Wstąpienie na tron w 1764 r. króla Stanisława Augusta, człowieka o wybitnej indywidualności, rozmiłowanego w sztuce jej protektora
zapoczątkowało okres rozwoju tzw. stylu stanisławowskiego. Powstał on dzięki ścisłej współpracy artystów i króla, a jego rezultatem były dzieła o oryginalnych cechach polskiego klasycyzmu, które stały się dorobkiem nie tylko polskiej, ale i europejskiej sztuki tego okresu.
Do legendy przeszły tak zwane "obiady czwartkowe", czyli spotkania przy królewskim stole wybitnych literatów i naukowców. Obiady czwartkowe nawiązywały do tradycji salonu literackiego, na których czytano dzieła literackie. Zdecydowanie mniej uwagi historia poświęca „obiadom środowym”, na które zapraszano architektów i malarzy.
Stworzony przez króla Stanisława Augusta ośrodek artystyczny i związana z nim szkoła skupiła szereg architektów, malarzy i rzeźbiarzy. Głównymi twórcami tego okresu w sztuce byli: malarze Bernardo Belotto, dzięki wujowi zwany Canalettem [Giovanni Antonio Canale], Marcello Bacciarelli czy Zygmunt Vogel; architekci i dekoratorzy wnętrz Jakub Fontana, Dominik Merlini, Szymon Bogumił Zug, czy Jan Chrystian Kamsetzer.
Poprzez oddziaływanie dworu klasycyzm rozwijał się i w innych dzielnicach kraju, jednak największe dwa przedsięwzięcia artystyczne powstały w stolicy. Dzięki talentom artystów kształconych w Królewskiej Malarni - akademii założonej przez Bacciarellego na polecenie Stanisława Augusta, i wysokim wymaganiom króla tworzono dzieła pełne monumentalności, harmonii i elegancji na najwyższym poziomie architektonicznym.
Szczytowym i najbardziej monumentalnym dziełem były wnętrza stanisławowskie Zamku Królewskiego w Warszawie. Przebudowę tych sal podjęto w latach 1770 - 1786.
Według projektu Jakuba Fontany zrealizowano przeróbkę skrzydła południowego. W skrzydle saskim od strony Wisły autorem przebudowy wnętrz w latach 1794-97 był Dominik Merlini. Drugą ważną realizacją stanisławowską była rozbudowa siedziby prywatnej - zespołu Ujazdowa i Łazienek. Równocześnie z modernizacją zamku ujazdowskiego zrealizowano na jego osi wielką kompozycję urbanistyczno - ogrodową, tzn. założenie stanisławowskie. Mimo zaawansowania prac przy Ujazdowie król za swą siedzibę wybrał niewielki pałacyk w pobliżu - dawną Łazienkę Lubomirskiego. Dominik Merlini dokonał przebudowy tego obiektu na pełen wdzięku i lekkości pałacyk. Podobnie jak w Zamku Królewskim wnętrza Łazienek odznaczają się wysokim poziomem artystycznym. Znanym też dziełem D. Merliniego jest pałacyk - willa Królikarnia w Warszawie. W obiekcie tym jest przeprowadzona palladiańska zasada centralnego układu z okrągłą środkową salą, zwieńczoną kopułą górującą nad całym budynkiem.
Równolegle z przebudową zamku, wyprzedzając osiągnięcia klasycyzmu francuskiego, Szymon Bogumił Zug buduje kościół ewangelicki w Warszawie w 1777 r. z kopułą wzorowaną na rzymskim Panteonie. Jest to pierwsza budowla prosta i surowa - przykład neoklasycyzmu oszczędnego i pozbawionego zbędnych dekoracji.
Zamek Królewski
Zamek Królewski w Warszawie jest obecnie rekonstrukcją budowli sprzed II Wojny Światowej, kiedy to zrabowane i zdewastowane wnętrza zostały wysadzone po klęsce powstania warszawskiego. Dziś zajmiemy się krótkim omówieniem poszczególnych pomieszczeń: [slajd]. Na uwagę zasługuje także pokój zwany Salą Canaletta, gdzie pośród biało-złotej boazerii znajdują się obrazy portetujące króla, jak i znane nam z wykładu weduty ze sztafarzem, na których rozpoznajemy widoki współczesnej Warszawy.
Sala Rady
Salę Rady odbudowano na podstawie jej oryginalnego projektu z 1784 roku. Służyła ona w czasach Stanisława Augusta jako sala posiedzeń Rady Nieustającej, pierwszego w Polsce stałego rządu złożonego z króla (stąd tron królewski), 18 senatorów i 18 posłów. Na ścianach wiszą portrety pędzla Józefa Peszki przedstawiające wybitnych działaczy Sejmu Czteroletniego (1788 - 1792), m.in. prezydenta Warszawy Ignacego Zakrzewskiego, marszałka Sejmu Stanisława Małachowskiego oraz Hugona Kołłątaja.
Sala Wielka
W czasach Stanisława Augusta służyła jako miejsce ceremonii dworskich. Tu odbywały się zgromadzenia dworskie, a także uczty, bale, koncerty i przedstawienia teatralne.
Wystrój i wyposażenie sali wykonane zostały według projektów Dominika Merliniego i Jana Christiana Kamsetzera w latach 1777 - 81. Autorami posągów Apolla i Minerwy oraz alegorii Sprawiedliwości i Pokoju ujmujących medalion z podobizną Stanisława Augusta byli rzeźbiarze André Le Brun i Jakub Monaldi. Ogromnych rozmiarów plafon przedstawia Rozwikłanie Chaosu.
Sala tronowa
Bogatą, wyszukaną dekorację i wyposażenie Sali Tronowej zwanej też Pokojem Audiencjonalnym projektował w latach 1784-1786 niemal cały zespół najznakomitszych artystów królewskich, których dzieło tworzyć miało olśniewającą, niezwykle efektowną oprawę królewskich ceremonii. Tu bowiem król udzielał audiencji ambasadorom obcych państw i dostojnikom państwowym.
Najważniejszą rolę w zaprojektowaniu wyglądu Sali odegrali: Dominik Merlini, Jan Chrystian Kamsetzer i Jan Bogumił Plersch. Komponując wnętrze wykorzystano zakupione w Paryżu w pracowni Jadota boazerie i drzwi zaprojektowane przez Victora Louisa do niezrealizowanego Pokoju Portretowego, paryskie kryształowe lustra dające wrażenie ogromnej przestrzeni oraz 2 marmurowe kominki z Rzymu. Uwagę zwracają dwie piękne konsole z blatami mozaikowymi oraz marmurowe posągi wykonane w Rzymie przez Angela Pucinellego, przedstawiające 4 wielkich wodzów i mężów stanu symbolizujących 4 cnoty króla: Juliusza Cezara (100-44 p.n.e) - symbolizującego Mądrość, Pompejusza Wielkiego (106-48 p.n.e.) -Sprawiedliwość, Hannibala (246-183 p.n.e.)- symbolu Siły i Scypiona Afrykańskiego Starszego (236-184 p.n.e.) - Sprawiedliwość. W czasie rekonstrukcji wnętrza, ściśle według wyglądu sprzed 1939r. wmontowano setki oryginalnych ze stanisławowskiego wystroju i wyposażenia tej sali, bowiem zachowały się: drzwi, fragmenty boazerii, wykonane we Włoszech kominki, rzeźby, meble i brązy. Nie zrekonstruowano natomiast plafonu. Najważniejszą częścią Sali jest autentyczny tron królewski zaprojektowany przez Kamsetzera, pokryty czerwonym aksamitem.
Usiany 86 haftowanymi srebrną nicią orłami zaplecek tronu i baldachim zostały odtworzone w latach 70tych XX w. U góry tronu zwieńczenie przedstawiające 2 postaci kobiece: Pokój i Sprawiedliwość podtrzymujące tarcze herbową z godłem Rzeczypospolitej i herbem Poniatowskich. Częścią tronu jest jeszcze taboret oraz 2 konsole wykonane w Rzymie jako kopie dzieł antycznych i uważane za najcenniejsze zamkowe meble. A ścianach bogate złote zdobienia w kształcie wyjących się wici liści akantu . W kasetonach na białym tle umieszczono ornamenty arabeskowe oraz wiązki liktorskich rózeg.
Podłoga wykonana z 3 gatunków drewna: (jesionu, mahoniu i dębu) z motywem powtarzającej się gwiazdy.
Pokój Marmurowy
Jest to najstarsze wnętrze w Apartamencie Wielkim, powstało jeszcze w czasach panowania Władysława IV w latach 1640-42 według projektu Giovanniego Battisty Gisleniego, architekta nadwornego króla Władysława IV. Swój dzisiejszy wygląd zawdzięcza 5-ciu zachowanym do dzisiaj akwarelom Johanna Christiana Kamsetzera z 1784r. oraz zachowanym rachunkom przebudowy stanisławowskiej z lat 1769-1771, prowadzonej przez Jakuba Fontanę. Za czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego pokój ów służył jako trzeci przedpokój w apartamencie państwowym.
Przy wspominanej wyżej przebudowie Fontana zachował charakter starego wnętrza, które pozostawało pokojem upamiętniającym polskich władców, jak również zachował marmurowe elementy wystroju ścian. Dodał jednak szereg nowych elementów. I tak w miejsce malowideł Tomasza Dolabelli na plafonie i serii portretów Familii Jagiellońskiej Petera Danckersa de Rij (4 z nich wiszą obecnie w Izbie w Wieży Grodzkiej,w przyziemiu) Bacciarelli namalował na nowy plafon: alegorię Wieczności-Sławy w otoczeniu puttów symbolizujących bóstwa oraz 22 portrety koronowanych władców Polski i duży portret panującego władcy tj. Stanisława Augusta Poniatowskiego w stroju koronacyjnym.
Portrety władców umieszczone zostały na ścianach wysoko pod sufitem wokół całej Sali, na wszystkich 4 ścianach, naprzemiennie raz w ramie prostokątnej to znów w owalnej.
W tym 5-ciu władców niejako wyróżniono za ich zasługi, umieszczając ich w sposób bardziej wyeksponowany tzn. tuż nad drzwiami, na białym stiukowym tle uformowanym na kształt lwiej skóry, będącej atrybutem Herkulesa uosabiającego męstwo i siłę. I tak wśród wyróżnionych znaleźli się: Kazimierz - według Stanisława Augusta wzór mądrego, dzielnego i sprawiedliwego władcy , Władysław Jagiełło - władca, który zjednoczył Rzeczpospolitą i Litwę i wprowadził na Litwie chrześcijaństwo, dalej: Zygmunt I Stary - władca, którego rządy odznaczały się w Polsce spokojem, bogactwem i rozwojem wszelkich dziedzin tak wspaniałym, że XVI w. zasłużył na miano złotego wieku w Polsce, Władysław IV- za zasługi jakie położył na polu kultury i sztuki i Jana III Sobieskiego - zwycięzcę spod Wiednia.
Tuż nad kominkiem z oryginalną metalowa płytą z napisem JCRP (Jan Kazimierz Król Polski) umieszczony został duży portret Stanisława Augusta Poniatowskiego w stroju koronacyjnym pędzla Marcello Bacciarelliego.
Króla przedstawiono w długim aksamitnym purpurowym płaszczu z wyszytymi złotymi emblematami w kształcie orła - polskiego godła, w płaszczu niezwykle strojnym i bogatym - podszytym gronostajowym futrem, z łańcuchem Orderu Orła Białego na piersi, u pasa ma miecz, stojącego tuż koło tronu, wspartego lekko o stół z poduszką na której spoczywają: jabłko i korona królewska. Powagi i monarszego majestatu dodają jeszcze całej kompozycji: 2 antyczne kolumny oraz ciężka, udrapowana bardzo dekoracyjnie kotara, w tle.
Nad portretem zaś znajdziemy oryginalną marmurową tablicę z łacińskim napisem: REGUM MEMORIAE DICAVIT STANISLAUS AUGUSTUS HOCCE MONUMENTUM ANNO DN MDCCLXXI (Królów pamięci poświęcił Stanisław August ten oto pomnik Roku Pańskiego 1771). Po przeciwnej stronie pokoju, na przeciwległej ścianie znalazł się oryginalny kartusz z polskim orłem i pogonią litewską oraz herb Poniatowskich na tarczy herbowej Jana Bogumiła Plerscha podtrzymywany przez marmurowe alegoryczne postacie Sprawiedliwości i Pokoju dłuta Andre Le Bruna. Niżej za oryginalnym hebanowym stolikiem wmontowano mało może widoczną ocalałą owalną tablicę z łacińskim napisem upamiętniającym nazwiska twórców dekoracji stanisławowskiej.
Warto wspomnieć, iż Pokój Marmurowy w takim stanisławowskim kształcie przetrwał od 1771r.do 1835r. do czasu jego rozebrania i przebudowy przez Rosjan w ramach odwetu za Powstanie Listopadowe. Cenne wyposażenie wnętrza wywieziono w głąb Rosji a część marmurowej okładziny posłużyła do dekoracji ścian cerkwi w Warszawie, która znajdowała się wtedy w dzisiejszej Katedrze Garnizonowej Wojska Polskiego przy ul. Długiej. Pokój, z racji tego, iż znajduje się w południowym, ciepłym skrzydle zamku stał się na długie lata częścią apartamentu mieszkalnego kolejnych rosyjskich gubernatorów. Po odzyskaniu niepodległości w latach 1922-23 odzyskano portrety władców, jednakże w okresie międzywojennym nie udało się odtworzyć dawnego wystroju pokoju. Po II wojnie światowej koncepcje odbudowy zamku nie przewidywały odtworzenia Pokoju Marmurowego w jego obecnej formie, zakładano bowiem, iż właśnie w tym odbudowanym pomieszczeniu urzędować będzie Bolesław Bierut. Na szczęście w latach 70tych i 80tych XXw. zrezygnowano z podobnych koncepcji przywracając pierwotne stanisławowskie (a nawet wazowskie) przeznaczenie tego pokoju jako mauzoleum polskich władców.
Sala Rycerska
Sala Rycerska powstała według koncepcji samego króla Stanisława Augusta. Król chciał w niej uczcić osoby zasłużone dla ojczyzny, jak i przypomnieć najważniejsze momenty z dziejów Polski, stąd zwana też Salą Narodową. Ideę króla urzeczywistnili w latach 1781 - 86 jego architekci Dominik Merlini, Jan Chrystian Kamsetzer, malarz Marcello Bacciarelli oraz rzeźbiarze André Le Brun i Giacomo Monaldi. Pełniła funkcję Przedpokoju Senatorskiego przed Salą Tronową. Sala Rycerska jest w sferze ideowej dziełem samego króla.
To on wymyślił jej program, akceptował także wszystkie etapy projektowania architektonicznego. Powstała jako rodzaj panteonu dawnych bohaterów narodowych. Dziś to właśnie w niej znajduje się najwięcej oryginalnych XVIIIw. elementów wyposażenia wnętrz królewskich, które powróciły do Polski w 1923r. z Petersburga. Wielkich 6 obrazów namalowanych wedle wskazówek króla Stanisława Augusta przez Marcella Bacciarellego przedstawia najważniejsze, zdaniem Stanisława Augusta, momenty w historii Rzeczypospolitej, a są nimi:
Prawodawstwo Kazimierza Wielkiego 1347r,
Ustanowienie Akademii Krakowskiej 1400r,
Hołd Pruski 1525r,
Unia Litwy z Polską 1569r,
Pokój Chocimski 1621r,
Odsiecz Wiedeńska 1683r.
Oprócz tego w Sali znalazło się 10 owalnych portretów oraz 22 brązowe popiersia sławnych Polaków ustawione przy ścianach.
Na osi sali ustawiono dwa wielkie posągi, dłuta Le Bruna i Monaldiego: dmącą w trąbę uskrzydloną Sławę i Chronosa dźwigającego glob ziemski.
W kuli ozdobionej gwiazdami mieścił się rotacyjny mechanizm zegarowy, poruszający obręcz opasującą kulę z wygrawerowanymi rzymskimi cyframi godzin. Wskazówkę stanowi koniec kosy dzierżonej przez Chronosa. Zegar dziś już nie działa, a ustawiony jest na symbolicznej dla wojennych losów zamku godzinie 11.15. Rzeźba jest aluzją do samego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego dźwigającego na swych barkach ciężar władzy w Rzeczypospolitej. Na postumencie - podstawie dla Chronosa znajdujemy napis: SARFF (oznaczający: Król Stanisław August rzecz tę kazał zrobić) i datę ukończenia wyposażania Sali za czasów stanisławowskich- 1786.
Umeblowanie Sali zawsze było bardzo skromne a składały się na nie 2 złocone stoły przyścienne projektu Kamsetzera , drewniane ławki i taborety.
Gabinet Monarchów Europejskich
Za Salą Tronową znajduje się mały wielokątny pokoik zwany Pokojem Konferencyjnym lub Gabinetem Monarchów Europejskich, służący do rozmów dyplomatycznych. Program wyposażenia tego wnętrza został starannie opracowany przez Stanisława Augusta.
Przejrzysta symbolika wystroju wnętrza przekazywała idee królewskiego programu politycznego, gospodarczego i społecznego oraz ocenę rządów współcześnie panujących.
Przebudowę projektował Jakub Fontana już w 1767 r. a w następnych latach wykonano niektóre elementy (kominek, konsole) oraz zamówiono portrety współczesnych władców europejskich. Cała dekoracja powstała w latach 1783-1786.
Malarską barwną groteskę na złotym tle wykonał Jan Bogumił Plersch. Sciany pokoju pokryte zostały płatkami złota na których namalował on delikatną siatkę z cienkiej wici akantu, figur ludzkich oraz lwów i jednorożców, przetykaną motywami żołnierskimi takimi jak: hełmy, tarcze, chorągwie oraz medaliony portretowe.
Ramy do obrazów i meble projektował zapewne Johann Christian Kamsetzer. Ze stanisławowskiego wyposażenia zachowało się, wycięte w 1939r, fragmenty malowideł ściennych, sztukaterii oraz kominek, portrety, stolik, taborety i brązy.
Na ścianach wiszą portrety sześciu monarchów (w oryginalnych ramach z 1783r.) współczesnych Stanisławowi Augustowi:
Jerzy III Hanowerski (1738-1820), król Wielkiej Brytanii i Irlandii w latach 1760-1820. Władca niezwykle inteligentny, chociaż nerwowym, co z czasem doprowadziło go do choroby. Za jego panowania nastąpił bunt kolonii amerykańskich i powstały Stany Zjednoczone. Mówiono, że to właśnie utrata tamtejszych kolonii tak źle podziałała na jego zdrowie psychiczne. Cieszył się wielką popularnością poddanych. Obdarzony świetną pamięcią, znał imiona wielu zwykłych ludzi: służby, rolników, farmerów. Nadano mu z tego powodu przydomek "król-farmer", z którego był bardzo dumny.
Józef II Habsburski - cesarz rzymski narodu niemieckiego 1765- 1790. Dążył do budowy zwartej monarchii z jednolitym językiem, administracją i systemem podatkowym.
Ludwik XVI Burbon - król francuski w latach 1774-1792. Wnuk Ludwika XV i Marii Leszczyńskiej (prawnuk króla Polski - Stanisława Leszczyńskiego), oraz króla Polski - Augusta III Sasa. Ożeniony z Marią Antoniną. Jego rządy to czasy wielkich problemów gospodarczo-finansowych państwa, zakończone wybuchem rewolucji francuskiej i ścięciem króla w 1793r.
Fryderyk II - król Prus w latach 1740-1786. Pod jego rządami Prusy stały się jednym z najpotężniejszych państw Europy. Przedmiotem jego troski była przede wszystkim budowa potęgi militarnej Prus. Wprowadził nawet zwyczaj noszenia munduru na co dzień.
Katarzyna II - caryca rosyjska w okresie: 1762 - 1796. Podziwiana przez zachodnich filozofów za mądrość, umiłowanie wiedzy i sprzyjanie Oświeceniu w rzeczywistości rządziła niezwykle twardą ręką. Ten portret umieszczony został naprzeciwko ogromnego lustra, co powoduje, iż jest najlepiej wyeksponowany, właściwie zdominował wszystkie pozostałe.
Gustaw III - król Szwecji w latach 1771-1792. Współzałożyciel w 1786r. Akademii Szwedzkiej.
Pius VI (Giovanni Angelo Braschi), papież w latach: 1775-97. Swoją nominację zawdzięczał zręczności dyplomatycznej, która pozwoliła uchodzić mu zależnie od potrzeby za przeciwnika lub zwolennika skasowanego właśnie zakonu jezuitów. Sytuacja europejska zmusiła go do zajęcia stanowiska w wielu drażliwych sprawach. Początkowo uznał Konstytucje 3 maja (z zastrzeżeniem, że nie ulegną naruszeniu prawa Kościoła katolickiego w Polsce), ale w 1795r. potępił insurekcję kościuszkowską, a w 1789r. rewolucje we Francji. Rozkazem Napoleona gdy państwo papieskie podporządkowano władzy francuskiej, został uwięziony i wywieziony do Sieny i Florencji. Zmarł w cytadeli w Walencji.
Na wyposażenie pokoju składa się także 8 zrekonstruowanych taboretów złoconych i kanapa wg projektu J. Ch.Kamsetzera, okrągły francuski stolik z porcelanowym blatem ze słynnej manufaktury z Sevres z malowanymi scenami przygód Telemacha podrózującego w poszukiwaniu swojego ojca - Odyseusza powracajacego przez wiele długich lat spod Troi, oraz brązowe trójramienne apliki i 8 czteroramiennych kandelabrów z postaciami nimf.
Wspaniałej dekoracji dopełnia piękna posadzka wykonana z 13tu różnych garunków drewna, której ułożenie w sali o tak nietypowych kształtach było niezwykle trudne.
Zamek Ujazdowski
Historyczną szansą dla Ujazdowa stał się okres panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, który 1764 r. kupił tę posiadłość od spadkobierców Lubomirskiego i przeznaczył ją na prywatną rezydencję, odmienną w charakterze od oficjalnej siedziby na Zamku Królewskim. Podjęta została kolejna próba stworzenia na tych terenach rozległego założenia przestrzennego. W pracach nad przebudową bryły i wnętrz Zamku Ujazdowskiego oraz postawieniem dwóch oficyn od strony zachodniej brał zapewne udział ten sam zespół architektów i artystów, który pracował na Zamku Królewskim: głównym architektem był D. Merlini, ponadto zatrudnieni byli J. Fontana, torunianin Efraim Schreger, Canaletto, M. Bacciarelli, Jan Plersch, Antoni Smuglewicz, August Moszyński i wielu innych. Cała ta plejada znakomitych artystów pracowała jednak w dużej mierze według wskazówek samego króla, realizując jego upodobania, wahające się między barokiem a klasycyzmem. Odbiło się to widocznym brakiem konsekwencji stylistycznej w samej architekturze (późnobarokowej Zamku i klasycystycznej oficyn) i wystroju wnętrz (późny barok i rokoko).
W latach 1768-73, również na polecenie króla, postało wielkie założenie przestrzenne przed zamkiem, nawiązujące skalą do osi saskiej na południowych krańcach miasta (autorem projektu był prawdopodobnie A. Moszyński). Wokół osi wytyczonej przez Kanał Piaseczyński i drogę wjazdową do Zamku wytyczono siatkę promieniście rozchodzących się alei, które zbierają się w kilku okrągłych placach: Na Rozdrożu, Unii Lubelskiej, Trzech Krzyży. Punktem centralnym całej tej barokowej kompozycji był Zamek Ujazdowski.
Od 1767 r. równolegle z pracami przy Zamku Ujazdowskim rozbudowywano dla króla pawilony w Łazienkach. Około 1772 r. monarcha, pochłonięty już całkowicie Łazienkami, kazał wstrzymać przebudowę Zamku Ujazdowskiego i w 1784 r. przeznaczył go na koszary Gwardii Pieszej Litewskiej. Prace adaptacyjne wykonał architekt St. Zawadzki, który nadał budowli monumentalny charakter: wieże pozbawione zostały hełmów, usunięto ozdoby, zaś dominującym akcentem elewacji od wschodu i zachodu stały się czterokolumnowe portyki biegnące przez wszystkie kondygnacje. Oficyny rozbudowywano w formie pawilonów z wewnętrznymi dziedzińcami, dobudowywano stajnie, wozownię i lazaret. Na północ od Zamku król pragnął urządzić Pole Marsowe, rozciągające się do obecnej ul. Pięknej. Według projektu Kamzetzera Pole oddzielone było od sąsiadujących z nim terenów poczwórnym szpalerem drzew - ślady tego założenia znaleźć można jeszcze dziś w okolicach Zamku
Łazienki
Biały Dom
Usytuowany przy Promenadzie Królewskiej, był pierwszym pawilonem wzniesionym przez Stanisława Augusta Poniatowskiego w Łazienkach wg projektu Dominika Merliniego w 1774 r. Zbudowany na planie kwadratu ma identycznie opracowane elewacje o ścianach zdobionych rustyką, z attyką i belwederkiem na dachu. Wnętrza dekorowali malarze: Jan Bogumił Plersch i Jan Ścisło.
Budynek - choć zdewastowany - nie uległ zniszczeniu podczas ostatniej wojny, dzięki czemu stanowi oryginalną pamiątkę z czasów stanisławowskich. Zachowały się unikalne wnętrza z malowidłami groteskowymi w Sali Jadalnej, oryginalnymi tapetami chińskimi z II poł. XVIII w. w Bawialni, autentycznym łożem króla w Sypialni oraz Gabinet w formie altany z malarską dekoracją Jana Bogumiła Plerscha.
Pałac na Wodzie
Wygląd Pałacu Łazienkowskiego jest wynikiem rozbudowy XVII - wiecznego pawilonu Łaźni marszałka wielkiego koronnego Stanisława Herakliusz Lubomirskiego. W latach 1772, 1784, 1788 i 1793 król Stanisław August Poniatowski przeobraził budowlę w klasycystyczny pałac, według projektów Dominika Merliniego i Jana Chrystiana Kamsetzera. Mimo, że rozbudowa następowała etapami, całość jest jednolita stylowo a poszczególne części zharmonizowane.
Elewacja południowa z wgłębną galerią kolumnową, z wypchniętymi i cofniętymi partiami, obliczona na grę światła i cienia, jest malownicza i kameralna. Elewacja północna jest jej przeciwieństwem: prosta ściana z środkowym portykiem czterokolumnowym, zwieńczonym trójkątnym szczytem, stwarza wrażenie oficjalne i monumentalne. Attykę, od strony południowej, dekorują posągi kamienne, przedstawiające postacie kobiece, będące alegoriami pór roku; naroża budowli - rzeźby czterech kontynentów: Europy, Ameryki, Afryki i Azji. Całość budynku wieńczy czworościenny belwederek z rzeźbami przedstawiającymi żywioły: Ziemię, Powietrze, Ogień i Wodę. Wszystkie te rzeźby wyszły z pracowni Andre Le Bruna.
Z korpusem głównym, usytuowanym na wyspie, połączone są dwa pawilony, stojące już poza wyspą. Łącznikami są kamienne, arkadowe mostki, dźwigające jońskie kolumnady, które pierwotnie były całkowicie przeszklone i ozdobione wewnątrz popiersiami cesarzy rzymskich.
Udając się do wnętrza - w portyku - stajemy przed elewacją, należącą do dawnej Łaźni Lubomirskiego, której dekoracja została w dużej części zachowana. Nad drzwiami, umieszczony na barokowym kartuszu, napis głosi:
HAEC DOMUS ODIT TRISTITIAS AMAT PACEM FUNDIT BALNEA COMENDAT RURA ET Q TAT PROBOS.
Napis ten ujęto w oryginalny układ, utrudniający prawidłowe odczytanie. Był to swojego rodzaju rebus. W tłumaczeniu polskim brzmi on: “ten dom nienawidzi smutku, kocha pokój, ofiarowuje kąpiel, zaleca życie sielskie i życzy sobie gościć ludzi poczciwych”.
W przeciwieństwie do prawie jednolitej pod względem stylu architektury pałacu, jego wnętrza noszą cechy dwóch epok: baroku i klasycyzmu. Stanisław August, przebudowując Łaźnię Lubomirskiego, pozostawił dekorację barokową w trzech salach [pokoje Kąpielowy, Przedsionek i . Uszanował także w znacznym stopniu dawny układ pokoi rozplanowanych wokół centralnej sali - Rotundy.
Pokrótce opiszę bardziej reprezentacyjne sale:
Sala Balowa
Sala Balowa reprezentuje styl klasycystyczny. Została dobudowana w okresie ostatniej rozbudowy Pałacu w 1788 r. Twórcą architektury był Jan Christian Kamsetzer. Cyfry rzymskie MDCCXCIII (1793) określają datę ukończenia dekoracji. Oś kompozycyjną sali wyznaczają dwa kominki. Pierwszy ozdobiony rzeźbą Herkulesa Farnezyjskiego dźwigany przez rzeźby przedstawiające Centaura i Cerbera. Drugi kominek ozdobiony jest rzeźbą Apolla Belwederskiego podtrzymywaną przez satyra Marsjasza i króla Midasa. Dopełnienie tych grup stanowią płaskorzeźby na ścianie mieszczącej lożę dla orkiestry, przedstawiające Herkulesa z Dejanirą i Apolla z Dafne. Alegoryczne malowidła ścienne, wzorowane na freskach Rafaela z Loggi Watykańskich, wykonał Jan Bogumił Plersch. Cztery środkowe symbolizują żywioły: Powietrze, Ogień, Wodę, Ziemię, cztery skrajne ilustrują przemijanie czasu.
Sala Salomona
Sala Salomona - główny salon rezydencji królewskiej - była niegdyś bogato dekorowana malowidłami pędzla Marcello Bacciarellego, spalonymi przez Niemców w 1944 r. Ilustrowały one sceny z życia biblijnego króla Salomona słynącego z mądrości. Pod postacią Salomona sportretowany był Stanisław August. Jedynym ocalałym fragmentem oryginalnej malarskiej dekoracji wnętrza są supraporty przedstawiające delfina, salamandrę i pawia (czwarta supraporta - lew, jest rekonstrukcją) wykonane przez Jana Bogumiła Plerscha.
Sala Jadalna
Sala Jadalna w której odbywały się królewskie “obiady czwartkowe”. Kolejne przebudowy pałacu powiększyły salę od północy i południa wyodrębniając nowe fragmenty parami ustawionych naprzeciw siebie kolumn. We wnętrzu zwracają uwagę marmurowe rzeźby: posąg bogini młodości Hebe, na konsoli - popiersie Stanisława Augusta, popiersia wodzów rzymskich: Karakalli, Galby, Juliusza Cezara i Hadriana. Na postumentach - para posążków chłopca i dziewczynki. (zdjęcie sprzed 1944 r.)
Rotunda
Okrągła sala usytuowana pośrodku budynku. W XVII w. mieściła się tu sztuczna grota z fontanną. Przebudowa stanisławowska (ukończona 1795) nadała temu wnętrzu wyraz dostojeństwa i powagi. W niszach ustawione są posągi królów Polski: Kazimierza Wielkiego, Zygmunta I, Stefana Batorego i Jana III Sobieskiego Nad drzwiami trzy popiersia cesarzy rzymskich: Tytusa, Trajana i Marka Aureliusza. Łaciński cytat z X Księgi Lukana „Utile munto editi in exemplum” wyjaśnia, iż wszystkie te postaci „Na pożytek światu postawione i za wzór”. W kopule malowidła Jana Bogumiła Plerscha przedstawiające cztery pory dnia. Z okresu Stanisława Augusta pochodzi także marmurowa posadzka ułożona z różnobarwnych marmurów
Zbór ewangelicko augsburski pw św. Trójcy
Wybudowany wg projektu Szymona Bogumiła Zuga (1733-1807) w stylu klasycystycznym. Kościół w kształcie rotundy krytej kopułą, z czterema niższymi przybudówkami, z dachami dwuspadowymi. W dolnej części - okna podłużne zamknięte arkadą, w górnej - okrągłe. Średnica rotundy 33,4 m , wysokość 58 m. Kopuła zwieńczona jest latarnią, na jej szczycie pozłacany krzyż. Nad drzwiami do kościoła płaskorzeźba. Portyk wejściowy ma 4 kolumny doryckie. Pozwolenie na budowę ewangelicy otrzymali od króla Stanisława Augusta 15 stycznia 1777r., budowę rozpoczęto 24 kwietnia, a rok później, 4 mają, wmurowano kamień węgielny w miejscu, w którym miał stanąć ołtarz.
30 grudnia 1781r. nastąpiło uroczyste otwarcie i poświecenie kościoła. Wewnątrz kościół ma dwie kondygnacje balkonów.
Główne wejście od ulicy Królewskiej znajduje się pod wspaniałym portykiem o czterech filarach, spoczywających na szerokich. kamiennych stopniach, a podpierających dach, pod którym umieszczone są, dzwony.
Wnętrze kościoła dostosowano przede wszystkim do potrzeb gminy. Ponieważ chciano pomieścić jak najwięcej słuchaczy, oprócz ławek na dole i nisz w oknach, biegną naokoło ścian trzy galerie oparte na 10 filarach. W trzeciej kondygnacji umieszczone są organy,
Ołtarz, ambona i organy, umieszczone są na osi kościoła na wprost głównego wejścia. Ołtarz zdobi obraz olejny, pędzla Bogumiła Schiffnera, wyobrażający Chrystusa w Ogrójcu, wraz z uczniami. Na ołtarzu wznosi się wielki krzyż,
Ołtarz okala podniesienie, wyłożone posadzką i brązową galerią. Sam ołtarz zdobi podest, drewniany i kunsztownie inkrustowany.
Królikarnia
Warto także zaprezentować dzieło świeckie niezwiązane z mecenatem królewskim. Mianowicie Królikarnię, dzieło pod które podwaliny położył król August II mając w tym miejscu folwark, gdzie, jak dyktowała moda, polowano na króliki. Moda jednak przeminęła a nazwa została.
Pałacyk, po zniszczeniach II Wojny Światowej jest zrekonstruowany do stanu z końca XVIII . Właścicielem posesji i fundatorem budowli był szambelan Stanisława Augusta, Aleksander Tomatis de Valery, z urodzenia mieszczanin. Budowę obiektu powierzono Merliniemu, gdyż zdobył uznanie przebudowując Zamek Ujazdowski i przeprowadzając liczne prace w Zamku Królewskim.
Pałac jest rozplanowany na rzucie kwadratu z centralnie wybudowaną kopułą na bębnie,
Jest to typowa włoska willa wiejska, rodem z palladiańskich rycin. Stwierdzamy tak na podstawie podobieństwa wszystkich czterech elewacji [choć najbardziej okazała jest zachodnia, od strony wjazdu]. Budowla okolona boniowanym cokołem jest bardzo bryłowata, wręcz kubiczna, wrażenie to potęgują boniowane naroża.
Centrum wnętrz pałacowych stanowi okrągły salon oświetlony oknami bębna. Co ciekawe sam bęben podtrzymywany jest przez 10 kolumn wykonanych ze. Salon otoczony jest symetrycznie przez prostokątne pokoje.
Od wschodu znajduje się wyjście na taras z widokiem na Wisłę, a przede wszystkim - Królewskie Łazienki.
Reasumując temat, możemy stwierdzić, iż „styl stanisławowski” nie ograniczał się ściśle do mecenatu królewskiego, ale także do kręgu jego wpływów, jak i kręgu artystów działających przy dworze, czego doskonałym przykładem są właśnie Królikarnia i zbór ewangelicko - augsburski św. Trójcy.
Post scriptum:
Powinienem dodać, iż dwa ostatnie dwa obiekty nie należą do stylu stanisławowskiego, jednakże podaję je tutaj, mimo iż błędnie określiłem nurt w jakim zostały wybudowane.
Wniosek powinien być taki, że styl Stanisława Augusta nie był wybitnie postępowy, gdyż posiadał bardzo wyraźne reminiscencje wcześniejszego stylu architektonicznego. Spowodowało to powstanie bardzo specyficznej odmiany bardziej wystroju wnętrz niż samych założeń budowlanych (zamki) i urbanistycznych (kompleks łazienkowski).