"Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" to pierwsza nowożytna powieść polska, którą Krasicki napisał na przełomie lat 1774/75. Wydano ją w Warszawie w 1776 roku nakładem Michała Gr"lla. Wyrosła głównie z doświadczeń, które zdobył jako współpracownik "Monitora" i autor szkiców społeczno-obyczajowych.

Powieść łączy elementy różnych typów ówczesnej prozy europejskiej: powieści satyryczno-obyczajowej, przygodowej i utopijnej. Napisana jest w formie pamiętnika, którego pisaniem zajął się tytułowy bohater pod koniec swego burzliwego i pełnego doświadczeń życia.

Za twórców nowej powieści realistycznej uważa się trzech pisarzy angielskich. Są to: SAMUEL RICHARDSON, autor "Pameli" i "Clarissy", HENRY FIELDING, który napisał "Historię życia Toma Jonesa, czyli dzieje podrzutka" i "Amelię", DANIEL DEFOE, autor głośnej powieści pt. "Przypadki Robinsona Cruzoe". Wymienione utwory można traktować za źródła, z których korzystał Krasicki jako autor "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków, przez niegoż napisanych, na trzy księgi rozdzielonych" (tak brzmi pełen tytuł powieści). Część utopijną utworu poprzedził kontakt Krasickiego z dziełami PLATONA ("Państwo"), TOMASZA MORE'A ("Utopia"), wspomnianego już DANIELA DEFOE, oraz JONATHANA SWIFTA ("Podróże Guliwera").

Księga I opisuje młodość Mikołaja przedstawia jego rodziców i środowisko,

w jakim się wychował, edukację domową pod kierunkiem francuskiego guwernera oraz naukę w szkołach publicznych, pobyt w Warszawie i Paryżu. Miejscem początkowej akcji jest fikcyjna wieś Szumin, rodowa siedziba Doświadczyńskich. Rodzice nie wychowywali syna jak należy. Mikołaj pierwszą wiedzę o świecie zdobywał wśród służby; nasłuchał się niesamowitych opowieści, które zapełniły jego dziecięcy świat upiorami i czarownicami i które uczyniły go dzieckiem bojaźliwym i niesamodzielnym. Za namową wuja, rodzice wysyłają Mikołaja do szkoły. Po śmierci ojca szesnastoletni Mikołaj powrócił do domu i rozpoczął beztroski i próżniaczy żywot. Sprowadzony do domu modny kawaler z Francji, miast przekazywać praktyczną wiedzę młodzieńcowi, podsuwa mu francuskie romanse, które wprowadziły Mikołaja w nastrój sentymentalny i świat powieściowych amantów. Po nieprzyjemnych przejściach wyjechał do Warszawy, aby tu oddać się w ręce jeszcze gorszego łotra niźli jego poprzedni opiekun. Młodego Doświadczyńskiego ciągnie zagranica. Zastawił więc trzy wioski, zebrał gotówkę, a chcąc ją jeszcze powiększyć, zorganizował zajazd na sąsiada. Ratuje skórę, ale traci cały majątek. Nie rezygnuje jednak, zaciąga nowe pożyczki i wyjeżdża do Paryża. Tam żyjąc równie hulaszczo, znów traci wszystko i aby uchronić się przed więzieniem, dostaje się na statek do Indonezji, który w drodze rozbija się o skały, a Mikołaj jako jedyny przetrwał katastrofę.

Księga II ukazuje Mikołaja na fantastycznej wyspie Nipu. Społeczeństwo nipuańskie rządzi się swoimi prawami, jest inne i lepsze od znanych społeczności, odizolowane, jak wyspa morzem, od zła i bezprawia. Panuje ustrój patriarchalny, żona ma te same prawa co mąż. Panowie pracują tak jak służba, nawet strojami nie różnią się od niej. Wychowawczą troską otacza się tu dziecko od najmłodszych lat. Mieszkańcy wyspy są prości i uczciwi, nie potrzebują więc sądów i prawników. Mikołaj, będąc parobkiem u mędrca Xaoo, nauczył się pracować, szanować wartość pracy i jako człowiek odrodzony moralnie powraca do kraju.

Księga III. W swoim majątku wybudował Mikołaj dom na wzór tego, w którym

mieszkał Xaoo i tam szukał natchnienia dla swych pożytecznych działań. Początkowo jego nowatorskie poczynania budziły zdziwienie i złośliwe żarty sąsiadów, ale dość szybko ustąpiły miejsca uznaniu, a może i zazdrości. W księdze tej nie zabrakło też ostrych uwag krytycznych pod adresem polskiego życia politycznego, na arenie którego wiele inicjatyw Doświadczyńskiego skończyło się fiaskiem. Nie po raz pierwszy w literaturze tego okresu pada stwierdzenie, że mądrość i szlachetne dążenia poprawy ogólnego stanu gospodarki i stosunków społecznych nie mają wzięcia w naszym kraju i rzadko pomagają w karierze politycznej. "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" są powieścią o wyraźnych celach dydaktycznych. Krytyczny obraz polskiego społeczeństwa - zepsucie miast, niski poziom umysłowy przeciętnego szlachcica, prymitywne życie chłopów, błędy wychowawcze i edukacyjne w wychowaniu młodego pokolenia – miał zasygnalizować niebezpieczeństwo utraty pozycji Polski na arenie europejskiej, a wyspa Nipu dostarczyć miała wzorców nowego programu społecznego. Usiłuje go realizować Mikołaj Doświadczyński, po powrocie do kraju wzorowy i aktywny obywatel. Bliższą prezentację jego działalności

zamierzał Krasicki przedstawić w następnym dziele pt. "Listy Mikołaja Doświadczyńskiego do syna". Zamiar ten zrealizował jednak w kolejnej swojej powieści pt. "Pan Podstoli".

Powieść "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" cieszyła się znaczną popularnością nie tylko w kraju. Została przetłumaczona na języki niemiecki i francuski. Polscy pisarze XVIII i pierwszych dziesięcioleci XIX wieku chętnie nawiązywali do tego utworu, posługując się nazwiskiem jego bohatera jako pewnego rodzaju symbolem. Sława Doświadczyńskiego żywa jest do dzisiaj, czego dowodem jest sztuka ERNESTA BRYLLA z 1978 roku pt.

"Doświadczyński, czyli sarmacka śpiewogra o szczęściu Nipuanów".