Kształtowanie się i rozwój mowy dzieci w normie intelektualnej a dzieci

upośledzonych umysłowo

Autor: P.W.D APEX

25.05.2005.

Zmieniony 22.12.2009.

Etapy kształtowania i rozwoju mowy

"Mowa to czynność złożona, w której realizację - poza sferą słuchową - zaangażowanych jest wiele

struktur mózgowych kierujących oraz scalających pracę układów anatomicznych i funkcjonalnych

biorących bezpośredni udział w odbiorze i nadawaniu

mowy". H. Nartowska

Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną. Człowiek nabywa tej umiejętności w ciągu całego swojego

życia w kontaktach z ludźmi. Prawidłowe kształtowanie się i rozwój mowy dziecka jest podstawą w

kształtowaniu i rozwoju jego osobowości. Dzięki rozumieniu poznaje otaczający je świat, a dzięki

umiejętności mówienia potrafi wyrazić swoje spostrzeżenia, pragnienia, uczucia oraz przeżycia.

Kształtowanie się mowy dziecka ma ścisły związek z jego rozwojem społeczno - emocjonalnym. Częste

kontakty werbalne z otoczeniem bogacą słownictwo, uczą prawidłowych zasad gramatycznych,

właściwego posługiwania się melodią, akcentem i rytmem wypowiedzi.

Tempo przyswojenia przez dziecko mowy i języka ojczystego jest różne. Pierwsze wyrazy pojawiają się w

pierwszym lub drugim roku życia, ale w niektórych przypadkach rozwój ten może być opóźniony.

Rozwój mowy i języka ma charakter etapowy. Przykład periodyzacji rozwoju jest podany przez L.

Kaczmarka.1 Autor wyróżnił następujące etapy kształtowania się i rozwoju mowy:

- Okres przygotowawczy (wstępny lub zerowy) . Obejmuje on przedział "wieku" od 3 do 9 miesiąca życia

płodowego. W tym czasie u mającego przyjść na świat dziecka wykształcają się narządy mowne i

rozpoczyna się ich funkcjonowanie.

- Okres melodii (0 - 1 roku życia). W tym okresie pojawia się:

- głużenie - u dzieci zdrowych trwa w 2 - 3 miesiącu życia, a u dzieci upośledzonych w 4 - 13 miesiącu

życia.

- gaworzenie - u dzieci w normie - w drugim półroczu życia, a u dzieci upośledzonych - w zależności od

poziomu rozwoju psychofizycznego, może ono wystąpić nawet między 7 - 6 rokiem życia, to jest wtedy,

kiedy ich rozwój umysłowy odpowiada wiekowi inteligencji w przedziale od 4 - 11 miesiąca.

- Okres zdania (sygnału dwuklasowego). U dzieci zdrowych obejmuje trzeci rok życia (tu widać ogromny

postęp w rozwoju mowy), a u dzieci upośledzonych okres ten wyraźnie się wydłuża - (4 - 13,5 rok życia).

W tym przypadku ważny jest wiek inteligencji, ponieważ wraz jego wzrostem rośnie zdolność

wypowiadania coraz to dłuższych

zdań.

- Okres wyrazu (1 -2 rok życia). U dzieci w normie obejmuje drugi rok życia, natomiast u dzieci

upośledzonych okres ten przypada na czas 18 miesiąca do 10 roku życia.

Etapy w kształtowaniu mowy obrazuje tabela 1.

Okresy rozwoju dziecka

Okres kształtowania mowy

Dźwięki

Słownictwo

forma wypowiedzi

Okres prenatalny

Etap przygotowawczy 0 – 9 miesiąca życia płodowego

Rozwój mózgu oraz narządów mowy ( nadawania i odbioru)

Okres niemowlęcy

Okres melodii (sygnału apelu)

0 – 1 roku życia

- głużenie

CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL

http://www.logopedia.pl

Kreator PDF

Utworzono 15-10-2010, 10:02

- gaworzenie

- echolachia

a e i

m b p d t

- krzyk,

- płacz

Okres poniemowlęcy

Okres wyrazu (sygnału jednoklasowego)

1- 2 rok życia

o u a e y

p b m t d n l k ś ć

Wypowiedzenia:

- jednoczłonowe

- wyraz- zdanie

- pseudozdanie

Okres zdania

(sygnału dwuklasowego)

2 –3 rok życia

a o u e y ę ą

p b m w f p b m w f

s z c

t d n i r

ś ź ć

k g x

s z c ń

800- 1500 wyrazów:

-rzeczowniki

-czasowniki

-przymiotniki

-liczebniki

-przyimki

-spójniki

-zaimki

-przysłówki

- wypowiedzenia dwuczłonowe

- zdanie z podmiotem i orzeczeniem

- zdania: oznajmujące,

rozkazujące,

pytające,

wykrzyknikowe

Okres przedszkolny

Okres swoistej mowy dziecięcej ( swoistych form językowych)

3 – 7 rok życia

s z c r

wymowa opanowana

3500 a nawet 7000 wyrazów (w zależności od środowiska wychowawczego)

Pełna umiejętność budowania wypowiedzi i posługiwania się formami, które obowiązują.

Kształtowanie się i rozwój mowy u dzieci upośledzonych umysłowo jest zwykle opóźniony niż u dzieci w

normie rozwojowej. Sygnalizowany jest przez późniejsze pojawienie się gaworzenia, pojawienie się

pierwszych słów, ubogi zasób słownictwa, opóźnienie w zakresie gramatycznej budowy zdań, artykulacji

głosek, itp.

Przyczyny opóźnionego rozwoju mowy można podzielić na zewnętrzne i wewnętrzne.

CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL

http://www.logopedia.pl

Kreator PDF

Utworzono 15-10-2010, 10:02

Do przyczyn zewnętrznych zalicza się:

- oddziaływanie wychowawcze środowiska, np.: słabe zainteresowanie się dzieckiem i jego potrzebami;

- pozbawienie dziecka kontaktu z matką;

- nadmiar wzorców językowych, których dziecko nie jest w stanie opanować.

Wśród przyczyn wewnętrznych można wyróżnić:

- zaburzenie słuchu;

- upośledzenie umysłowe;

- organiczne uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego (OUN);

- zaburzenia metabolizmu (wadliwa przemiana materii wymiernie blokująca działanie na rozwój komórek

nerwowych, istotnych dla procesu rozwoju mowy).

Mniej ważnymi przyczynami mogą być:

- wady narządów głosowo - artykulacyjnych (rozszczepy podniebienia i warg );

- wady budowy krtani;

- sama czynność mówienia, zależna od precyzyjnych ruchów mięśni oddechowo - głosowo -

artykulacyjnych.

Opóźnienie rozwoju mowy niesie za sobą niekorzystne następstwa, a mianowicie:

- brak odpowiedniej do potrzeb dziecka stymulacji ogólnego rozwoju, co prowadzić może do

upośledzenia umysłowego;

- zaburzenie w zachowaniu oraz jąkanie.

Dzieci z opóźnionym rozwojem mowy zaczynają mówić około 3 lub 4 roku życia, ich artykulacja jest na

ogół słaba. Muszą być one pod stałą kontrolą i opieką foniatry lub logopedy, oczywiście przy wydatnej

współpracy rodziców.

Zaburzenia mowy u dzieci upośledzonych umysłowo

"Zaburzenia mowy są pewnym odstępstwem od ustalonej przez zwyczaj społecznej normy i polega na

tym , że albo nie umiemy właściwie zbudować wypowiedzi, albo też jej percypować''.

Innym terminem pochodnym jest wada wymowy. Termin ten stosowany jest do określania wadliwych

realizacji fonemów, odbiegających od ustalonej przez tradycje normy. Wada wymowy dotyczy zaburzeń

dźwiękowej strony wypowiedzi (elizje, zniekształcenia głosek , substytucje, itp.)

U dzieci upośledzonych umysłowo występują takie same zaburzenia mowy co u pełnosprawnych i

zdrowych, lecz są "bardziej złożone i nawarstwione". A. Szuniewicz pisze, że "kiedy różne rodzaje wad są

ze sobą sprzężone to mowa jest zupełnie zniekształcona. Zdaniem autorki, im upośledzenie głębsze, tym

wada wymowy jest na ogół cięższa, bardziej skomplikowana i trudniejsza do usunięcia". Należy więc

postawić pytanie: co jest przyczyną tych wad?

Liczne nieprawidłowości w rodzaju mowy u upośledzonych umysłowo spowodowane są uszkodzeniami

neurologicznymi tych układów, których prawidłowa budowa i funkcjonowanie decyduje o normalnym

rozwoju mowy. Najpoważniejsze przyczyny wad wymowy to choroby przebyte we wczesnym dzieciństwie

(np.: zapalenie opon mózgowych), wadliwa budowa narządów mowy oraz zaniedbania środowiska. Mowa

jest wzorem, według którego kontaktuje się mowa małego dziecka.

W logopedii spotyka się różne klasyfikacje wad i zaburzeń mowy. Zaburzenia mowy mogą być

rozpatrywane z dwóch punktów widzenia: etiologii i symptomatologii (objawy). Te oparte na kryterium

etiologicznym i patomechanizmach, mają na celu ustalenie źródła powstawania nieprawidłowości

utrudniających porozumiewanie się.

J. Styczek wyróżnia zaburzenia pochodzenia:

- egzogenne (zewnątrzpochodne - środowiskowe, wywołane przez czynniki społeczne);

- endogenne ( wewnątrzpochodne, o złożonej często patogenezie i trudnych do ustaleń

CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL

http://www.logopedia.pl

Kreator PDF

Utworzono 15-10-2010, 10:02

patomechanizmach).

Autorka wymienia następujące rodzaje wad wymowy, są to:

- dysglosja - spowodowana wadą zgryzu, rozszczepem podniebienia lub innymi nieprawidłowościami w

budowie narządów artykulacyjnych;

- dysglosja audiogenna - spowodowana upośledzeniem słuchu (głuchota, niedosłuch);

- dysatria - powstaje na skutek uszkodzenia dróg nerwowych wywołujących zaburzenia inerwacji mięśni

biorących udział w procesie mowy;

- dyslalia - opóźnienie w przyswajaniu języka i mowy na skutek opóźnionego kształcenia pewnych

struktur mózgowych;

- afazja - spowodowana uszkodzeniem tych obszarów kory mózgowej, które aktywnie uczestniczą w

procesie mowy;

- jąkanie;

- wady funkcjonalne (mutyzm, bradylalia, tachylalia);

- oligofazja - niedokształcenie mowy spowodowane upośledzeniem

umysłowym.

Bardziej rozbudowaną klasyfikację zaburzeń mowy opracował L. Kaczmarek. Klasyfikacja ta uwzględnia

nie tylko objawy, ale i przyczyny powstałych zaburzeń. Zdaniem autora punktem wyjścia do ustalenia

rodzaju zaburzeń jest wypowiedź, a przede wszystkim treść, forma językowa i substancja foniczna. W

następstwie tego, daje się wyróżnić zniekształcenia treści, formy językowej oraz substancji fonicznej w

obu płaszczyznach: suprasegmentarnej i segmentalnej.

Zniekształcenia treści obejmują zaburzenia procesu uogólniania i abstrakcji, brak logiki w budowanych

tekstach oraz zaburzenia ukierunkowania w myśleniu. Mogą być spowodowane chorobami psychicznymi i

epilepsją, chorobami naczyniowymi mózgu. Mają one związek z nieprawidłowościami w funkcjonowaniu

języka oraz ze zniekształceniami substancji graficznej.

Zniekształcenia w zakresie formy językowej obejmuje pierwotny brak mówienia i rozumienia, czasem

również utratę obu tych zdolności przy nabytych uszkodzeniach mózgu, np.:

- afazja - utrata zdolności budowania tekstów słownych;

- agramatyzm - budowanie wypowiedzi z samych symboli bez uwzględnienia reguł gramatycznych;

- przejęzyczenia - pomyłka w wypowiedzi słownej i pisanej.

Zaburzenia substancji obejmują nieprawidłowości zarówno w płaszczyźnie suprasegmentalnej,

przejawiające się w płynności wypowiedzi np.: jąkanie, tachylalia, bradylalia, giełkot, zaburzenia głosu

(afonia, dysfonia, fonasteria, rynolalia, utrata lub zatracenie zdolności postrzegania i odtwarzania

układów rytmicznych), jak w płaszczyźnie segmentalnej, powodujące różnorodne wady artykulacyjne

(wady wymowy).

U jednostek upośledzonych umysłowo często występuje niedorozwój mowy. Powstaje on na ogół na tle

ogólnego niedorozwoju dziecka, a więc fizycznego i niedorozwoju umysłowego. Niedorozwój mowy jest

tym głębszy, im głębszy jest niedorozwój umysłowy. W niedorozwoju umysłowym głębokim opanowanie

mowy waha się w granicach od niemocy do zdolności wypowiadania kilku słów. W niedorozwoju

znacznym mowa opiera się na zdaniach prostych lub składa się z wyrazów wspomaganych gestami.

Słownictwo dzieci z diagnozą znacznej i umiarkowanej niepełnosprawności jest na ogół bardzo ubogie. W

niedorozwoju umiarkowanym występuje zwolnione tempo rozwoju mowy. Natomiast w niedorozwoju

lekkim wypowiedzi są ubogie pod względem leksykalnym - przeważa w nich słownictwo bierne. Dzieci

młodzież mają trudność w przyswajaniu słownictwa i bezsensownym rozumieniu wypowiedzi.

U dzieci z normą intelektualną, mowa jest ośrodkiem pośredniczącym w procesie rozwoju myślenia i

wyobraźni. Dzięki niej, łatwiej orientuje się w nowych sytuacjach, a poprzez słowa rozwiązują zadania.

Natomiast dzieciom upośledzonym umysłowo, mowa pomaga jedynie przy najprostszych zadaniach.

Dlatego też nieopanowanie mowy wraz z prawami rozwojowymi osłabia wyuczone reakcje

spostrzeżeniowo - ruchowe.

Ocena rozwoju mowy i jej zaburzeń u dzieci upośledzonych jest trudna. Korekta wad wymowy zależy od

wczesnej diagnozy oraz intensywnej i właściwie organizowanej pomocy logopedycznej przy współudziale

rodziców i nauczyciela. Kształtowanie się mowy dzieci upośledzonych jest procesem znacznie wolniejszym

CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL

http://www.logopedia.pl

Kreator PDF

Utworzono 15-10-2010, 10:02

niż dzieci w normie intelektualnej. Praca ta wymaga od logopedy rzetelności, systematyczności, a przede

wszystkim umiejętności postępowania z dzieckiem, o specjalnych potrzebach edukacyjnych.

Literatura:

G. Tkaczyk (1998): Rehabilitacja mowy u dzieci upośledzonych umysłowym - studium przypadku,

"Logopedia",

L.Kaczmarek (1975): Korekcyjna klasyfikacja zaburzeń słownego i pisemnego porozumiewania się,

Logopedia,

J. Styczek (1979): Logopedia, PWN, Warszawa.

Ewa Liwińska

{mos_sb_discuss:12}

CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL

http://www.logopedia.pl

Kreator PDF

Utworzono 15-10-2010, 10:02