Stanisław August Poniatowski (ur. 1732, zm 1798 - król:1764-1795) był największym mecenasem swojej epoki w Rzeczypospolitej. Łączył wysoką kulturę umysłową i artystyczną. Wysunął szeroko rozumianą działalność artystyczną na pierwszy plan poczynań na niespotykaną dotychczas rozległość. Interesowały go wszystkie rodzaje twórczości. Sam brał aktywny udział w powstawaniu dzieł - nie tylko ich ideowego programu.
Jego głównym pełnomocnikiem i doradcą artystycznym był wpierw August Moszyński, a później nadworny malarz Marcelli Bacciarelli, który m.in. jako „dyrektor budowli królewskich” rozciągał też swój nadzór nad sprawami architektury. Dla swoich celów król pozyskał znaczny zespół wybitnych architektów. Liczne budowle wzniesione przez Stanisława Augusta dorównują poziomem artystycznym najwybitniejszym dziełom ówczesnej architektury francuskiej czy angielskiej, ale pod względem rozwoju stylowego należą do nurtów konserwatywnych. Kształtowana w jego kręgu sztuka była w znacznym stopniu wytworem osobistego smaku monarchy, który cechował pluralizm. Wyróżniają się tu klasycyzujący barok i klasycyzm Ludwika XVI.
Dla ukształtowania sztuki stanisławowskiej podstawowe znaczenie miały początkowo kontakty z Paryżem, skąd sprowadzano artystów, projekty architektoniczne, elementy wyposażenia itd. Duże znaczenie miała też podróż przyszłego króla do Anglii w 1754 roku.
Z zakresu architektury dwa przedsięwzięcia króla odegrały szczególne znaczenie - przebudowa zamku w Warszawie oraz zespołu Ujazdowa i Łazienek.
Zamek Królewski w Warszawie
Zakrojone na wielką skalę przekształcenie zamku zaczęto przygotowywać zaraz po objęciu tronu przez Stanisława Augusta w 1764 roku. Powstało wiele projektów, których nie zrealizowano:
Projekt Jakuba Fontany (1764)
Zwiększał monumentalność zamku. Zaprojektował m.in. owalną Salę Senatu, nowe skrzydło teatralne i modernizacje wieży Zygmuntowskiej i Władysławowskiej. Przed zamkiem miał znajdować się obszerny i reprezentacyjny plac flankowany Bramą Krakowską i skrzydłem teatralnym.
Projekt Victora Louisa (1765-66)
Przed fasadą miał powstać eliptyczny plac na wzór monumentalnych rozwiązań barokowych, ujęty podwójną kolumnadą, częściowo wtopioną w korpus zamku, do którego miała prowadzić kolumnowa aleja poprzez zabudowę miasta. Projekty wnętrz łączyły tradycje barokowe z cechami francuskiego klasycyzmu. Np. Sala Senacka nawiązywała do Panteonu - z kasetonową kopułą i kolumnadą.
Projekt Efraima Szregera (1767-77)
Plac zamkowy na planie trapezu miała zamykać od dłuższego boku elewacja zamku. Wejście na plac prowadziło przez triumfalną bramę, flankowaną kolumnami Zygmunta i Jana III, w centrum plac umieścić się miał konny pomnik Stanisława Augusta. W głębi, na osi miała znajdować się kopułowa Sala Senatu, a za nią monumentalna katedra na planie krzyża greckiego.
Projekt Dominika Merliniego (6 projektów: 1773, 1778 i 1779)
Ostatnie miały cechy klasycyzmu. Projekt z 1788 roku zakładał na osi fasady zamku wysunięty do przodu, piętrowy portyk kolumnowy, zwieńczony trójkątnym naczółkiem, flankowany kolumnadą, przechodzącą w pilastrową artykulację ryzalitów bocznych.
Żaden z projektów nie doczekał się realizacji, prócz odbudowy po pożarze w1767 roku przez Fontanę skrzydła południowego. Większe znaczenie miały jednak przebudowy wnętrz prowadzone podczas panowania króla Stanisława.
etap I (1765-75) wiąże się z projektami V. Louisa i ma cechy francuskiego klasycyzmu.
W latach 1774-77 szereg wnętrz projektuje Merlini
1881-92 - J. CH. Kamsetzer.
Sala Rycerska (Merlini) należała do najwspanialszych wnętrz zamkowych. Prostota dekoracji łączyła się z programem ideowym poświęconym wybitnym Polakom.
Sala Tronowa (Kamsetzer) to niedużych rozmiarów prostokątne pomieszczenia z dwoma ściętymi narożnikami, zbiegającymi się ku tronowi. Rozwiązanie wnętrza, pozbawione ozdób figuralnych sprawiało, że uwaga skupiała się na monarsze.
Sala Balowa (Merlini i Kamsetzer) była otoczona podwójna kolumnadą z belkowaniem i zwieńczona wysoką, mieszczącą okna fasetą, nad którą znajdowała się wielki plafon z obrazem Bacciarelliego Rozwikłanie chaosu. Między kolumnami znajdowały się lustra.
Ujazdów i Łazienki
Były drugim wielki przedsięwzięciem artystycznym króla. Zamek Ujazdowski był przebudowywany w latach 1766-71 przez Fontanę i Merliniego przy udziale Moszyńskiego. Dokonana w formach barokowych rozbudowa nie zadowoliła jednak króla i została przerwana w 1788 roku, a uwaga Stanisława Augusta skupiła się na dawnym Zwierzyńcu. Był to teren leżący pod zamkiem i przeznaczony niegdyś do polowań.
Rezydencja ujazdowska stwarzała możliwości komponowania na wielkiej przestrzeni założenia architektoniczno-parkowego. Łazienki odpowiadają nowej koncepcji rezydencji podmiejskiej, wyrosłej na fali protoromantycznego sentymentalizmu. Jej cechą jest połączenie architektury z ogrodem i operowanie architekturą o niewielkich rozmiarach, rozdzieloną na szereg pawilonów, pełniących różne funkcje i rozmieszczonych swobodnie w rozległej przestrzeni ogrodowo-parkowej. Przestrzeń ta organizowana jest z pomocą sadzawek, kanałów, ścieżek i alei z wiaduktami, mostkami i chińskimi kioskami oraz rzeźbami.
Centrum założenia stanowił pałac Na Wodzie, otoczony dwiema sadzawkami - północną zamykał most z pomnikiem Jana III Sobieskiego, a południową Amfiteatr. Poprzeczna oś pałacu trafia na zachodzie na Biały Domek, a na wschodzie na pałac Myślewicki. Nie było to jednak założenie osiowe, a przewagę miały wytyczone płynnymi liniami aleje i ścieżki. Było to założenie w stylu angielskim.
Pałac Na Wodzie przebudowany został z dawnej Łazienki Lubomirskiego. W 1772 roku dobudowano taras północny, a w 1775 zbudowano ozdobne schody prowadzące do sadzawki od północy. W latach 1775-1776 Łazienka otrzymała piętro i przekształciła się w pałacyk, do którego Merlini w 1784 roku dobudował płytki trakt tworząc nową fasadę południową z portykiem wgłębnym. Powstała ona pod wpływem francuskiego wzornika Neufforge'a, który wywarł w Polsce duży wpływ na rozpowszechnienie wczesnych form stylu Ludwika XVI.
Niewielkie rozmiary i delikatność pozbawiały pałac klasycystycznej powagi. Płaski dach z balustradą i figurami oraz otoczenie przez wodę i park nadawały mu willowy i kameralny charakter.
Przedsionek pałacu został uformowany na kształt groty, w pokoju kąpielowym znajdowały się płaskorzeźby o tematyce pochodzącej z Metamorfoz Owidiusza, a Salon zdobiły sceny z życia Salomona pędzla Bacciarelliego. Najważniejszym wnętrzem była rotunda o najbardziej monumentalnej architekturze. W czterech niszach umieszczono tam posągi królów (Kazimierza Wielkiego, Zygmunta Starego, Batorego i Sobieskiego), nad drzwiami popiersia cesarzy rzymskich, a w tondach alegorie cnót.
Poza pałacem powstało wiele pawilonów, jak Biały Domek - pierwsza budowla wzniesiona na tym terenie przez Merliniego (1774), a także pałac Myślewicki (1775-83). Reprezentuje on założenie w typie palladiańskim z niewielkim korpusem i ćwierćkolistymi skrzydłami zakończonymi pawilonami.
W 1786 roku został założony i w 1791 roku w pełni urządzony przez Kamsetzera Amfiteatr ze sceną na wyspie, o stałej scenografii w postaci ruin antycznych.
3