Sztuka manierystyczna w Europie - źródła, inspiracje, przedstawiciele
Manieryzm- tendencja w sztuce europejskiej ok. 1520-1600; współistniał z wieloma innymi nurtami sztuki XVI w.; oznacza postawę umysłowo- kulturową , opartą na XVI-wiecznym ideale gentiluomo - człowieka cechującego się zręcznością i wykwintem w zachowaniu, biegłego w towarzyskiej grze dobrych manier, doskonale edukowanego, mającego wytrawny smak artystyczny i wyczucie form. Estetyka manieryzmu akcentuje przede wszystkim wytworność, wyrafinowanie, kunsztowność, świadomą sztuczność form; zakłada znaczną swobodę wyobraźni i fantazji twórcy, zwolnionego z rygoru trzymania się reguł klasycznych. Celem nie jest zwykłe naśladownictwo świata realnego, lecz tworzenie dzieł bezbłędnych stylowo i formalnie. Istotą postawy manierystycznej jest sprezzatura( powściągliwa nonszalancja)- takie rozwiązanie trudności, by odbiorca zyskał wrażenie łatwego ich poskromienia i by powstał efekt gracji(doskonałego wdzięku). Dzięki temu tworzenie dzieła staje się grą, wirtuozerską żonglerką formami i kompozycyjnymi chwytami. Ceniony jest efekt zaskoczenia, gra iluzji oraz fantazyjna niekonwencjonalność pomysłu(capriccio). Manieryzm uformował się we Włoszech, gł. w
środowiskach dworskich( Florencja, Rzym, Mantua, Parma). Stanowił rozwinięcie ujęć dojrzałego renesansu, zmierzającego do skrajnego wyzyskania formuły idealnej doskonałości artystycznej mistrzów quattrocenta. Przedstawicielami typowego manieryzmu wirtuozersko- formalnego byli: malarze: G. Romano(też architekt), G. B. Rosso Fiorentino, Parmigianino, Bronzino, G. Vasari, rzeźbiarze: Giambologna, B. Cellini. Tendencje manierystyczne łączyły się czasem z innymi kierunkami artystycznymi , np. z koloryzmem malarstwa weneckiego w twórczości J. I F. Bassano oraz Tintoretta, albo nabierały odmiennego zabarwienia emocjonalnego , np. w bardziej ekspresyjnym, spirytualistycznym malarstwie J. Pontormo.
W okresie ok. 1530-1600 manieryzm rozprzestrzenił się także poza Włochami, gdzie jednak zawsze wynikał z wpływu włoskiego i był nurtem italianizującym. Rozwinął się bujnie w środowiskach dworskich Francji ok. 1540-80(szkoła Fontainbleau). Późny manieryzm rozkwitał m.in. na dworach cesarza Rudolfa II (w Pradze i Wiedniu 1575-1600), książąt lotaryńskich w Nancy ok. 1600-15, elektorów bawarskich w Monachium. Manieryzm wystąpił też w środowiskach bogatego patrycjuszowskiego mieszczaństwa: w Norymberdze, w Haarlemie(Goltzius, van Mander), i Utrechcie( Bloemaert). Specyficzną redakcją manieryzmu było skrajnie ekspresyjne malarstwo El Greca, działającego w Toledo. W Polsce cechy manieryzmu dają się odkryć w rzeźbie Santi Gucciego lub w układzie i dekoracji zamku Krzyżtopór. Manieryzm pozostał jednak w Polsce kierunkiem mało przyswojonym.
Pojęcie manieryzmu jako manieryzmu północnoeuropejskiego stosowane bywa też na określenie specyficznej formuły północnego renesansu północnego. Obejmuje wówczas dekorację wyrafinowaną, choć nie wyrosłą z tradycji włoskiej , architekturę rezydencjonalną i miejską w Anglii, Niderlandach pn. Niemczech, Gdańsku, Skandynawii. Jako manierystyczny bywa też określany typ malarstwa pejzażowego, sformułowany w Niemczech przez grupę artystów flamandzkich(tzw. szkoła z Frankenthal) i rozpowszechniony w sztuce niderlandzkiej i niemieckiej ok. 1590-1620. Były to malowane z wirtuozerską precyzją, zamknięte w intymnej przestrzeni pejzaże o wymyślnej kompozycji i wyrafinowanej kolorystyce(np. A. Elsheimer)
Terminu manieryzm użył po raz pierwszy Vasari na określenie elegancko i wymyślnie wystylizowanych obrazów. Od XVIII w. malarstwo manierystyczne ceniono coraz niżej. Jego twórcy nie wytrzymywali porównania z wielkimi mistrzami sztuki renesansowej i na ich tle uważani byli za mniej wybitnych. Cechy stylu manierystycznego- wymyślne pozy, wydłużone sylwetki-uznawano za niedostatek umiejętności i pogoń za efektem. W XX wieku manieryzm zaczęto rozpatrywać jako odrębny styl schyłkowego okresu renesansu.
Manieryzm charakteryzuje wielka rozmaitość tematów. Postacie przybierają rozmaite pozy, pojawiają się różne ujęcia perspektywiczne i bogactwo kolorów, a klasyczne linie, harmonia i perspektywa są temu podporządkowane. Manieryści malując postać ludzką, ukazują ją w ulotnym ruchu, czasem z naruszeniem proporcji. Przesłanie moralne i emocjonalne obrazów manierystycznych jest mniej heroiczne niż to, któremu hołdowali artyści renesansowi. Stwarza to niepewność czy wręcz możliwość błędnej interpretacji. Dlatego właśnie manieryzm nie podobał się tym, którzy lubią bezpośredni, czysty przekaz, charakterystyczny dla doby renesansu.
1