Architektura neobarokowa na ziemiach polskich.

WSTĘP

W dobie romantyzmu, barok nie cieszył się przychylnością architektów, ciekawił natomiast zleceniodawców. Romantycy potępiając związany z duchem baroku hedonizm, egoizm i cynizm nieprzychylnym okiem patrzyli także na jego przesyconą sztukę i architekturę. Zmiany nastąpiły jednak u schyłki XIX i początku XX wieku, kiedy rozkwita neobarok. Paradoksalnie jest to też czas narodzin modernizmu, dla którego barok był wyjątkowym kiczem i estetycznym fałszem. Do akceptacji barokowych wzorców przyczyniły się takie jego cechy jak monumentalność, dostojeństwo, czy bogactwo, które doskonale pasowały do budowli o reprezentacyjnym charakterze. Na południu Europy neostyl ten wzmacniał europejskie aspiracje kulturowe Bułgarów czy Rumunów. Dobrze przyjął się także na gruncie niemieckim, gdzie neobarok został wykorzystany do podkreślenia blasku chwały nowego cesarstwa. W Polsce ostatnia dekada XIX i pierwsze lata XX wieku wiążą się z dynamicznym rozwojem miast. Intensywność ruchu budowlanego osiągnęła w tym czasie niespotykane wcześniej rozmiary.

WIELKOPOLSKA

Sporo realizacji powstało w Wielkopolsce z inicjatywy zaborców - Niemców, w guście neobaroku berlińskiego. Były to głównie budynki użyteczności publicznej, które oddziaływały rozmachem i monumentalizmem, wpisujące się w tzw. „neobarok wilhelmiński”.

* Do grona takich realizacji należy Biblioteka im. Cesarza Wilhelma I (obecnie Biblioteka Uniwersytecka) w Poznaniu, wybudowana w latach 1899-1902. Jej projekt sporządził Karl Hinckeldeyn, z ramienia pruskiego Ministerstwa Robót Publicznych. * Reprezentacyjny gmach składa się z ustawionego kalenicowo, piętrowego skrzydła frontowego i przylegającego do niego od strony podwórza magazynu książek. Projekt przewidywał możliwość rozbudowy części magazynowej o dodatkowe skrzydła boczne. * W zachowanym w znacznej części do dzisiaj rzeźbiarskim wystroju fasady wyróżnia się staranne opracowanie portali i bogate formy zwieńczenia okna na głównej osi. Wzorowana na reprezentacyjnych założeniach barokowych, biblioteka była miejscem ekspozycji ideowego programu, gloryfikującego pruską monarchię. Oprócz godła pruskiego, herbów miast i prowincji i portretów wybitnych pisarzy niemieckich na fasadzie znajdowało się także popiersie fundatora Wilhelma I.

* Kolejny poznański projekt tego samego architekta to Muzeum im. Cesarza Fryderyka III (obecnie Muzeum Narodowe), wzniesione w latach 1900-1903. * Gmach składa się z czterech połączonych pod kątem prostym skrzydeł nakrytych osobnymi dachami. Przestrzeń między nimi została nakryta przeszklonym stropem i w ten sposób utworzono monumentalny, dwukondygnacyjny hol. Połączony amfiladowo zespół sal wystawowych zapewnia prezentowanym obiektom oświetlenie górne i boczne. * Muzeum służyć miało ekspozycji zbiorów z trzech dziedzin: sztuki, rzemiosła artystycznego obiektów przyrodniczych. Każdej z nich odpowiadała treść wystroju jednej z elewacji. Dodatkowo umieszono także elementy gloryfikujące pruską władzę.

* Budowę Gmachu Komisji Kolonizacyjnej/Królewskiej Komisji Osadniczej (obecnie Collegium Maius UAM) rozpoczęto w 1905 a ukończono cztery lata później, pracami kierował tajny radca budowlany Delius. Budynek nawiązuję do barokowych założeń pałacowych zarówno swoją zewnętrzną postacią jak i rozplanowaniem wnętrz. * Całość składa się z pięciu trzypiętrowych skrzydeł, z czego środkowe zajmuje monumentalny hol, Główna oś założenia zaakcentowana została półkolistym ryzalitem skrzydła frontowego.* Zwieńczono go kopułą na wysokim tamburze. Program rzeźbiarski fasady związany był z kulturotwórczą działalnością niemieckiego osadnictwa na ziemiach słowiańskich.

Systematycznej działalności germanizacyjnej Polacy sprzeciwiali się równie uporczywie zarówno w dziedzinie kultury i architektury. Sięgano zatem po neobarok jednak nie pochodzenia niemieckiego, a w wydaniu francuskim.

* W latach 1897-1898 w neobarokowym stylu przebudowywano Hotel Rzymski przy Placu Wolności. Został on wydatnie nadbudowany, naroże zwieńczył prosty hełm na wysokim przenikniętym owalnymi oknami cokole. Elewacje budynku wyraźnie zostały podzielone kilkoma segmentami, Wnętrze hotelu zostało luksusowo wyposażone, zgodnie z wysokim poziomem cywilizacyjnym epoki. * Dzisiaj budynek nie przypomina już neobarokowego założenia.

* Staraniem polskiej „Spółki Akcyjnej Bazar” w latach 1839-1842 wzniesiono Hotel Bazar, projektu Ernesta Steudnera. Od momentu powstania przez cały okres zaborów była to najważniejsza polska budowla użyteczności publicznej, pełniąca rolę ośrodka kulturalno-społecznego. W latach 1898-1900 hotel został rozbudowany o neobarokowe skrzydło, które zaprojektował Roger Sławski. (na kolejnym slajdzie to samo miejsce dzisiaj).

Utrudnieniem dla polskich inicjatyw budowlanych była polityka - pozwolenie na budowę wydawały pruskie władze, dodatkowo inwestycje były wyjątkowo kosztowne, na wybudowanie opery czy teatru mogła sobie pozwolić jedynie władza. Pozostawał więc opór w architekturze rodzimej, w której starano się odwoływać do neostylów słowiańskich. Apelował o to księże Zygmunt Czartoryski w opublikowanej w 1896 roku w Poznaniu broszurze O stylu krajowym w budownictwie wiejskim. Adresował ją głównie do bogatych właścicieli wiejskich rezydencji. „Styl krajowy” miał polegać przede wszystkim na intuicji zleceniodawcy i architekta, motywowanej pierwiastkiem emocjonalno-patryiotycznym. Do „krajowego stylu” neobarok zaczął przenikać pod koniec stulecia i stał się dość popularny. Polscy architekci starali się stosować neobarokowy modus bliższy tradycji warszawskiej niż berlińskiej. Wśród ówczesnych architektów, szczególne miejsce ze względu na liczny dorobek zajął Rogier Sławski, autor rozbudowy Hotelu Bazar. Był autorem licznych budowli sakralnych, założeń pałacowych i dworskich. * Jednym z przykładów jego projektów jest Pałacyk w Piotrowie pod Poznaniem (obecnie w granicach miasta), wybudowany w roku 1907 dla rotmistrza Antoniego Ungruga. Budynek jest przykładem „stylu narodowego” z cechami neobarokowymi. We frontowej elewacji znajduje się dwukondygnacyjny ryzalit, * a w elewacji ogrodowej weranda nakryta dachem mansardowym. Do koncepcji „stylu krajowego” nawiązuje także inny projekt tego architekta,

Inną wielkopolską realizacją w stylu krajowym jest pałac w Winnej Górze (obecne Muzeum generała Jana Henryka Dąbrowskiego), wybudowany dla Henryka Mańkowskiego w latach 1910-1911 według projektu Stanisława Boreckiego. * Formę neobarokową otrzymała strona ogrodowa, gdzie zastosowano więcej dekoracji i detalu architektonicznego.

ŚLĄSK I MAŁOPOLSKA

Na terenie Śląska trudno spotkać oryginalne przykłady budowli neobarokowych. Dominują renowacje i przeróbki zabytków. Na uwagę zasługuje jednak * Pałac w Sosnowcu (Obecnie siedziba Szkoły Muzycznej), przebudowany na przełomie XIX i XX wieku dla Henryka Dietla, prawdopodobnie według projektu Antoniego Jabłońskiego-Jasieńczyka. Jest to pałac złożony z dwóch stykających się krótszymi bokami prostokątnych budynków, dwupiętrowy, nakryty dachem dwuspadowym. Wnętrza ozdobiono bogatymi rzeźbami, boazeriami i stiukami, a pałac otoczono parkiem krajobrazowym, dzisiaj w zrujnowanym stanie. *(zbliżenie fasady)

* Wśród realizacji małopolskich najważniejszą stał się nowy teatr krakowski. Gmach Teatru Miejskiego w Krakowie (Obecnie Teatr Juliusza Słowackiego) wzniesiono w latach 1891-1893 na miejscu zburzonego średniowiecznego zespołu klasztornego. * Autorem zwycięskiego projektu był Jan Zawiejski. Jest to największa monumentalna budowla dziewiętnastowiecznego Krakowa. Przykład eklektyzmu w pompierskim wydaniu. Bogata dekoracja architektoniczna i rzeźbiarska gmachu odwołuje się do barokowych wzorów włoskich i francuskich. **(2 zdjęcia pokazujące współczesny stan teatru)

LWÓW

Neobarok wyjątkowo licznie reprezentowany był na terenie Lwowa. Powstało tu sporo realizacji budynków użyteczności publicznej. Do jednej z takich realizacji należy * Gmach Galicyjskiej Kasy Oszczędności, zrealizowany w latach 1888-1891, projekt Juliana Zachariewicza*, wyłoniony w drodze konkursu projekt był później krytykowany za zbytnia rozciągłość układu, niejasne wstęp do kasy głównej, zbyt słabe oświetlenie. (*To samo miejsce dzisia)

Styl neobarokowy wykorzystywany był także w budownictwie mieszkalnym. Przykładem może być* wzniesiony w na początku XX wieku Pałacyk Sapiechów (Obecnie siedziba Obwodowego Towarzystwa Ochrony Zabytków Historii i Kultury). Został zaprojektowany przez Adolfa Khuna dla Adama Sapiehy. Nazywany był „cudowną skrzynką”, wyróżniał wyrafinowaną, ręcznie wykonaną kamienną rzeźbą fasady. Budowano we Lwowie także nieco skromniejsze, ale nadal wystawne, mieszczańskie kamienice. * W latach 1908-1910 wybudowano kamienicę dochodową Teodora Bałłabana, projektu Alfreda Zachariewicza, a w 1904 * kamienicę doktora Adolfa Segala autorstwa Tadeusza Obmińskiego. Obie mają w sobie znamiona modernistyczno-secesyjne, ale ciągle postają w kręgu neobaroku.(i ta sama kamienica współcześnie) Sprawnie działająca spółka Ferdinanda Fellnera i Hermanna Helmera także we Lwowie pozostawiła znak swojej działalności. * W latach 1897-1898 wzniesiono neobarokową perłę, Kasyno Szlacheckie (Narodowe). Budynek ten stanowi przykład transportu modnego wiedeńskiego neobaroku na teren Lwowa. Niezbyt duży, piętrowy obiekt otrzymał fasadę o płynnych formach, zdobioną obszerną arkadową loggią w partii środkowej piętra. * Portale w skrajnych osiach wsparte są na figurach atlantów. W podobnym, neobarokowym duchu urządzono wnętrze, * wyróżnia się szczególnie efektowna klatka schodowa zwieńczona szklanym dachem.

GALICJA

Prócz architektury Lwowa, można w Galicji odnaleźć inne przykłady neobaroku. Są to głównie założenia pałacowe:

*Pałac Mieczyława Epsteina w Teresinie, 1896-1899, Francois Arveufa Jest to piętrowa budowla założona na planie prostokąta, nakryta dachem mansardowym z lukarnami. Wejście główne znajduje się w pseudoryzalicie frontowym, poprzedzonym niewielkim balkonem wspartym na czterech kolumnach. Z boku prawego skrzydła wzniesiono dwie wieże nakryte kopulastymi daszkami i z tarasem znajdującym się pomiędzy nimi. Za pałacem znajduje się ogród, a za nim oficyna połączona z rezydencją zadaszoną, arkadową galerią. Wnętrza budowli zachowały częściowo oryginalny wystrój. Całość jest otoczona zadbanym parkiem krajobrazowym.

*Pałac w Brzesku-Okocimiu, dla króla piwa Jana Goetza-Okocimskiego, 1898 arch. Ferdinand Fellner i Hermann Helmer, przebudowany 1908-1909 przez Jana Zawieyskiego, skrzydło południowe i oranżeria projekt Leopolda Simoniego. (*zdjecie współczesne)

*Pałac w Żołudku koło Lidy na Litwie, dla rodziny książąt Czetwertyńskich-Uruskich, arch. Władysław Marconi

WARSZAWA

Realizacje w duchu barokizującego neostylu powstawały również w Warszawie. Miasto próbowało „nadrobić” dotychczasowy zastój spowodowany głownie polityka zaborców, budując gmachy użyteczności publicznej. * Ważnym obiektem stała się siedziba Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, budowana w latach 1898-1903, zaprojektowana przez Stefana Szyllera. Połączono w nim formy neorenesansowe i neobarokowe, mocnym akcentem stał się kolumnowy portyk. Budynek stanowił substytut Muzeum Narodowego, którego wówczas jeszcze w mieście nie było. (* stan obecny)

Kolejną ważną realizacją był *Gmach Filharmonii Warszawskiej (Obecnie Filharmonii Narodowej) który wzniesiono w latach 1900-1901 w kwartale ulic Jasnej, Moniuszki i Sienkiewicza, na terenie ówczesnego centrum finansowego miasta. * Budowla wzorowana na europejskich filharmoniach i operach XIX wieku, głownie na Operze Paryskiej *otrzymała bardzo bogaty wystrój eklektyczny, przesiąknięty wpływem neorenesansu i neobaroku europejskiego w nowoczesnej interpretacji. Autorzy pierwotnego projektu: Karol Kozłowski i Izydor Pianka. Rzeźby na fasadzie wykonał Stanisław Lewandowski i Władysław Mazur. *Obecny stan budynku jest wynikiem całkowitej socrealistycznej przebudowy.

Rozwój miasta i budowa wielu nowych kamienic mieszczańskich w obrębie warszawskiego Śródmieścia i Ujazdowa, spowodowały konieczność wzniesienia nowej świątyni *Kościoła Najświętszego Zbawiciela. Konkurs wygrał projekt Stefana Szyllera, jednak kościół wzniesiono według planów Józefa Piusa Dziekońskiego, Ludwika Panczakiewicza i Władysława Żychlewicza. Kamień węgielny wmurowano w 1901 roku, prace trwały do 1927. W 1939 w czasie bombardowania Warszawy pociski zwaliły sygnaturę, zachodnią wieżę i dach. Dalszym zniszczeniom kościół uległ w 1944 po upadku powstania warszawskiego, gdy Niemcy przystąpili do systematycznego wyburzania miasta. Ładunki wybuchowe podłożone w dolnym kościele zostały wysadzone w przeddzień ucieczki Niemców z Warszawy - runęły sklepienia, hełm drugiej wieży i kościół dolny. Jednak silna konstrukcja filarów i arkad sklepiennych wytrzymała ten wybuch. W 1945 po zabezpieczeniu ruin pokryto podziemie prowizorycznym dachem i naprawiono okna i drzwi, co pozwoliło na oddanie kościoła do użytku, jednak odbudowę głównych sklepień odłożono na później. W latach 50. XX wieku podczas budowy MDM zastanawiano się nad odbudową kościoła w bardziej zwartej formie, bez wież (z powodów estetycznych i ideologicznych). Ostatecznie w 1955 władze wydały zgodę na odbudowę wież. Kościół Najświętszego Zbawiciela to trójnawowa bazylika z transeptem i kopułą na skrzyżowaniu naw, nawiązuję do form polskiego renesansu i baroku. Nad skrzyżowaniem naw istniała pierwotnie 20-metrowa sygnaturka. Na bryłę kościoła wpływ miał trójkątny kształt działki, na której go usytuowano, co pozwoliło na wzniesienie kaplicy Matki Bożej od strony ul. Marszałkowskiej i symetrycznie, obszernej zakrystii od strony ul. Mokotowskiej. Charakterystyczna główna fasada kościoła od strony placu Zbawiciela w formie kolumnowego portyku, flankowana jest dwiema wysmukłymi wieżami i ozdobiona rzeźbami św. Piotra i św. Pawła.

*W neobarokowym duchu budowana również warszawskie kamienice, których przykładem może być:

• Kamienica przy ul. Mokotowskiej 57, 1900, arch. Zygmunt Bindunowski, potocznie zwana „Krakowiacy i Górale” od rzeźb przedstawiających postaci w ludowych strojach*. Które do dzisiaj zdobią fasadę tejże kamienicy *.

PODSUMOWANIE

Jak widać z zaprezentowanych realizacji, neobarok był często wykorzystywanym neostylem. Jednak mimo naprawdę wielu realizacji trudno o budynek zachowujący stuprocentową czystość neobaroku. Najczęściej neostyl ten był mieszany wraz z elementami neorenesansowymi lub stanowił element kostiumu narodowego. Wśród autorów publikacji również nie ma zgody co do jednoznacznego określenia stylu danego budynku - ta sama realizacja raz określana jako neorenesansowa, innym razem jako neobarokowa w innej zaś publikacji została opisana jako neorenesansowa z neobarokowymi elementami.

---