Paulina Pietras

ZAMKI KRZYŻACKIE W POLSCE.

W XII i XIII wieku istniało ponad 10 zgromadzeń zakonnych, których członkowie poza obowiązującymi wszystkich zakonników trzema ślubami: czystości, ubóstwa i posłuszeństwa, składali czwarty - walki z niewiernymi. Międzynarodowe znaczenie osiągnęły trzy zakony rycerskie: templariusze, joannici i Krzyżacy. Ci ostatni odegrali istotną rolę w historii Polski.

Początki zakonu krzyżackiego są związane z oblężeniem Akki w 1190 r., w trakcie którego rycerze krzyżowi pochodzenia niemieckiego założyli przy szpitalu zorganizowanym przez mieszczan z Lubeki, nieformalne stowarzyszenie. Wkrótce ów szpital stał się własnością tego stowarzyszenia i uzyskał oficjalną nazwę Szpitala Najświętszej Marii Panny przy Domu Niemieckim w Jerozolimie. W 1198 r. bractwo niemieckich krzyżowców zostało zatwierdzone przez papieża Celestyna III i uzyskało statusu pełnego zakonu rycerskiego. Jego pełna i oficjalna nazwa brzmiała: Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie.

Na czele zakonu stał wielki mistrz. W najważniejszych sprawach mistrz decydował w porozumieniu z kapitułą generalną, w skład której wchodzili mistrzowie krajowi oraz urzędnicy zakonu: wielki komtur (kierownik gospodarczy), wielki marszałek (dowódca wojsk), wielki szpitalnik (odpowiedzialny za działalność charytatywną), wielki szatny (zajmujący się odzieżą i ekwipunkiem), wielki skarbnik, a od XIV wieku także mincerz zakonny (czuwający nad mennicą) i wielki szafarz (kierujący handlem).

Zakon zorganizowany był w konwenty (inaczej domy zakonne, czy po prostu klasztory), baliwaty (inaczej prowincje, czyli w organizacji zakonnej jednostki administracyjno-terytorialno-wojskowe składające się z kilku lub więcej komturii) i komturie (podstawowe jednostki administracyjno-terytorialno-wojskowe, zarządzane przez komturów, obejmujące najczęściej zamek wraz z przylegającym do niego dobrami ziemskimi).

Charakterystycznym elementem ubioru zakonników był biały płaszcz przekreślony czarnym krzyżem, od którego to wzięła się nazwa zwyczajowa tego zgromadzenia - „Krzyżacy”.

Na ziemie polskie Krzyżacy przybyli w 1226 r. Sprowadził ich książę Konrad I Mazowiecki, aby podbijali Prusy i chrystianizowali pogański lud zamieszkujący te ziemie, który zagrażał północnym rubieżom Mazowsza. Książę podarował zakonnikom ziemię chełmińską (zachowując władzę zwierzchnią nad nią), która stanowiła najdogodniejszą bazę do rozpoczęcia walk z plemionami Prusów.

Prusowie nie byli jednolitym narodem. Tym mianem określano ogół wspólnot plemiennych, które do XIII wieku zajmowały tereny na wschód od Wisły, przez dzisiejsze Mazury, Półwysep Sambijski, aż po Żmudź.

Od momentu pojawienia się Krzyżaków na ziemi chełmińskiej do końca XIII wieku Zakon Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie dokonał krwawego podboju terenów zamieszkanych przez plemiona Prusów, budując w ten sposób swoje państwo. Na miejscu dawnych grodów, a także w wielu innych miejscach, wznoszone były kamienno-ceglane warownie w postaci zamków i miasta. W ten sposób powstały m. in.: Toruń, Chełmno, Kwidzyn czy Elbląg. Umocnienia wznosili zarówno sami Krzyżacy, jak też biskupi i ich kapituły (np. biskupi warmińscy).

Prusy Zakonne, czyli państwo zakonu krzyżackiego, w swym maksymalnym zasięgu obejmowały: Estonię, Łotwę, ziemię dobrzyńską, ziemię chełmińsko-michałowską, Prusy Wschodnie i Pomorze Gdańskie. Po przegranej wojnie polsko-krzyżackiej (1519-1521) Wielki Mistrz Zakonu Albrecht Hohenzollern przeszedł na luteranizm, co położyło kres istnieniu państwa zakonnego.

Krzyżacy wybudowali na podbitych ziemiach zakonnych około 200 zamków. Większość z nich powstała w drugiej połowie XIV w. Były wzorem dla zamków biskupich w Prusach (Lidzbark, Olsztyn, Reszel), zamków w krajach nadbałtyckich, zamków książąt litewskich i książąt mazowieckich (Ciechanów).

Dziś w granicach Polski jest około 50 miejsc, w których można znaleźć, lepiej lub gorzej zachowane zamki Zakonu Krzyżackiego. Wszystkie te miejscowości znajdują się w obrębie trzech województw: pomorskiego, warmińsko-mazurskiego i kujawsko-pomorskiego. Dla przykładu wymienić można zamki w takich miejscowościach, jak Kętrzyn, Ostróda, Szestno, Barciany, Bezławki, Działdowo, Brodnica, Przezmark, Pokrzywno, Elbląg, Ełk, Nidzica, Osiek, Radzyń Chełmiński, Lębork Rogoźno, Świecie, Sztum, Gniew, Kowalewo Pomorskie, Golub-Dobrzyń, Bobrowniki, Nowy Jasieniec, Bierzgłowo, Toruń, Gdańsk Grudziądz, Giżycko czy Malbork.

Krzyżacy wznosili swe zamki z reguły na obszarze równinnym, w sąsiedztwie rzek lub jezior, wykorzystując warunki terenowe jako naturalne elementy fortyfikacyjne. Pierwsze zamki, datowane na okres podboju Prus (XIII w.), budowano z drewnianych bali, ziemi i gliny. Dopiero wiek XIV przyniósł najbardziej charakterystyczne dla architektury krzyżackiej zamki ceglane i z polnego kamienia. Także ten wiek wykształcił typową formę zamku krzyżackiego składającego się z dwóch części: zamku właściwego (inaczej głównego) czyli domu zakonnego i podzamcza - dworu gospodarczego.

Zamek właściwy najczęściej był budowlą dwu- lub trójkondygnacyjną o fundamencie i podmurówce z kamieni polnych. Wznoszony był na planie regularnego czworoboku i otoczony solidnym murem obronnym z narożnymi basztami posiadającymi wiele otworów strzelniczych. Baszty były na ogół kwadratowe lub cylindryczne w przekroju. Po środku znajdował się obszerny dziedziniec służący do koncentracji, ćwiczeń i przeglądów wojsk krzyżackich. Dziedziniec najczęściej był przykryty dachem pulpitowym i otoczony dwukondygnacyjnym, murowanym lub drewnianym gankiem, z którego wchodziło się do pomieszczeń budynku. Na zewnątrz budowli, pod dachem, biegł również ganek tzw. hurdycje, który pełnił funkcje obronne. Stąd można było razić wroga strzałami i kamieniami, lać wrzątek lub gorącą smołę. Dodatkowo tuż obok zamku, nad fosą lub obok niej, często stawiana była osobna wieża, połączona z budynkiem zamku wysoko umieszczonym gankiem, była to ufortyfikowana latryna — tak zwane gdanisko (Dansker), która też należała do umocnień zamku. W celu powiększenia obronności na parterze, w murze zewnętrznym były wąskie otwory strzelnicze lub w ogóle nie było okien. Znajdowały się więc tu na ogół pomieszczenia gospodarcze, np. kuchnia. Na pierwszym piętrze natomiast mieściły się izby mieszkalne, kaplica, kapitularz oraz jadalnia. Pomieszczenia kaplicy, refektarza i kapitularza były zwykle dwunawowe, z kolumnami w środku, na których wspierało się gotyckie, ostrołukowe, żebrowane sklepienie. Ściany i sklepienia tych sal, w odróżnieniu od innych zamkowych pomieszczeń, zdobiono malowidłami. Posiadały one także duże, zamknięte ostrołucznie (gotyckie) okna w ścianie zwróconej w kierunku podzamcza. Wyższe kondygnacje zamkowe zaś przeznaczano na magazyny: spichrze i spiżarnie oraz zbrojownie.

W kilkukondygnacyjną, na pozór skromną, surową bryłę zamku-klasztoru niejednokrotnie wkomponowywano wiele elementów ozdobnych w postaci dekoracyjnych wieżyczek, szczytów, fryzów, portali czy maswerków (geometryczne wzory architektoniczne odkute z kamienia lub zrobione z cegieł, używane do wypełnienia górnej części gotyckiego okna, przeźrocza lub rozety). Wprowadzenie takiej rozmaitości form architektonicznych i zdobniczych pozwalało stworzyć wrażenie optycznej lekkości monumentalnej bryły gotyckiego zamku zakonnego.

Najbardziej charakterystycznymi pomieszczeniami w zamku zakonnym, często posiadającymi swoje specyficzne nazwy, były:

• Kaplica - miejsce, w którym zakonnicy zbierali się siedem razy na dobę na wspólne modły. Księża odmawiali brewiarz, a rycerze i bracia służebni powtarzali po kilka razy „Ojcze nasz". Każdy wstępujący do zakonu rycerz i brat służebny musiał nauczyć się na pamięć „Ojcze nasz" i „Wierzę w Boga".

• Kapitularz - zwykle znajdował się obok kaplicy, był salą narad, posiedzeń i ćwiczeń ascetycznych. Tutaj odbywały się cotygodniowe zebrania pod przewodnictwem komtura, na których odczytywano głośno braciom regułę, prawa i zwyczaje zakonne. Tutaj także wymierzano publicznie braciom karę batów (np. za kłótnie i wyzwiska, nieposłuszeństwo, spędzenie nocy poza klasztorem).

• Refektarz - (zwany Remter) był jednocześnie jadalnią braci i pomieszczeniem rekreacyjnym, tutaj spędzano też czas wolny w ciągu dnia.

• Dormitoria - Wspólne sypialnie braci zakonnych, gdzie spali oni na osobnych łóżkach. Reguła nakazywała braciom-rycerzom spać w ubraniach i obuwiu, by zawsze być gotowym do walki.

• Infirmeria - Pomieszczenia szpitalne z własnym refektarzem, przeznaczone dla chorych braci zakonnych.

Komturowie posiadali własne komnaty składające się z izby i komory, całość z osobnym wejściem z ganku. Zapewne także księża zakonni mieszkali oddzielnie od rycerzy.

Na terenie podzamcza mieściły się kuźnie, stajnie, obory, stodoły i mieszkania dla służby. Podzamcze było oddzielone od zamku właściwego fosą, nad którą budowano most zwodzony otoczone były systemem fos i murem obronnym wzbogaconym basztami. W przypadku gdy zamek nie posiadał podzamcza, wówczas dla celów gospodarczych i pomocniczych zajmowano parter domu głównego.

Zamek właściwy i podzamcze dodatkowo otaczany był fosą i murem obronnym, wzmocnionym basztami. Do zewnętrznych umocnień zamku wykorzystywali krzyżaccy budowniczowie warunki naturalne, (pagórki, rzeki, bagniste łąki). Niejednokrotnie jednak musiano kopać fosy, usypywać wzniesienie, wyrównywać pagórki. Wszystkie omówione powyżej elementy zamku krzyżackiego czyniły z tych budowli fortyfikacje dobrze i funkcjonalnie rozplanowane, doskonale przystosowane do prowadzenia aktywnej obrony i trudne do zdobycia.

Dodatkowo w architekturze zamków Zakonu Krzyżackiego wyróżnia się dwa typy tych założeń: zamki wójtowskie i zamki konwentualne.

W zamku konwentualnym rezydował konwent. Jego wygląd i rozplanowanie było zgodne z opisem przedstawionym powyżej, a więc składał się on z dwóch części, tj. zamku właściwego i podzamcza. Zamek właściwy był zazwyczaj czteroskrzydłowy i zgodnie ze Statutami musiały znajdować się na nim następujące pomieszczenia: kaplica, kapitularz, refektarz, dormitorium i infirmeria.

Zamek wójtowski (wzniesiony np. w Nidzicy, Morągu czy Lipienku) zaś był siedzibą wójta i pełnił funkcje sądownicze oraz gospodarczo-administracyjne. Był on mniejszy od zamku konwentualnego, na ogół zakładany na planie czworoboku foremnego i pozbawiony podzamcza. Składał się on z domu zakonnego, obwodowych murów obronnych poprzedzonych fosą i wieży bramnej lub dwóch baszt, pomiędzy którymi znajdowała się brama wjazdowa. Czasami w założeniu tym występowały jeszcze dodatkowe budynki w bocznych skrzydłach zamku, przeznaczone na pomieszczenia gospodarcze. Dom zakonny był na ogół dwukondygnacyjny, usytuowany naprzeciwko bramy wjazdowej i znajdowały się w nim następujące pomieszczenia: refektarz, mieszkanie wójta, kaplica i pomieszczenia gospodarcze, takie jak np. kuchnia. Zamki wójtowskie podporządkowane były komturowi.

Oba typy zamków były tak rozplanowane i rozmieszczone w przestrzeni, aby możliwe było sprawne przemieszczanie się pomiędzy nimi w przeciągu jednego dnia

Funkcje jakie pełnił zamek krzyżacki były różnorodne. Pierwszą i zarazem jedną z ważniejszych funkcji zamków tego rycerskiego zakonu była funkcja obronno-wojskowa. Stanowiły one miejsce stacjonowania gotowych do działania garnizonów i miejsca bardzo skutecznej obrony biernej.

Zamek służył również jako instrument sprawowania władzy państwowej (funkcja administracyjna). Był on także centrum zarządzania rozległymi latyfundiami (funkcja gospodarcza), które posiadały różnorodne zadania, jedne na przykład prowadziły gospodarkę rolną, a inne hodowlaną.

Obiekty te prócz funkcji mieszkalnej, gospodarczej i obronnej, które były typowe dla wszystkich obiektów tego rodzaju posiadały także funkcje zakonne i klasztorne, co występowało już tylko przy okazji zamków zakonów rycerskich.

Przykładowym zamkiem zakonu rycerskiego, który spełniał wszystkie te funkcje jest, ulokowany na prawym brzegu Nogatu, zamek w Malborku, będący głównym domem zakonu, siedzibą wielkiego mistrza oraz władz zakonu. Zamek ten jest jednocześnie przykładem nieco odrębnej formy zamku krzyżackiego, gdyż składa się on nie z dwóch, a z trzech części:

• Zamku Wysokiego czyli domu konwentu krzyżackiego (wzniesionego w latach 1276 -1280), gdzie mieści się kapitularz, kaplica NMP, refektarz, dormitorium mnisze oraz kuchnia. Brama wjazdowa do Zamku Wysokiego jest ulokowana odmiennie, niż w innych zamkach zakonu, gdyż znajduje się ona w narożu północno - zachodnim, ale takie nietypowe rozwiązane narzuciły warunki topograficzne.

• Zamku Średniego (1295 - 1324), gdzie wzniesiono Pałac Wielkiego Mistrza, Dom Wielkiego Komtura, dom gościnny z pokojami gościnnymi i mieszkaniami służbowymi dla dostojników zakonu, infirmerię, kaplice oraz Wielki Refektarz (30 m
  15 m), który przykryty został autentycznym gwieździstym sklepieniem, wspartym na trzech smukłych granitowych kolumnach.

• Podzamcza (założonego w I połowie XIV w) zwanego również Zamkiem Niskim, gdzie ulokowano kościół p. w. św. Wawrzyńca, szpital, mieszkania dla służby, a także wszelkie budynki gospodarcze i rzemieślnicze, niezbędne do funkcjonowania zamku, m.in.: magazyny, zbrojownie, stajnie na 400 koni, obory oraz spichlerze.

Całość obszernego malborskiego założenie zamkowego otoczona została pierścieniem murów, wzmocnionych basztami i wieżami oraz fosą.

Zamki krzyżackie były, a nieliczne z nich są do dziś, świadectwem potęgi militarnej Zakonu. Są też one świadectwem pobytu tego bractwa zakonnego na Ziemiach Polski. Być może mało kto wie, że istnienie Zakonu Krzyżaków nie zakończyło się wraz z likwidacją ich państwa. Zakon ten nigdy nie został oficjalnie rozwiązany przez papieży. W XIX wieku Krzyżacy powrócili do działalności charytatywnej i szpitalnej. W 1923 r. zakon zrezygnował z charakteru rycerskiego. Zakon Krzyżacki istnieje do dzisiaj, a obecną siedzibą wielkiego mistrza jest dom zakonny w Wiedniu. Zakon kieruje parafiami, prowadzi pracę duszpasterską, sprawuje opiekę duchową w szpitalach zakonnych, prowadzi różne placówki służby zdrowia, domy starców i domy dziecka.

BIBLIOGRAFIA:

• Kaczyńscy I. i T., 2005, Polska - najciekawsze zamki, Muza, Warszawa;

• Kunkel R., Różycka E., 2005, Zamki, pałace, dwory, Videograf II, Katowice;

• www.miks.ar.wroc.pl;

• www.zamki.net.pl;

• www.pl.wikipedia.org;

• www.rycerze.org.

7

---