"O rozwoju Ja u dzieci z niepełnosprawnością umysłową....."

Pilecka W. O rozwoju Ja u dzieci z niepełnosprawnością umysłową i możliwościach jego wspomagania W: Twardowski A. WSPOMAGANIE ROZWOJU DZIECI Z RZADKIMI ZESPOŁAMI GENETYCZNYMI. Wydawnictwo Naukowe Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego Poznań 2009. Prawa autorskie – Stowarzyszenie GEN We wstępie autorka wyjaśnia będące przedmiotem artykułu znaczenie pojęcia Ja w psychologii. Odnosi się ono do podstawowego doświadczenia dostępnego człowiekowi, jakim jest bycie sobą, spostrzeganie oraz rozumienie siebie i konstruowanie obrazu świata. Jego treść stanowią kompetencje osobiste: fizyczne, intelektualne, edukacyjne, emocjonalne i fizyczne oraz zachowanie. W organizacji Ja biorą udział dwa motywy: autoweryfikacji- czyli uzgadniania różnych informacji o sobie samym oraz autowaloryzacji- czyli podtrzymywania pozytywnej samooceny i budowania poczucia własnej wartości. Autorka podkreśla, że rozwój osobowy dzieci młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną do lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku nie stanowił częstego tematu programów badawczych i rozważań teoretycznych. Wszelkie nieprawidłowości w jego zakresie wiązano z deficytami poznawczymi, a w postępowaniu terapeutycznym nie uwzględniano problematyki budowania pozytywnego obrazu siebie czy rozwijania kontroli negatywnych stanów emocjonalnych. W rozwoju Ja wyróżnia się stadia uwzględniające wiek chronologiczny: 1. Wiek niemowlęcy i poniemowlęcy. Dziecko nabywa wówczas samoświadomości percepcyjnej, co oznacza, ze odkrywa, że jest oddzielone od innych i trwa w przestrzeni i czasie. Pełnia rozwoju następuje, gdy dziecko zaczyna rozumieć, że może oddziaływać na otoczenie i ma ukształtowane poczucie stałości przedmiotu. Ich ukształtowaniu sprzyja aktywność ruchowa dziecka. Rozwój samoświadomości percepcyjnej u dzieci z niepełnosprawnością intelektualną przebiega przez te same etapy i według tych samych prawidłowości, lecz znacznie wolniej; jej rozwojowi sprzyja wyższy poziom funkcjonowania poznawczego, doświadczenia dotykowe oraz właściwe interakcje społeczne z najbliższymi osobami. 2. Wiek przedszkolny. W okresie tym dziecko zaczyna gromadzic wiedzę o sobie samym- imię, poznaje wygląd, umiejętności, możliwości, zaczyna coraz lepiej rozumieć siebie. W tym samym czasie buduje również Ja idealne. Typowe dla wieku przedszkolnego cechy Ja występują również u dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, lecz adekwatnie do tempa ich rozwoju psychoruchowego. Wiele z tych dzieci będzie jeszcze w tym okresie na etapie finalizowania samoświadomości percepcyjnej. 3. Wiek szkolny. W okresie od siódmego do dwunastego roku życia dzieci kształtują Ja realne. W systematyczny sposób gromadzą wiedzę o sobie, dzięki czemu stają się świadome swoich mocnych i słabych stron w obszarach: wyglądu zewnętrznego, sprawności fizycznej, akceptacji społecznej, ogólnej samooceny. Ich samoocena staje się coraz bardziej adekwatna, stabilna i niezależna od sytuacji. Podstawowy mechanizm budowy Ja realnego stanowią 3 rodzaje porównań społecznych: siebie z innymi, siebie w różnych rolach i swoich stanów w czasie pełnienia różnych roli. Treść i struktura Ja u dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w wieku szkolnym jest podobna do treści i struktury Ja dzieci młodszych. Cechy typowe Ja dla tych dzieci to: słabe zróżnicowane treści, dominacja treści związanych z wyglądem, sprawnością fizyczną, zawyżona samoocena. Autorka podkreśla, że diagnoza cech osobowości pozwala trafniej przewidzieć karierę szkolną dziecka niepełnosprawnego, niż diagnoza jego poziomu intelektualnego. 4. Wiek dorastania. W okresie tym zachodzą różne, intensywne zmiany we wszystkich obszarach rozwoju. Najważniejsze cele tego okresu to ukształtowanie stabilnej tożsamości oraz ustalenie właściwych relacji między ja realnym, a ja idealnym. Młodzież z niepełnosprawnością intelektualną w okresie dorastania zaczyna budować Ja realne, które zawiera cechy związane z osiągnięciami szkolnymi, wyglądem, uczciwością i dominującym nastrojem. Ich poczucie tożsamości jest słabo ukształtowane, dorastający nie rozumieją zmian zachodzących w ich ciałach i nie radzą sobie z napięciami. Dzieci z niepełnosprawnością intelektualną stanowią grupę ryzyka wystąpienia różnych nieprawidłowości w rozwoju Ja. Istnieje jednakże szereg działań korekcyjno-terapeutycznych, wspomagających rozwój, organizowanych w domu czy instytucjach rehabilitacyjnych/leczniczych. Skierowane są na wspomaganie struktur poznawczych, dużej i małej motoryki, umiejętności społecznych i rozwój poczucia tożsamości. Twórcy programów podkreślają, że należy w nich uwzględniać specyficzne problemy dzieci, wynikających z określonych chorób/zaburzeń rozwoju. Zgodnie z badaniami, efektywność działań wspomagających zależy od: wieku dziecka, udziału rodziców, preferowania działań niedyrektywnych oraz czasu trwania programów (minimum 6 miesięcy dla małych dzieci i 3 miesiące dla młodzieży). W zakończeniu autorka podkreśla potrzebę i celowość wspomagania rozwoju Ja dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, począwszy od dzieciństwa, aż do wieku dorosłego, jako trwałego elementu rehabilitacji. Opracowała: Ewa Misterska