Gotycka architektura ceglana -topografia, specyfika, najważniejsze przykłady

(gotyk nadbałtycki, gotyk ceglany w Małopolsce i na Dolnym Śląsku).

1. WCZESNOGOTYCKA ARCHITEKTURA SAKRALNA NA ŚLĄSKU

• kościoły bazylikowe i halowe

• gotycka Katedra We Wrocławiu

• 1244 r. rozpoczęcie wznoszenia prezbiterium, 1277 r. jego konsekracja

• mieszanka romanizmu i gotyku

• nawiązanie w układzie budowli do kościoła cysterskiego w Henrykowie

• cecha gotycka - prostokątny ambit, sklepienie sześciodzielne z żebrami, głowice, bazy itd. jako forma pośrednia między romanizmem a gotykiem

• dalsza budowa w XIV wieku, bazylika, niezrealizowany transept (odwołanie do arch. Kościoła w Henrykowie), system konstrukcyjny wzbogacony o masywne łęki przyporowe i zewnętrzne wieże sił

• 3 ćw. XIII kościoły halowe np.: kościół parafialny w Ziębicach

• dwunawowy, ze wczesnymi sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, ciężkie filary, nisko zawieszone sklepienia, fasada zachodnia z zestawienia dwóch jednakowych elewacji z portalem . Pierwsza tego typu budowla w Polsce

• kościół cysterek w Trzebnicy, Kaplica św. Jadwigi, ok. 1267, czysta forma gotycka !

2. ARCHITEKTURA SAKRALNA NA ŚLĄSKU W XIV I XV WIEKU

• silna konkurencja między systemami bazylikowymi i halowymi (zwłaszcza Wrocław)

• Wrocław - bazyliki :

• katedra wrocławska bud. 1244-1361

• kościół św. Marii Magdaleny 1342-60

• Mistrz Pieszko

• kościół św. Elżbiety 3ćw. XIV w.

• Wrocław - hale :

• kościół NMP na Piasku 1334-80

• kościół św. Doroty 1351-1400

• nowy korpus kolegiaty Świętego Krzyża na Ostrowie Tumskim 2 ćw. XIV w.

• cechy charakterystyczne dla kościołów bazylikowych Śląska :

• brak transeptu i wyraźnie wyodrębnionego chóru

• duże wymiary budowli

• smukłe proporcje budowli, lecz stosunkowo niskie arkady

• niemal zupełny brak detalu

• silny wertykalizm w podziale ścian za pomocą służek i lizen

• prawie brak podziałów horyzontalnych za pomocą gzymsów

• nie występuje system filarowo-szkarpowy (wyjątek k. Bożego Ciała we Wrocławiu)

• występuje połączenie łuków oporowych z wieżami sił

• cechy charakterystyczne dla kościołów halowych Śląska:

• arkady międzynawowe wydźwignięte wysoko ku górze

• filary pozostają nadal częściami ścian, a nie elementami podtrzymującymi sklepienia

• prawie brak podziałów horyzontalnych za pomocą gzymsów

• w rozplanowaniu śląskich kościołów gotyckich (bazylik i hal) występuje przedłużenie naw bocznych wzdłuż niewyodrębnionego prezbiterium i zamknięcie ich wielobocznie, co razem z analogicznie zamkniętym prezbiterium tworzy trójabsyde (kościoły św. Elżbiety i NMP we Wrocławiu, Fary w Strzegomiu i Świdnicy, katedry w Opolu i Legnicy)

3. GOTYCKA ARCHITEKTURA SAKRALNA W KRAKOWIE I MAŁOPOLSCE

• trzecia katedra, pocz. budowy 1320 (król Władysław Łokietek)

• kościół bazylikowy

• nawiązanie do katedry wrocławskiej - prostokątny chór wschodni z ambitem

• prezbiterium czteroprzęsłowe ze sklepieniami krzyżowo-żebrowymi (konsekracja 1346)

• trójprzęsłowy korpus nawowy z transeptem (budowany do 1364)

• pierwotnie zastosowany system filarowo-szkarpowy

• wielkie bazyliki typu „krakowskiego” - gotyk redukcyjny

• wzorcowe kościoły zbudowane gł. w Krakowie o charakterystycznym układzie przestrzennym i konstrukcyjnym, budowle o dużych rozmiarach

• cechy :

• religijny mistycyzm

• wydłużone i maksymalnie wysokie proporcje budowli, smukłość, linearyzm

• rezygnacja z wyodrębnionych transeptów i prezbiterium, uproszczenie planu budowli

• zatarcie klasycznej artykulacji filara

• sklepienia często występują jako element „samodzielny” zawieszony nad przestrzenią nawową (wprowadzenie wsporników zamiast służek)

• ograniczenie artykulacji ściany

• szkarpy i łuki przyporowe wciągnięte do wnętrza - główna cecha budownictwa małopolskiego

• przykłady :

• gotycka katedra na Wawelu 1320-64

• kościół Mariacki 1360-97

• poaugustiański kościół św. Katarzyny

• autor korpusu Mikołaj Werner

• Kościoły jednofilarowe i dwunawowe halowe

• jednofilarowy - kwadratowa nawa ze sklepieniem opartym na jednym centralnym filarze (jednofilarowa hala)

• kościół Świętego Krzyża w Krakowie

• kolegiata w Kurzelowie

• dwunawowe halowe - znane już w romańskiej Europie i na Śląsku w XIII w., filary umieszczone na osi głównej kościoła, często związane z fundacja króla Kazimierza Wielkiego w XIV w.

• kościół kolegiacki w Wiślicy (1350 r.) oraz kościoły w Stopnicy, Chybicach, Skotnikach

4. GOTYK W WIELKOPOLSCE, NA MAZOWSZU I NA WARMII

• Wielkopolska

• kościoły halowe i bazylikowe, zarówno ceglane jaki i kamienno ceglane

• połączenie form architektury pomorskiej (północnej) ze śląską (południową)

• bazyliki beztranseptowe - katedry w Poznaniu i Gnieźnie

• system przyporowy z wieżami sił i tzw. przypory wiszące dostawione do górnych partii ścian nawy głównej (podobieństwo do kościołów śląskich)

• Mazowsze

• XIV a zwłaszcza pod koniec XV i początek XVI wpływy w architekturze Zakonu Krzyżackiego

• charakterystyczny typ bazyliki z wolnostojącą kampanilą, np.

• kościół NMP na Nowym Mieście w Warszawie 1470 r.

• kolegiata w Pułtusku

• fara w Łomży (obecnie katedra)

• Warmia

• zespół katedralny we Fromborku z katedrą w typie halowym 1329-88, ozdobiona czteroma narożnymi wieżyczkami (analogia do gdańskiego kościoła NMP oraz bazylikowego kościoła parafialnego w Ornecie)

5. ARCHITEKTURA SAKRALNA POMORZA WSCHODNIEGO (Pomorze Gdańskie)

• koniec XIII i XIV wiek, wpływ Zakonu Krzyżackiego, duże podobieństwo układów kościołów Pomorza (Gdańsk, Toruń) przy jednoczesnym mocnym odróżnianiu się od architektury centrum i południa Polski.

• Gdańsk

• cechy:

• w większości halowy układ przestrzenny z charakterystycznym wprowadzeniem przypór konstrukcyjnych do wnętrza budowli;

• bryła jest trójczłonowa : wyodrębnione prezbiterium, korpus nawowy, wieże; rzadko występuje transept;

• prezbiterium posiada własny dach i od schody ozdobny szczyt - Gdańsk kościoły św. Józefa, Świętej Trójcy, Toruń kościół św. NMP;

• osobny dwuspadowy dach nad każda nawą kościoła halowego np. Gdańsk, Kościół św. Katarzyny, katedra we Fromborku i Chełmży, fara w Chełmnie;

• gładkość zewnętrznych ścian nie artykułowanych szkarpami;

• często wieże na osi kościoła po zachodniej stronie (wyjątek kościoły klasztorne - na stylu prezbiterium z korpusem nawowym)

• zewnętrzna surowość bryły złagodzona rozczłonowaniem strefy dachów, szczytów i wieżyczek - cechy stylu pomorskiego

• kościoły halowe:

• kościół NMP w Gdańsku, pierwotnie wzniesiony jako bazylika, przebudowany na halowy w 2 połowie XIV i XV w.

• kościół św. Jana w Gdańsku

• rzadko występują układy bazylikowe - wyjątek np. kościoły w Oliwie, Pelplinie i św. Jakuba w Toruniu

6. ARCHITEKTURA „GOTYKU PIĘKNEGO” NA POMORZU ZACHODNIM

• wczesny gotyk - koniec XIII- XIV głównie małe wiejskie kościoły jednonawowe i duże fary miejskie w typie halowym

• ścisły związek z rozwojem miast i ośrodków gospodarczych

• cechy far miejskich z koń. XIII-XVI:

• wspólne cechy stylistyczne i przestrzenne

• główny budulec - cegła

• podobne bryły budowli, złożone z 3 elementów :

• prostokątnego, zamkniętego wielobocznie prezbiterium

• zbliżony do kwadratu, trzynawowy korpus o tej samej wysokości co prezbiterium, lecz z wyższym dachem

• masyw zachodni z jedną lub dwoma wieżami dostawionymi do korpusu nawowego (analogia do niemieckiego westwerku)

• najczęściej układ przestrzenny halowy lub pseudohalowy, rzadko bazylika

• nawy rozdzielone wielobocznymi, często smukłymi filarami

• przykłady far z XIV w.

• Wolin, Gryfice, Trzebiatów, Pyrzyce, Nowogard, Goleniów, Drawsko Pomorskie

• wcześniejsze fazy kościołów farnych : Stargard, Szczecin, Kołobrzeg

• budowniczy Henryk Brunsberg działał na przełomie XIV i XV wieku, pochodził z Gdańska

• stosował dekoracje ceramiczną z glazurowanej cegły; za pomocą odpowiednio uformowanych kształtek tworzył kompozycje złożone z koronek fryzów, wimpergów, maswerków i sterczyn - tworząc tzw. styl piękny

• styl piękny prócz Pomorza zachodniego przyjął się w Brandenburgii i Meklemburgii a także w pojedynczych przykładach na terenie wielkopolski, Kujaw, w Gdańsku i Toruniu (kościół św. Jakuba)

• tworzył kościoły o jednolitym układzie przestrzennym wnętrz ! najlepsze przykłady fara w Chojnie (hala) i kościół w Stargardzie Szczecińskim (bazylika przebudowana z niskiej hali)

• stosował system wewnętrznych przypór - analogia do kościołów gdańskich

• dzieła Henryka Brunsberga:

• Szczecin : kościół św. Piotra i Pawła, południowe kaplice kościoła św. Jakuba, ratusz, nieistniejący kościół NMP

• Brandenburg, kościół św. Katarzyny

• Stargard Szczeciński, rozbudowa kościoła Mariackiego

• Chojna, ratusz i kościół Mariacki

• Kamień Pomorski, dekoracja południowego korpusu katedry

• dzieła związane ze „stylem pięknym”- ceramiczne dekoracje w formach podobnych do tworzonych przez Brunsberga :

• kościół pocysterski w Pelplinie

• Gdańsk, kościół franciszkanów Świętej Trójcy

• fara w Brodnicy

• Toruń, kościół św. Jakuba

1