (1788 wojna z Rosją) i w Polsce.
Kształtujące się w Rzeczypospolitej obozy polityczne w swoich działaniach szukały sojuszników poza
granicami państwa: obóz patriotyczny - Czartoryscy i część Potockich - niechętnie widział wpływy
rosyjskie w Polsce, był niezadowolony z polityki króla Stanisława Augusta, który pozostawał pod
wpływem Katarzyny II, "patrioci" widzieli możliwość zawarcia sojuszu z Prusami, wojny z Austrią i Rosją i
przy okazji odzyskania Galicji; obóz prorosyjski - wewnętrznie rozbity - tzw. stronnictwo hetmańskie
(magnackie Seweryn Rzewuski, Franciszek Ksawery Branicki, Szczęsny Potocki), jego członkowie
zamierzali przy pomocy Katarzyny II obalić króla, dążyli do decentralizacji państwa i rządów koterii
magnackich w sojuszu z Rosją; .stronnictwo dworskie (dwór królewski, rodzina króla) działanie w sojuszu
z Rosją, przy okazji wojny rosyjsko-tureckiej możliwość wyrażenia przez Katarzynę II zgody na
niezbędne reformy w państwie i odbudowanie autorytetu władcy. W 1787 r. w Kaniowie spotkali się
Stanisław August i Katarzyna II, zaplanowano zwołanie do Warszawy sejmu w celu uchwalenia
podatków na wojsko polskie walczące u boku Rosji z Turcją.
SEJM WIELKI 1788-1792 I )EGO POSTANOWIENIA
Sejm zwołany w jesieni 1788 r. do Warszawy obradował do 1792 roku. Zawiązał się w konfederację z
marszałkami Stanisławem Małachowskim (Korona) i Kazimierzem Nestorem Sapiehą (Litwa). W
październiku sejm uchwalił aukcję wojska do 100 tys. żołnierzy. Na wieść o wybuchu rewolucji we Francji
także w Warszawie doszło do poruszenia - z inspiracji Hugona Kołłątaja prezydent miasta, Jan Dekert,
zorganizował 2 grudnia 1789 r. marsz przedstawicieli 141 miast królewskich, była to tzw. "czarna
procesja" - akt jedności mieszczan. Procesja w milczeniu przeszła ulicami miasta do króla i sejmu
domagając się reform i poruszenia kwestii mieszczańskiej.

Po rozpoczęciu obrad sejmowych nastąpiło obalenie Rady Nieustającej (19 1) i ostateczne zerwanie z
Rosją. W marcu 1790 r. podpisano sojusz prusko-polski. Odebrano hetmanom i Radzie Nieustającej
władzę nad wojskiem powierzając ją Komisji Wojskowej. Przeprowadzono samosądy na zdrajcach,
podjęto uchwalę zakazującą przyjmowania pieniędzy od obcych. Wprowadzono niezbędne reformy
skarbowe - wystawienie jedynie 65-tysięcznej armii. Między Polską a Prusami wystąpiły nieporozumienia
na tle przynależności Gdańska i Torunia. W 1790 r. na mocy układu w Reichenbach Austria wycofała się
z wojny tureckiej. Pokonana Szwecja zawarła pokój z Rosją, Prusy zerwały przymierze z Polską jako
bezwartościowe, powróciły do koncepcji rekompensat politycznych i terytorialnych kosztem Polski.
Sejmiki z 1790 r. zaakceptowały dotychczasowe reformy, pojawiła się nowa grupa posłów - światła i
popierająca reformy szlachta. Sejmiki przyjęły zasadę zabierania głosu i głosowania na sejmikach
wyłącznie przez szlachtę posesjonatów (posiadającą dobra ziemskie).
Sejm w podwojonym składzie przystąpił do dalszych obrad - 24 III 1791 r. uchwalił tzw. prawo o
sejmikach, w którym powtórzono decyzje zapadłe na sejmikach z 1790 r.; 18 kwietnia 1791 r. prawo o
miastach królewskich - mieszczanie otrzymali nietykalność osobistą, prawo do posiadania dóbr
ziemskich, dostęp do urzędów i godności, miasta otrzymały samorząd miejski, 24 plenipotentów -
pełnomocników miejskich - prawo zasiadania na sejmach, jako doradcy w sprawach miejskich, ułatwiono
nobilitację (nabywanie szlachectwa), szlachta otrzymała możliwość zajmowania się handlem i
obejmowania urzędów miejskich bez obaw o utratę przywilejów. Ustawa o miastach królewskich jak i
ustawa o sejmikach stały się częścią składową tekstu Konstytucji 3 maja.
Przygotowania nad ustawą trwały dłuższy czas. Decydujący wpływ na ostateczny tekst konstytucji mieli
król Stanisław August, Ignacy Potocki i Hugo Kołłątaj. Konstytucja została uchwalona w drodze zamachu
stanu, posłów nie zapoznano wcześniej z tekstem ustawy, uchwalono ją w obecności jedynie 1/3 składu
posłów. Pośpiech był spowodowany zmieniającą się sytuacją międzynarodową i zdecydowanym
naciskiem mieszczaństwa warszawskiego. 3 maja 1791 na placu Zamkowym, przed Zamkiem
Królewskim, w którym obradował sejm, zgromadziły się tłumy warszawiaków. Król Stanisław August,
odpowiednio wykorzystując spływające depesze stwierdził, że jedyny ratunek dla państwa widzi w
przyjęciu ustawy rządowej, czyli konstytucji. Tekst gotowej ustawy przeczytano i przy ogólnym aplauzie
uchwalono. Ustawa rządowa - Konstytucja 3 maja była drugą na świecie a pierwszą w Europie ustawą
zasadniczą, kończyła okres Rzeczypospolitej szlacheckiej, rozpoczynała okres Rzeczypospolitej
oświeconej. Uchwalona samodzielnie przez Polaków, bez ingerencji w nasze sprawy z zewnątrz, była
próbą zerwania więzów zależności od obcych mocarstw.
Ustrój społeczny: szlachta miała zagwarantowane wszelkie prawa, wolności i "pierwszeństwo w życiu
prywatnym i publicznym ". Szlachta (szlachta-posesjonaci) posiadała nietykalność osobistą i majątkową,
(mieszczanie ułatwiony dostęp do szlachectwa), zapewnioną władzę nad chłopami. Mieszczanie -
otrzymali szerokie prawa (ustawa o miastach królewskich), posiadający nieruchomości miejakie
otrzymali niemal takie same prawa, jak do tej pory szlachta. Chłopi (włościanie) zostali wzięci "pod
opiekę prawa i rządu krajowego"(art. IV Konstytucji). Konstytucja zachęcała dziedziców do zawierania
umów z chłopami co do zakresu świadczeń. Umowy miały być chronione przez prawo. Ustawa
zasadnicza zapewniała wolność osobistą przybywającym z zagranicy, swobodę zamieszkania i
zawierania umów o pracę. Konstytucja wprowadzała w Rzeczypospolitej wolność wyznania
(pierwszeństwo zagwarantowano wyznaniu rzymskokatolickiemu, jako religii panującej). W sprawie unii
polsko-litewskiej podjęto próby jej zacieśnienia, lub nawet zniesienia - postanowienia szczegółowe
praktycznie pozostawiały federacyjny charakter Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Ustrój poli.tyczny, zgodnie z duchem epoki i zasadą: "wladza spoleczności Iudzkiej początek swój bierze
z woli narodu ", był oparty na trójpodziale władzy (podział monteskiuszowski). Władza ustawodawcza -
sejm i senat, parlament jako najwyższy organ władzy wybierany na dwa lata, sejm "zawsze gotowy ",
zwoływany przez króla lub marszałka sejmowego, zniesienie liberum veto i konfederacji - zasada
większości, senat miał prawo weta zawieszającego. Kompetencje sejmu: uchwalanie prawa,
nakładanie podatków, kontrolowanie innych władz i instytucji. Sejmiki wybierały posłów, których nie
krępowały instrukcje poselskie. Co 25 lat mógł się zbierać sejm konstytucyjny - prawo zmiany
konstytucji. W sejmie mieli zasiadać plenipotenci miejscy - pełnomocnicy (24) z głosem doradczym w
sprawach miejskich. Król wspólnie ze Strażą Praw posiadał prawo inicjatywy ustawodawczej.
Konstytucja wprowadziła w Rzeczypospolitej dziedziczność tronu - zniesienie wolnej elekcji. Władza
wykonawcza - król i Straż Praw (rząd), w skład której wchodzili: prymas, pięciu ministrów, pełnoletni
następca tronu bez prawa głosu, marszałek sejmu. Straż Praw kierowała administracją, podlegały jej
komisje (Policji, Spraw Wewnętrznych, Interesów Zagranicznych, Wojny i Skarbu) - kolegialne

ministerstwa złożone z członków powoływanych przez sejm. Król zgodnie z konstytucją powoływał
ministrów pod kontrolą sejmu, musieli każde swoje rozporządzenie własnoręcznie podpisywać
(kontrasygnata) - odpowiedzialność przed sejmem. Sądownictwo, szczególnie miejskie, zostało
usprawnione. Podobnie jak komisje i urzędy, sądy były organami kolegialnymi. Sądownictwo szlacheckie
zostało poddane sądom ziemiańskim. Ministrowie i wyżsi urzędnicy odpowiadali przed specjalnym
sądem sejmowym. Uchwalenie Konstytucji 3 maja otwiera w Rzeczypospolitej okres monarchii
konstytucyjnej.
TARGOWICA - WOJNA W OBRONIE KONSTYTUCJI
- 1 ROZBIÓR POLSKI
Z inspiracji władz rosyjskich magnaci przebywający w Petersburgu - m.in. Szczęsny Potocki, Seweryn
Rzewuski i Franciszek Ksawery Branicki - 27 kwietnia 1792 r. zawiązali konfederację (fałszywa data 14
maja) ogłoszoną w pogranicznym miasteczku Targowica. Konfederacja targowicka znosiła
Konstytucję 3 maja przywracając stare prawa kardynalne z 1768 r. i protekcję rosyjską. W myśl
porozumień konfederatów z władzami rosyjskimi w granice Rzeczypospolitej wkroczyły wojska rosyjskie.
Przeciwko wojskom rosyjskim stanęło 70 tys. wojska Rzeczypospolitej słabo uzbrojonego i źle
dowodzonego - wojska koronne z księciem Józefem Poniatowskim (bratankiem króla), wojska litewskie z
nieudolnym księciem Ludwikiem Wirtemberskim. Plan wojny przewidywał podjęcie działań opóźniających
marsz wojsk rosyjskich i obronę Warszawy. Król Stanisław August nie wierzył w zwycięstwo, ale miał
nadzieję, że demonstracja siły będzie kartą przetargową w rokowaniach.
Po klęsce wojsk litewskich pod Mirem i dwuznacznej postawie księcia Wirtemberskiego wojska rosyjskie
zajęły Litwę. Niekorzystnego obrotu wojny nie zmieniły zwycięstwo księcia Józefa Poniatowskiego pod
Zieleńcami (18 czerwca 1792 r., król ustanowił order wojenny Virtuti Militari) ani zwycięstwo wojsk
Tadeusza Kościuszki pod Dubienką (18 lipca). Kres działaniom wojennym położyło przystąpienie króla
do Targowicy (24 VII 1792).
Targowiczanie i Rosjanie zwalczali i prześladowali zwolenników Konstytucji, prowadzili walkę z
wszelkimi jej postanowieniami. Jakiekolwiek przejawy myśli postępowej były likwidowane - cenzura,
zawieszenie wydawania czasopism, kontrolowanie poczty.
Wobec zmieniającej się sytuacji politycznej związanej z wojną koalicji z rewolucyjną Francją, zwłaszcza
przegrana pruska pod Valmy, nad Rzecząpospolitą zawisła groźba nowego rozbioru. Dążyły do niego
szczególnie Prusy pragnące powetować sobie straty wojenne ziemiami polskimi. Cesarz Franciszek II
nie zgłaszał pretensji do ziem polskich i doszło do szybkiego porozumienia rosyjsko-pruskiego. 23
stycznia 1793 r. w Petersburgu został podpisany drugi rozbiór: Prusy
Gdańsk, Toruń, Wielkopolska i Mazowsze, ok. 58 tys. kmz, 1 mln mieszkańców; Rosja - Białoruś po
rzekę Druja i miasto Pińsk, Ukraina Naddnieprzańska i Podole, ok. 280 tys. km2, ok. 3 mln ludności.
Targowiczanie zawiedzeni w nadziejach związanych z Rosją, zdezorientowani wyjechali z Polski.
Rzeczpospolita ograniczona do 227 tys. km2 (4 mln mieszkańców) pozostała pod protektoratem
Katarzyny II.
Na ostatnim sejmie Rzeczypospolitej w Grodnie (VI-XI 1793) ratyfikowano rozbiór. Z postanowień
konstytucji majowej pozostawionojedynie głosowanie większością, nietykalność osobistą i prawo
mieszczan do ziemi. Potwierdzono prawa kar- ine, przywrócono Radę Nieustającą, pozostawiono
wojsko polskie w sile 15 żołnierzy,