FORMIZM
Wstęp
Początek XX stulecia to okres wielkich rewolucji artystycznych. W 1905 roku pojawia się na Salonie jesiennym w Paryżu malarstwo dzikich. Antyrealistyczne, dekoracyjne obrazy fowistów nastawione były na wywołanie szoku. Oparte o dysonanse barw, abstrakcyjnie traktowany kolor, uproszczenie i oszczędność środków wyrazu. W 1908 roku na wystawach pojawia się kubizm, pełen geometryzacji, wielokrotności przestrzeni, deformacji i skróconej perspektywy. Równolegle we Włoszech na łamach włoskiego El Figaro poeta Filippo Marinetti ogłasza swój manifest futurystyczny, w którym neguje całą przeszłość, odrzucając dotychczasowy dorobek sztuki. Głosił kult techniki i nowoczesności, fascynacje dynamiką, rozwijającą się techniką i szybkości. Kubizm i futuryzm stanowił wstęp do sztuki abstrakcyjnej. Istnieje ona sama dla siebie, działa układem form i barw, pobudza fantazję i wyobraźnię, jej celem jest ukazanie istoty świata, stanów uczuciowych artysty, oddziaływane na estetykę odbiorcy. Bezsens współczesnego świata pokazuje sztuka absurdu- dadaizm. Jest ona protestem przeciwko wojnie, mieszczańskiej zakłamanej kulturze i obyczajowości. I wreszcie ekspresjonizm. Pojęcie, które nie da się jednoznacznie określić ani zamknąć w ramy czasowe. Ekspresja towarzyszy, bowiem artystom wszystkich epok i wszystkich regionów świata.
W tym czasie, kiedy w Europie nowe kierunki wytyczają artystyczną drogę, w Polsce panuje realizm, pojawia się epizody impresjonizmu, Polska jest jednak daleko za Europą. Rok 1917 ożywia jednak nadzieje na odzyskanie niepodległości, co przekłada się także, na zmiany i ożywienie także w środowisku artystycznym. Młodzi malarze, poeci i publicyści chcą wprowadzić zmiany w polskiej kulturze.
Powstanie grupy i pierwsza wystawa
Pierwsza wystawa Formistów, zwanych w początkowej fazie Ekspresjonistami Polskimi odbyła się 4 listopada 1917 roku. Tytus Czyżewski tak opisuje początki grupy:
„ Pewnego wieczoru skomunikowali się ze mną dwaj malarze, bracia Zbigniew Postanowiliśmy we trzech założyć Towarzystwo Skrajnych Modernistów i przeciwstawić się tępocie i ogólnej śpiączce, jaka panowała na wówczas w sztuce polskiej (…)”
Oprócz wspomnianych trzech, na pierwszej wystawie pojawili się także: Władysław Skoczylas, Leon Chwistek, Tytus Czyżewski, Stanisław Gołębiowski, Jan Hrynkowski, Tymon Niesiełowski, Franciszek Rutkiewicz, Jan Rubczak, Felicja Szererowa oraz Eugeniusz Zak. Ujawniają się tutaj pierwsze ogólne założenia grupy. Artyści cenili sobie niezależność od rygorów tradycyjnego odwzorowywania rzeczywistości oraz propozycję obrazu symultanicznego ( w sensie przestrzennym). W tym przypadku widoczne były nieukrywane z resztą wpływy kubizmu europejskiego. Pojawia się także wątek swojskiej sztuki- góralszczyzny i zakopiańszczyzny, jako wyznacznika stylu polskiego. Formiści doskonale łączyli, bowiem nowatorskie poszukiwania ze swoistymi motywami, subtelnie ukazując, iż formalne poszukiwania łączą się doskonale z próbą tworzenia narodowego stylu.
Pierwsza wystawa formistów stała się nie tylko skandalem, ale też początkiem nowej epoki w sztuce polskiej. Artyści podkreślali połączenie tradycji i nowoczesności w poszukiwaniu autonomii sztuki. Modernizm czy romantyzm współistniał z ekspresjonizmem będącym tu synonimem nowoczesnych nurtów. Głównym punktem zainteresowania malarzy „nowej sztuki” była forma i barwa. To one kształtowały treść obrazu. Stworzenie nowego stylu było ważnym zamierzeniem młodych artystów, styl ów miał bowiem łączyć w sobie zdobycze sztuki europejskiej z rodzimą tradycją, jaką była sztuka Podhala.
Kolejne wystawy
Druga wystawa Ekspresjonistów polskich odbyła się we Lwowie, rok później. W kolejnej krakowskiej prezentacji, do grupy dołączył Jerzy Hulewicz. Krytyka artystyczna do nowej sztuki podchodziła dość nieufnie i z dużym dystansem. Zarzucano im brzydotę i okropność ich dzieł, braki warsztatowe, nieudolność oraz głoszenie haseł, nie wnoszących do sztuki nic nowego. O pochlebny komentarz pokusił się jednak Mieczysław Dąbrowski, widząc w ich sztuce „ treść nową, świeżą, zniewalającą widza do zastanowienia się (…)”.
W połowie 1918 roku Ekspresjoniści Polscy zmieniają nazwę na Formiści. Grupa chce się bowiem odróżnić, odizolować od innych grup artystycznych, gdyż krytyka zaczyna utożsamiać nazwę Ekspresjoniści z wszystkimi młodymi nowatorskimi artystami. Nazwa ta skupia szereg indywidualności różniących się znacznie w swych rezultatach, którym jednak przyświeca wspólny ideał jednolitego stylu. Formizm jest próbą stworzenia nowego stylu, na podstawie pojęć realizmu i piękna, które rozwinęły się z doświadczeń kubistów, futurystów i ekspresjonistów.
Formiści 14 razy wystawiali swoje prace jako jedna grupa. W kwietniu 1921 roku zaprezentowali się w Zachęcie w Warszawie. Wystawa wzbudziła oburzenie grupy artystów starszego pokolenia, do tego stopnia, iż doprowadziła do protestów, przeciwko prezentowaniu „tych tworów, nie mogących mieć żadnych pretensji do artyzmu.” Działania te powodują, iż Zachęta nie zgadza się na kolejne wystawianie tak kontrowersyjnej sztuki.
Zupełnie odmienna reakcja spotkała Formistów, podczas wystawy w 1922 roku w Paryżu. Wystawa, zrzeszająca formistów, a także artystów polskich mieszkających we Francji, odniosła ogromny sukces a prasa nie szczędziła jej pochwał. Pomimo sukcesu za granicą, w grupie dochodzi jednak do kryzysu. Przyczynia się do tego Zbigniew Pronaszko, którego sztuka zmienia się. Artysta, znudzony modernistyczną formą, poszukuje spokoju, odwołując się w swej twórczości do form klasycznych, spokojnych. W latach 1921-1922 Pronaszko potrzebuje sztuki. Nie eksperymentu, nie ekscesu.To wejście na drogę rozsądku, doprowadziło ostatecznie do upadku grupy, co oznajmił w 1922 Leon Chwistek słowami „Stowarzyszenie grupy przestało istnieć (...)”.
Sylwetki
Ugrupowanie formistów skupiało różne indywidualności artystyczne, malarzy z różnym doświadczeniem i obrazy o różnym charakterze. Mieli oni za sobą okres przygotowawczy - naukę w akademiach sztuki, profesorów o mniej lub bardziej tradycyjnej twórczości, podróże zagraniczne, które ukazywały nowe, nieznane światy sztuki i chcąc nie chcąc, zmuszały młodych twórców do własnych poszukiwań, początkowo opartych często na wyraźnym naśladownictwie mistrzów. Do najbardziej utalentowanych i wpływowych członków grupy należeli: bracia Zbigniew i Andrzej Pronaszko, Tytus Czyżewski, Leon Chwistek. Grupa liczyła jednak bardzo wielu członków. Byli to m.in. Konrad Winkler, August Zamoyski, Jan Hrynkowski, Tymon Niesiołowski, Jacek Mierzejewski oraz Stanisław Ignacy Witkiewicz. W 1918 wśród formistów znaleźli się także artyści działający w Warszawie, m.in.: Romuald Kamil Witkowski, Wacław Wąsowicz, Jerzy Zaruba i Mieczysław Szczuka oraz we Lwowie, m.in.: Leon Dołżycki, Ludwik Lille.
Zbigniew Pronaszko (1885-1958)
Artystyczna atmosfera w domu, a także dobra sytuacja finansowa rodziców sprzyjają decyzji o jego edukacji artystycznej. W 1905 roku Zbigniew rozpoczyna studia w Szkole sztuk Pięknych w Kijowie, naukę kontynuuje u Teodora Axentowicza. Podczas nauki Pronaszko wiele podróżuje, m.in. do Francji, Monachium i Wiednia odwiedzając tamtejsze galerie i muzea. Wczesnego obrazy artysty oparte są głównie o idee symbolizmu i modernizmu. Rok 1910 przynosi zdecydowaną zmianę w twórczości artysty. To podróż do Włoch i pierwszy wystąpienia futurystów a także malarstwo Picassa i Braque'a kierują go w kierunku nowych poszukiwań. W 1912 roku Zbigniew tworzy monumentalny projekt fresków i witraży dla kościoła Misjonarzy w Krakowie. Nie zostały one jednak przyjęte, z racji iż były zbyt irracjonalne i ekstatyczne, jak na potrzeby Powszechnego Kościoła.
Dorobek artystyczny Zbigniewa Pronaszki obejmuje portrety, akty, sceny rodzajowe, pejzaże, częstym motywem były instrumenty muzyczne, głównie skrzypce i gitara. Jego obrazy z okresu formistycznego charakteryzuje płaskość, wąska gama stłumionych barw z dominantą błękitów i brązów, wielość geometrycznych kształtów. Artysta dąży do jednoczesnego ukazania różnych fragmentów rzeczywistości ujętych z wielu punktów widzenia. Po 1922 roku artysta rozjaśnia paletę, tworzy obrazy bardziej dekoracyjne, w końcu skupiając się głównie na problemach kolorystycznych.
Najsłynniejsze dzieła: Gitarzystka, Portret architekta Wasilkowskiego, Dwie nagie, Akt formistyczny
Andrzej Pronaszko (1888 - 19Xx)
Brat Zbigniewa, swoją edukację artystyczną rozpoczyna w Krakowie w Wyższej Szkole Przemysłowej. Studia malarskie kontynuuje w pracowni Leona Wyczółkowskiego krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Podobnie jak brat, wiele podróżuje doskonaląc swe umiejętności artystyczne w Wiedniu i Monachium. Jest twórcą scenografii, które dały początek jednemu z najważniejszych rozdziałów historii teatru w Polsce. Artysta współpracował z teatrami w Łodzi, Warszawie i Lwowie. Jego styl zrywa z tradycyjnym, rzeczywistym odtwarzaniem tła rozgrywających się na scenie wydarzeń. Artysta stara się wiązać w jedną całość dekorację ze światłem, wyglądem aktorów, ruchem scenicznym. Pronaszko stworzył pochyłą scenę, a także rozbudowane architektoniczne poziomy, które zmieniały się wraz z rozwojem akcji dramatu. Pomimo iż głównie skupiał się na scenografii teatralnej, zajmował się także malarstwem. Jego wczesne prace o symbolicznym charakterze, przekształciły się w syntetyczne, zgeometryzowane martwe natury, o monochromatycznej gamie barwnej i obwiedzione mocnym konturem. Przedstawiał także sceny religijne, które nawiązywały do witrażowej ludowej sztuki.
Najsłynniejsze dzieła: Portret żony, Procesja, Mnich, Handlarz instrumentów muzycznych, Martwa natura z gitarą
Tytus Czyżewski (1880-1945)
Tytus Czyżewski urodził się w Przyszowej, k. Limanowej. W 1902 roku rozpoczął naukę w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych w pracowni Józefa Mehoffera, później Leona Wyczółkowskiego. W Paryżu obserwuje narodziny kubizmu, walkę Picassa i Braque'a o nową rzeczywistość na obrazie, poznaje także Cezanne'a. W 1910 Czyżewski ponownie wyjeżdża do Paryża na dwa lata, co bardzo wpłynęło na jego artystyczne ukierunkowanie. Artysta uważany był z jednego z najwszechstronniejszych twórców wśród formistów. Po okresie malarstwa impresjonistyczno - secesyjnego zainteresował się zgeometryzowanymi, uproszczonymi kształtami, które zestawiał tworząc często dziwne, nierealne rzeczywistości. Podobnie jak Pronaszko, Czyżewski ukazuje wycinki realnego świata z różnych punktów widzenia, i różnych odległości. W zgeometryzowanych, kanciastych formach kryją się ludowe świątki, Madonny i Zbójnicy. Obok malarstwa Czyżewski pisze wiersze, wydając w 1920 roku swój najważniejszy formistyczny zbiór poezji Zielone Oko.
Najsłynniejsze dzieła: Madonna, Zbójnik, Martwa Natura, Hiszpanka, Martwa natura z konikiem, Pejzaż z Cagnes
Leon Chwistek (1884-1944)
Studia rozpoczął w w pracowni Mehoffera w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Po roku zrezygnował, aby zająć się studiami z zakresu matematyki i fizyki. W 1906 roku uzyskał tytuł doktora na filozofii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Przez prawie 20 lat nauczał matematyki w gimnazjum Sobieskiego w Krakowie, w 1922 roku wykładał matematykę na Uniwersytecie jagiellońskim, a w 1930 roku objął katedrę logiki matematycznej na Uniwersytecie we Lwowie. Leon Chwistek był jednym z największych entuzjastów nowego, formistyczne języka wypowiedzi. Stał się głównym teoretykiem grupy, twórcą estetycznych teorii „wielości rzeczywistości” i strefizmu. Artysta zafascynowany futurystycznym ruchem, tworzył dynamiczne obrazy przedstawiające taniec, i pojedynek, analizujące poszczególne fazy ruchu na jednym płótnie. Przedmiotem jego zainteresowań było miasto i przeróżne fantazje architektoniczne.
Najsłynniejsze dzieła: Szermierka, Kompozycja stroficzna, Miasto fabryczne, Miasto, Motyle, Akt kobiecy.
Podsumowanie
Formizm nie stworzył jednej wspólnej teorii, jednolitych reguł i zasad. Związani dłużej czy krócej z grupą artyści przechodzili różne przeobrażenia, poszukiwali zarówno przed epizodem formistycznym, jak i po nim swojej drogi twórczej, często ostatecznie znajdując ją w zupełnie odmiennym stylu i formie wypowiedzi artystycznej. Joanna Polakówna tak podsumowuje działania i znaczenie polskich formistów: „czerpiąc zarazem ze współczesnych, awangardowych kierunków artystycznych w Europie, kubizmu, ekspresjonizmu i futuryzmu, dążyli uporczywie do stworzenia nowoczesnego stylu polskiego. Ambicje stylotwórcze były wielokrotnie deklarowane i podkreślane. W tym postulacie zawierała się próba rozwiązania uwierającego więzła, o który poranił sobie palce niejden spośród najlepszych malarzy - problem polskości sztuki (…)”.
Bibliografia:
J.Pollakówna, Formiści, Kraków 1982
M. Czapska-Michalik, Formiści, Warszawa 2007
J. Pollakówna, Formizm, Kraków 1982, s. 42
M. Czapska-Michalik, Formiści, Warszawa 2007, s. 59
J. Pollakówna, Formizm, Kraków 1982, s.
J. Pollakówna, Formiści, Warszawa 2007, s. 92-93