40. Sztuka manierystyczna w Europie- źródła, inspiracje, przedstawiciele

Nazwa manieryzm wywodzi się od włoskiego maniera, a to z kolei z łacińskiego manus (ręka) i pierwotnie oznaczała specyficzne cechy, styl twórczości jakiegoś artysty. W przeciwieństwie do dzisiejszego rozumienia maniery i manieryzacji jako zjawisku o zabarwieniu pejoratywnym, w XVI wieku maniera oznaczała pożądaną cechę czy wręcz zaletę. Słowo to zostało zapożyczone z literatury poświęconej ogładzie towarzyskiej, w której oznaczało dodatnią cechę bycia. W tym też kontekście przeszło do języka francuskiego, gdzie la manière otrzymało znaczenie zbliżone do savoir-vivre. Wraz z końcem XVI wieku nasilała się tendencja do kwestionowania maniery rozumianej jako stylizacja. Nazwa całego okresu pochodzi zatem od cechy (czyli maniery), którą wówczas uważano za pożądaną, a którą po upływie tego czasu uznano za najbardziej charakterystyczny przejaw minionej epoki. Pod tym pojęciem nasycenia manierą rozumiano zespół cech, takich jak brak brutalności i napięcia, obecność wysubtelnienia, wyrafinowania, pewnej "sztuczności", nienaturalnego piękna. Na wartość dzieła sztuki wpływały także, według ówczesnych koncepcji, komplikacje, jaki stawiał sobie artysta w celu ich przezwyciężenia. Ta wykwintna niedbałość i wdzięk w pokonywaniu trudności zyskała nazwę sprezzatura, użytą po raz pierwszy przez Baldassare Castiglione w dziele Il Cortegiano, 1528 (Dworzanin). Istotne było także zaskoczenie widza, zastosowanie nietypowych rozwiązań, iluzja i fantazja. Zerwano z wymogiem ścisłego przestrzegania klasycznych reguł, klasycznej harmonii i ładu na rzecz dążenia do skomplikowanych układów. Późniejsi krytycy sztuki (od XVII do XIX wieku) sztukę tego okresu uznawali za zwyrodniałą i zepsutą. Dopiero badania prowadzone w ramach historii sztuki doprowadziły około 1920 roku do zrozumienia, że tak surowe potępienie nie było słuszne Manieryzm, sprecyzowany w 1920 roku, styl po renesansie obejmuje lata mniej więcej 1520 - 1620, niespokojny, pojawiła się za sprawą: osobowości Michała Anioła oraz odczucie młodych artystów, że klasyczny styl wczesnego Rafaela i Bramantego się przeżył. Nowy styl miał stworzyć możliwości do tworzenia dzieł, które nie rywalizowały by z powstałymi już tylko wnosiłyby coś bardziej ekscytującego. W architekturze zaczęto eksperymentować z klasycznymi formami, które mogły dawać ciekawsze rezultaty niż antyczne. Styl między harmonią a dramatyzmem. Dzieła wyrafinowane, frustrujące lub neurotyczne. Terminem manieryzm północny lub niderlandzki określa się także architekturę pn. Europy, operującą w sposób antyklasyczny witruwiańską teorią porządków architektonicznych, rozbudowaną i interpretowaną charakterologicznie. Decydującą rolę pełnił tu antyrealistyczną i abstrakcyjną - ornament z elementami groteski (tzw. okuciowy i zawijany), czerpany z wzorników, gł. C. Florisa i J. Vredemana de Vries (C. Floris, ratusz w Antwerpii, 1561–65; A. van Obbergen, Wielka Zbrojownia w Gdańsku, 1600–05).

Rafael – Kaplica w Sta Maria del Popolo

-Palazzo Vidoni – Caffarelli, Rzym

- Dom artysty - dekoracja konstrukcyjna, podkreślająca różnice faktur.

- Palazzo Branconio dell’Aquila, budynek manierystyczny, znany tylko z rysunków, bogata faktura, szczególnie na fasadzie, dekoracja nie konstrukcyjna – przeciwieństwo do domu artysty, kolumny przeniesione na dolną kondygnacje, złudzenie noszenia ciężaru, pod każdą kolumną nisza, piano nobile – alternacja okien z segmentowymi i trójkątnymi naczółkami, pomiedzy festony – skrajne bogactwo.

- Palazzo Pandolfini, Florencja, prostsza wersja Branconio, raczej willa podmiejska, niż pałac miejski – budowana na przedmieściach

Giulio Romano – Palazzo del Te 1526r. ukończony ok. 1534. Willa suburbana, Mantua, nieregularny plan, ciekawe rozwiązanie krzyżujących się pod kątem prostym osi ogrodu i osi głównego wejścia, cztery skrzydła z dziedzińcem w środku, powtarzające się elementy jednej elewacji, ale przekształcone w innych, 3 arkady pośrodku i po 4 okna z każdej strony, połączone ze sobą elementy gzymsu = podokiennik+ lico pilastrów + zworniki głównej kondygnacji, tworzą powierzchniowy wzór, delikatnie przesunięta oś okien, niesymetryczne, rożne szerokości arkad, rytm: okno, okno, okno, para pilastrów z niszą między nimi, okno, para pilastrów. Rozmyślna asymetria, subtelność. Na podobnej zasadzie założona jest elewacja ogrodowa. Wielce wyrafinowana komplikacja struktury elewacji. Zaskakująca dekoracja: ześlizgujące sie zworniki okien, zsuwające sie tryglify przy belkowaniu, niepokój konstrukcyjny, wnętrze - sala gigantów, zaokrąglone rogi i połaczenia ściany sufitem, iluzjonizm.

- Palazzo cicciaporci, Rzym, przypisywany Rafaelowi

- Palazzo Maccarani, Rzym

Antonio da Sangallo Starszy – Willa Madama, wspólna dla nich trzech, Stok Monte Mario, pod Rzymem, wybudowana w połowie, założenie willi z wewnętrznym dziedzińcem i ogrodem otwierającym się na stok, najpiękniejsze malowidła Rafaela i uczniów w loggi, wzorowana dekoracja na Złotym Domu Nerona,

Peruzzi – Palazzo Massimo, 1532, Rzym, dwie osie lekko ugięte, co niezauważalne jest w samej budowli, wygięta fasada, rustyka na całej wysokości, kolumny na parterze, symetria.

Da Sangallo Młodszy – Palazzo Farnese w Rzymie, ogromny, blokowy, kwadratowy dziedziniec w środku, rustykalne naroża zmniejszają się ku górze, jak we Florencji, gzymsy, wielki gzyms wieńczący, zaakcentowanie okna z herbem – pozornie głębiej w ścianie, pozornie mniejsze.

Michał Anioł – Kaplica Medyceuszy przy kościele S. Lorenzo, manieryzm: negatywne akcentowanie, ślepe aedikule nad drzwiami, nie proporcjonalnie duży naczółek między pilastrami, brutalno połączone elementy klasyczne w niestandardowy sposób.

- Biblioteka Laurenziana, przedsionek – kolumny wciśnięte w ścianę, niższy poziom podłogi przedsionka niż podłogi biblioteki,

Wzgórze Kapitolu w Rzymie, w formie trapezu, krótszym bokiem otwierające się schody, po środku tego placu owal z posagiem konnym Marka Aureliusza, wprowadzenie wielkiego porządku,

Ammanati – przebudowa Palazzo pitti

Varasi – pałac Uffizi

ARCHITEKTURA MANIERYSTYCZNA W EUROPIE

(renesans północny- Niderlandy, południowy Francja, szkoła Fontainebleau Franciszka I)

Niderlandy. Wchodzenie w dialog z formami włoskiego renesansu i manieryzmu przy bardzo silnej tradycji lokalnej. Najpierw artyści przejmują jedynie włoskie motywy ornamentalne, łącząc je swobodnie z miejscowym późnym gotykiem.

*przełom XVI i XVII, wyróżnikiem nowego stylu są dekoracje. Miękkie, organiczne formy przekształcają się w płaskie, jakby wycinane z blachy ornamenty, wielokrotnie zawinięte i przeplatane. Ten motyw rollwerku rozpowszechniają w całej północnej europie wzorniki Cornelisa Florisa i Hansa Vredemana de Vriesa.

*Cornelis Floris był twórcą najlepszego przykładu manieryzmu niderlandzkiego- monumentalny ratusz Antwerpii 1561-65. Łącznie wrażenia z oglądania włoskich pałaców z ich poziomą bryłą osadzoną na rustykowanym cokole z miejscową tradycją wysokich, trójkątnych szczytów ze sterczynami. Taki szczyt koronuje środkowy ryzalit i skupia dekorację rzeźbiarską.

*wykształca się typ manierystycznej kamienicy. Zachowując średniowieczny kształt wysokiego, wąskiego bloku oraz tradycyjne materiały: cegłę i kamienne wykończenie, zmienia przede wszystkim dekorację. Schodkowy szczyt wieńczący gotycka fasadę przyjmuje formę wolutową z pilastrowymi podziałami. Na nim oraz w portalu, często rozbudowanym, skupiała się dekoracja rowerkowa i okuciowa. Ten typ kamienicy stał się obowiązujący w północnej Europie przez co najmniej dwieście lat.

*We wnętrzach charakterystyczne manierystyczne kominki, niezwykle rozbudowane, często zajmujące całą ścianę Sali, bogato zdobione rzeźbą o skomplikowanych często programach treściowych. Np. w ratuszu głównego miasta w Gdański, dzieło Blondela.

Fontainebleau to zlepek budowli o różnym charakterze, zgrupowane wokół pięciu dziedzińców. Architekt Gilles le Breton- najstarszy zespół wokół dziedzińca białego konia. Prosta bryła z wysokim, dwuspadowym dachem ma wyodrębnione ryzality. Zasada tynkowanych i ceglanych ścian i kamiennych narożników, pilastrów, obramień okien.

Król sprowadza artystów włoskich: malarza Rosso Fiorentino, Primaticcio, Sebastiana Serlio, Cellini- reprezentowali włoski manieryzm. Ich dziełem są wspaniałe wnętrza Fontainebleau.

- 1534-37 pod kierunkiem Fiorentino powstaje galeria Franciszka I, z freskami alegorycznymi obramowanymi bogatą dekoracją stiukową. Polerowane boazerie, kartusze i girlandy, stanowią ramy dla obrazów. Smukłe, eleganckie postacie z białego stiuku, wszystko to łączy się w całość pełną wdzięku i fantazji.

- dekoracja Galerii Ulissesa, Primaticia, sceny z Odysei. Wykonał też freski i stiuki w Sali balowej i innych apartamentach.

Ośrodek przyciągał też artystów niderlandzkich. Joos van Cleve, Metsys, Spranger, Clouet.

*Zamek Chambord. Budowla zakomponowana wokół wspaniałych podwójnych schodów, są one punktem centralnym pałacu i wieńczy je pełna fantazji wieżyczka z latarnią, która wznosi się ponad liczne dzwonniczki i lukarny. Zamek jak z bajki najeżony zdobnymi wieżyczkami. Ornamentyka łączy biały kamień z czarnym wapieniem, powstają tak nowe podziały geometryczne. Sylweta właściwego pałacu najeżona bogactwem pionowych form, symetrycznie rozłożonych po obu stronach ażurowej latarni klatki schodowej, jest dziełem manieryzmu spokrewnionego z duchem późnego gotyku. Manierystyczny jest tez idealnie symetryczny plan. Pałac właściwy jest jakby wstawiony w większy i związany z nim kurtynową fasadą. Centrum stanowi dwubiegowa, spiralna klatka schodowa, od niej rozchodzą się korytarze na planie krzyża greckiego, narożniki kwadratu zawierają wnętrza mieszkalne.

POLSKA

Na północy Polski, od lat 70 XVI w, sztuka gdańska i zasięg jej oddziaływania równoważą ośrodek Krakowski. Renesans Gdański należy do nurtu określanego manieryzmem północnym. Działali tu –Antoni van Opbergen, Jan Kramer oraz Wilhelm i Abraham van den Blocke. Ich dziełem były publiczne budowle miejskie. Pod ich wpływem ukształtowała się architektura i dekoracja gdańska kamienic oraz rzeźba nagrobna i ołtarzowa.

• Gdańsk, Brama Wyżynna, arch. Jan Kramer, rzeźbiarz W. van den Blocke 1586-88.

Brama jest oparta na schemacie łuku triumfalnego, na ten kształt wpłynął przykład bram Sanmichelego w obwarowaniach Werony. Brama jest pokryta rustyką , attyka jest ozdobiona dekoracja heraldyczną. W środku dwa anioły podtrzymujące koronę flankują kartusz z Orłem (godłem Polski). Po bokach znajdują się kartusze z herbami Prus i Gdańska z jednorożcami i lwami.

• Gdańsk, Wielki Arsenał, Antoni van Opbergen przy współpracy rzeźbiarza Abrahama van den Blocke i budowniczego Jana Strakowskiego, 1602-05

Budynek ma prostokątny plan. W jego przyziemiu znajduje się wielka, piętnastosłupowa sala przeznaczona na działa i pociski. Piętro podzielone jest na mniejsze pomieszczenia, i przeznaczone do przechowywania broni lżejszej. Elewacja zachodnia pozoruje zestawienie obok siebie czterech szczytowych kamienic z osobnymi, równoległymi dachami dwuspadowymi. W elewacji wschodniej są dwa segmenty podobne do elewacji kamienic, a na miejscu dwóch skrajnych znajdują się wieżyczki. Charakterystyczną cechą jest łączenie ceglanego tła murów z kamieniem: okna maja kamienne krzyże okienne, pionowe zębate pasy z płyt wapiennych flankują okna i ozdabiają narożniki elewacji, z kamienia wykonane są elementy dekoracyjne. Repertuar form opiera się na wzornikach Jana Vredemana de Vriesa. Od wschodu występują ścianki nadające szczytom attykowy charakter. Służą one przysłonięciu czterech rzędów dachów. Rzeźby figuralne to rycerze lub postacie alegoryczne mające związek z wojną , występują też panoplia i przedmioty związane z walką. Są tu cztery zdobione portale zwieńczone herbem Gdańska podtrzymywanym przez lwy.

• Gdańska, Brama Złota, A. van den Blocke, w budowie uczestniczył Jan Strakowski, 1612

fasada bramy jest dwupoziomowa, z trzema przejściami oraz czterema ogromnymi oknami. Partie boczne zostały ujęte kolumnami. Brama posiada bogaty wystrój plastyczny. Od zewnętrznej strony są figury wyobrażające: 'Pokój', 'Wolność', 'Bogactwo', 'Sławę'. Od strony ulicy Długiej widnieją natomiast postacie symbolizujące: 'Roztropność', 'Sprawiedliwość' i 'Zgodę'.

• Dwór Artusa, Abraham van den Blocke, 1616-1617

Przebudowa fasady południowej została podjęta z inicjatywy burmistrza Jana Speymanna . Otrzymała formę charakterystyczną dla manieryzmu niderlandzkiego. „Szczyt z połowy XVI wieku ustąpił miejsca wysokiej attyce ozdobionej pilastrami i zwieńczonej balustradą o kamiennych tralkach. Attykę ujęto z obu stron spływami ozdobionymi pięknym ornamentem okuciowym oraz obeliskami na postumentach. Ponadto w niszach pomiędzy pilastrami umieszczono dwie figury alegoryczne – Siłę i Sprawiedliwość, a całą budowę zwieńczono posągiem Fortuny.” Dolna część fasady również została zmieniona. Na portalu umieszczono medaliony. W jednym znajdowała się podobiznę króla Zygmunta III Wazy, a w drugim jego syna Władysława IV. Fasadę pokryto boniowaniem. Po bokach okien, na konsolach, ustawiono figury przedstawiające bohaterów historycznych (Scypion Afrykański, Temistokles, Kamillus, Juda Machabeusz) . „Postacie te wpisują się w ideową wymowę całej fasady, którą można odczytać jako dążenie do zapewnienia sobie przychylności Fortuny na drodze sprawiedliwych i silnych rządów, mających na względzie ideały cnót obywatelskich i cieszących się opieką polskich monarchów.”