Rozwój poczucia własnego ja w dzieciństwie.

Autorki:

Agnieszka Marchewka

Zofia Mazurkiewicz

W czasie gdy dziecko kształtuje swoje przywiązanie do mamy i taty, oraz tworzy pierwsze prymitywne operacyjne modele związków, równocześnie trwają narodziny równoległego, wewnętrznego modelu jego własnego „ja”. Nasze myślenie o rodzącym się w dziecku poczuciu „ja” w dużej mierze było zdominowane poglądami Freuda i Piageta, z których, każdy twierdził, że przychodzimy na świat bez poczucia odrębności.

ŹRÓDŁO: Helen Bee „Psychologia Rozwoju człowieka”, 2004, Poznań, Zysk i S-ka,

• Freud podkreślał symbiotyczny związek dziecka z matką, w którym oboje jednoczą się w jedno ciało. Utrzymywał on, że niemowlę nie dostrzega siebie w separacji od matki.

• Piaget natomiast największy nacisk kładł na podstawowe pojęcie przedmiotu i jego stałości jako na prekursora stałości własnego „ja”, czyli postrzeganie siebie jako stabilnej, trwającej jednostki.

Obydwa te aspekty stale pojawiają się w dzisiejszych opisach tworzenia się poczucia własnego ja.

Michael Lewis (1990 1991) dzielił proces tworzenia się poczucia własnego „ja” na dwa główne kroki lub zadania:

1. Ja Subiektywne, nazywane czasem ja egzystencjalnym. Jest to pierwsze ważne zadanie dla dziecka i stanowi odkrycie, że jest ono oddzielone od innych i jako takie trwa w przestrzeni i w czasie. Najważniejsze co może uświadomić sobie dziecko to „ja istnieję”. Początki tej idei Lewis lokalizuje w pierwszych 2,3 miesiącach życia, kiedy to dziecko zaczyna pojmować różnicę pomiędzy sobą samym, a resztą świata. Możemy powiedzieć, że pojawiło się „ja” subiektywne, gdy dziecko osiągnie pełne rozumienie stałości przedmiotów, czyli około ósmego lub dwunastego miesiąca życia. Wtedy dziecko zaczyna pojmować, że mama i tata istnieją, nawet jeśli znikają z oczu, dostrzega, że samo istnieje oddzielnie i zachowuje swoja stałość.

2. „Ja” obiektywne. Drugim głównym krokiem dziecka wg Lewisa jest zrozumienie przez dziecko, że jest ono w świecie także przedmiotem. „Ja” ma pewne przymioty i właściwości; takie jak płeć, rozmiar, imię, lub takie cechy jak nieśmiałość czy odwaga, zręczność czy niezręczność. Taka świadomość siebie jest wyróżnikiem drugiej fazy rozwoju tożsamości. Lewis określa to jako „ja” obiektywne lub czasami „Ja” kategorialne, bo gdy tylko dziecko osiągnie świadomość siebie, proces określania siebie będzie się wiązał z umiejscowieniem „ja” w odpowiednich kategoriach.
Nie jest łatwo ustalić, kiedy w dziecku pojawia się po raz pierwszy świadomość własnego „ja”, która oznaczałaby powstanie „ja” obiektywnego.

Najczęściej używa się do tego celu lustra. Umieszcza się przed dzieckiem lustro by zobaczyć jak się zachowa. Większość dzieci od 9 do 12 miesiąca życia przygląda się swojemu odbiciu, robi miny bawi się obrazem dziecka z lustra. Po pewnym czasie pod pretekstem wytarcia buzi dziecka badacz umieszcza na twarz dziecka różową kropkę. Następnie obserwuje się co zrobi dziecko.

• Najważniejszą rzeczą w teście autorozpoznania i samoświadomości siebie jest to, czy dziecko dotknie kropki na własnym nosie czy nosie twarzy odbitej. Jak pokazało badanie żadne z dzieci 9 i 12 miesięcznych nie dotknęło swojego nosa, ale wśród dzieci 21 miesięcznych już większość dzieci znalazło się na tym poziomie autorozpoznania, co potwierdziły także inne badania.

• Dzieci w wieku przedszkolnym mają już wstępną samoświadomość i zaczynają określać „kim jestem”, ucząc się swoich nowych cech i ról społecznych. Najwcześniejszym wymiarem takiej autodefinicji jest płeć. Dwulatki precyzyjnie potrafią się określić jako chłopcy lub dziewczynki i od tego czasu ich sposoby zachowania zaczynają ulegać wyraźnemu zróżnicowaniu. Około 3 roku życia maluchy na towarzyszy zabaw zaczynają wybierać dzieci tej samej płci i są względem nich bardziej towarzyskie. Układ ten ulega ciągłemu wzmocnieniu przez okres przedszkolny i pierwsze lata szkoły podstawowej

• Jak widać, dziecko najpierw dowiaduje się, że jest osobnym istnieniem i że oddziałuje na świat. Potem zaczyna rozumieć, że ono również jest w tym świecie przedmiotem, opisanym takimi cechami jak rozmiar lub rodzaj. Wewnętrzny model „ja” jeszcze na tym etapie nie jest w pełni rozwinięty, lecz maluch już buduje swój wizerunek, wyposażając go w cechy i zdolności.

• Dziecko pomiędzy drugim i szóstym rokiem życia nadal określa siebie w sposób, który Lewis nazwał „ja” obiektywne. Pod koniec tego okresu dziecko potrafi podać niemal całą definicję samego siebie. Jednak nadal te wczesne próby samookreślenia pozostają bardzo konkretne.

• Jak odkryła Susan Harter dzieci pomiędzy czwartym a siódmym rokiem życia mają pojęcie o własnych umiejętnościach w różnych dziedzinach, takich jak: rozwiązywanie zagadek, liczenie, wspinanie się, bieganie, posiadanie wielu wiadomości szkolnych. Te pojedyncze aspekty nie splatają się jeszcze w ogólną ocenę własnej wartości.

• Pojęcie własnego „ja” u przedszkolaka jest konkretne także w innym aspekcie. Dziecko stara się skupić na widocznych aspektach własnej osoby, tzn. czy jest chłopcem czy dziewczynką, dba o to jak wygląda, czym lub z kim się bawi, z kim mieszka, co potrafi dobrze zrobić, a nie na bardziej trwałych cechach wewnętrznych.

• Pojawienie się niskiej albo wysokiej samooceny nastąpi nie wcześniej niż ok. 7 roku życia.

Ja społeczne

• Innym aspektem rodzącego się poczucia własnego ja dziecka jest jego wzrastająca świadomości bycia zawodnikiem w społecznej grze.

• W wieku 2 lat dziecko już zna rozmaite kwestie – rutynowe zachowania w zabawie i w obcowaniu z innymi ludźmi w otaczającym je świecie. Jak twierdzi Case (1991) dziecko w okresie przedszkolnym zaczyna wreszcie rozumieć co te role oznaczają.

Pojęcie płci i role społeczne

• W okresie przedszkolnym u dziecka zaczyna się rozwijać świadomość płci. Pod względem poznawczym dziecko musi poznać istotę swojej kategorii płci. Musi wiedzieć że natura chłopca i dziewczynki jest stała i nie zmienia się w wyniku takich modyfikacji jak zmiana ubrania, czy długość włosów. Zwykle nazywa się to pojęciem płci.

• Pod względem społecznym dziecko musi poznać jakie zachowania wynikają z faktu bycia chłopcem a jakie bycia dziewczynką. Musi nauczyć się odpowiedniej dla siebie roli płciowej.

• Jak szybko dziecko dowiaduje się ze jest chłopcem lub dziewczynką ? Dzieje się to trzystopniowo. Najpierw pojawia się tożsamość płciowa, która jest zdolnością określania własnego rodzaju i rozróżniania pośród innych ludzi kobiet i mężczyzn, chłopców i mężczyzn. W wieku 2 lat dziecko, jeśli pokaże mu się zestaw zdjęć dzieci jednej płci i kilka zdjęć dzieci drugiej płci i zapyta, którym z nich jesteś ty, wybierze zdjęcie właściwe.
  W wieku 2,5 lub 3 lat większość dzieci potrafi również poprawnie nazwać i określić płeć innych osób (wskazać wśród zdjęć to jest chłopiec, to jest dziewczynka.)

• Drugi krok to stabilność płci. Jest to świadomość że przez całe życie pozostaniemy osobami tego samego rodzaju. Badacze określają jej poziom pytając dzieci Gdy dorośniesz to zostaniesz mamą czy tatą? Większość dzieci zaczyna rozumieć jej aspekt płci w czwartym roku życia.

• Ostatnim krokiem jest stałość płci, która jest uznaniem, że ktoś zachowuje swoją płeć, mimo że włoży inną odzież lub będzie mieć nietypową długość włosów. Na przykład, że chłopcy nie zmienią się w dziewczynki mimo, że ubiorą się w sukienkę. Stałość płci jest analogiczna do pojęcia stałości przedmiotu. Stałość przedmiotu zakłada zrozumienie, że przedmiot zasadniczo zostaje ten sam, nawet kiedy zmienia się jego wygląd zewnętrzny. Tak samo jest z stałością płci i zwykle nie pojawia się ona wcześnie, niż około 5 i 6 roku, kiedy to następuje zrozumienie innych pojęć stałości.

Rozwój samokontroli

• Wraz z rozwojem pojęcia własnego „ja” w parze z nim musi iść rozwój innego aspektu ja samokontroli.

• Maluchy żyją tu i teraz. Jeśli czegoś chcą to chcą natychmiast. Gdy są zmęczone płaczą, gdy są głodne domagają się jedzenia. Nie umieją czekać, ani działać w sposób zaplanowany na dalszą przyszłość.

• Aby funkcjonować jako akceptowane jednostki społeczne musza nauczyć się samokontroli

• Proces zdobywania samokontroli polega na zasadniczo na powolnym przechodzeniu kontroli z rodziców na dzieci

• Większość kontroli rodzicielskiej w okresie niemowlęcym sprawowana jest za pomocą zakazów i nakazów.

• W przedziale od 2 do 6 lat dziecko stopniowo uzewnętrznia rozmaite standardy i oczekiwania, a przejmuje na siebie większa część dania kontroli.

Sposób postrzegania własnego ja i rozumienie pojęcia związku

• W późnym dzieciństwie dostrzegamy zmianę definicji „ja”, która nabiera wtedy bardziej abstrakcyjnego, relatywnego i ogólnego charakteru. Sześciolatek może określić siebie mianem osoby bystrej lub tępej, a dziesięciolatek powie raczej, że jest bystrzejszy od innych.

• Jednocześnie pojęcie własnego ja dziecka stopniowo coraz rzadziej dotyczy cech zewnętrznych a coraz częściej opiera się na trwałych wartościach wewnętrznych.

• W okresie, kiedy dziecko uczęszcza do szkoły podstawowej, sposób opisywania przez nie innych ludzi przechodzi podobne przemiany, od konkretu do abstraktu, od tymczasowości do stabilności.

• Gdy prosimy 6 i 7 -latków, żeby opisały osoby z ich otoczenia w większości koncentrują się na cechach zewnętrznych – na tym jak dana osoba wygląda, gdzie mieszka, co robi.

• Gdy małe dzieci opisują innych przy użyciu pojęć określających cechy wewnętrzne lub wartościujące, zwykle są to bardzo ogólne charakterystyki, takie jak: miły lub chciwy, zły lub dobry.

• Od 7 lub 8 lat można zauważyć znaczące zmiany w dziecięcym sposobie opisywania innych ludzi. Dzieci zaczynają coraz częściej skupiać się na znaczących cechach i wartościach innego człowieka.

• Dzieci w tym wieku nadal opisują cechy fizyczne, ale opisy te częściej służą jako przykłady ogólniejszych wniosków dotyczących waloru charakteru.

ŹRÓDŁO: Helen Bee „Psychologia rozwoju człowieka”, 2004, Poznań, Zysk i spółka

Dziękujemy za uwagę  

ROZWÓJ POCZUCIA WŁASNEGO „JA” W OKRESIE ADOLESCENCJI

AUTORKI:

NATALIA SOBIESZCZAK

DOMINIKA ZAJDA

W OKRESIE DOJRZEWANIA ZMIENIAJĄ SIĘ POGLĄDY NA WŁASNĄ OSOBĘ I NA ISTOTĘ ZWIĄZKÓW Z INNYMI LUDŹMI

Odpowiedź na pytanie
„KIM JESTEŚ?”

DZIECKO ZE SZKOŁY PODSTAWOWEJ

• Jestem wysoką dziewczynką o jasno-niebieskich oczach, mam długie blond włosy, odstające uszy i noszę okulary

NASTOLATEK

• Jestem istotą ludzką, społeczną jednostką, dziewczyną, jestem ambitna i wrażliwa, jestem polką i katoliczką

W OKRESIE DORASTANIA MŁODZI LUDZIE ZACZYNJĄ POSTRZEGAĆ SIEBIE W RÓŻNYCH ROLACH:

• JAKO UCZNIA

• W TOWARZYSTWIE PRZYJACIÓŁ

• W GRONIE RODZINY

• W ZWIĄZKACH UCZUCIOWYCH

RODZI SIĘ POCZUCIE TOŻSAMOŚCI

POCZUCIE WŁASNEJ WARTOŚCI

• OSOBY W WIEKU 19-20 LAT MAJĄ WYŻSZĄ SAMOOCENĘ NIŻ GDY MIELI W WIEKU 8-11 LAT

• NA POCZĄTKU DORASTANIA POCZUCIE WŁASNEJ WARTOŚCI NIESPODZIEWANIE SPADA (BEZ WZGLĘDU NA GRUPĘ ETNICZNĄ).

KONCEPCJA ZWIĄZKÓW Z INNYMI

NASTOLATKI PATRZĄ INACZEJ NA SWOICH RÓWIEŚNIKÓW. WYGLĄD JUŻ NIE JEST NAJWAŻNIEJSZY, RACZEJ CECHY CHARAKTERU ODGRYWAJĄ CORAZ WIĘKSZĄ ROLĘ

KONIEC

Dziękujemy za uwagę

WAŻNE

CZYNNIKI SPRZYJAJĄCE ODKRYCIU WŁASNEJ ODRĘBNOŚCI W DZIECIŃSTWIE

• Świadomość stałości przedmiotów: zabawy typu „a kuku”, w chowanego, w szukanie ukrytych przedmiotów, manipulowanie przedmiotami;

• Świadomość własnego ciała: swoboda ruchów, zabawy paluszkowe, nazywanie części ciała, pytania typu:”gdzie masz nosek”;

• Doświadczanie sprawstwa: samodzielność, zwracanie dziecku uwagi na konsekwencje jgo zachowań: To wieża Tomka, Jak to zrobisz, to…; zachęcanie do podejmowania decyzji: Co ci przeczytać?, Który samochodzik zabieramy na spacer?;

• Poczucie własności: uczenie dzielenia się z innymi, uczenie poszanowania dla cudzych rzeczy, odpowiedzialności za swoje rzeczy (sprzatanie zabawek, dbanie o nie), posiadanie przez dzieci swojego terytorium. (za: K. Appelt, 2004, [w:] A. Brzezińska (red.). Psychologiczne portrety człowieka.