Oligofazja diagnoza i terapia zaburzeń mowy u dzieci upośledzonych umysłowo(1)(1)

OLIGOFAZJA

diagnoza i terapia mowy dzieci upośledzonych umysłowo

Oligofazja ‐ termin odnosi się do mowy osób upośledzonych umysłowo. To zaburzenie mowy występujące u dzieci (dorosłych) upośledzonych umysłowo.

Mowa charakteryzuje się ubogim słownictwem, licznymi agramatyzmami i dysgramatyzmami, ograniczoną umiejętnością budowania zdań oraz wadliwą
artykulacją. Mowa często jest cicha i monotonna bez odpowiedniej intonacji oraz akcentów logicznych, a tempo jej bywa zwolnione lub przyspieszone,
niekiedy występuje echolalia (powtarzanie). Więcej na ten temat w dalszej części opracowania.

Upośledzenie umys łowe wi ąże s i ę z niedorozwojem wyspecjalizowanych struktur mózgowych odpowiedzialnych za przebieg z łożonych procesów
psychicznych, w których zachowane są bardziej elementarne czynno ści. Zaburzenie to charakteryzuje nieprawid łowy przebieg takich procesów
intelektualnych, jak: wnioskowanie, uogólnianie, abstrahowanie, czy zapamiętywanie, itp. W efekcie tych zak łóceń dochodzi do zaburzeń wszelkich
form zachowań werbalnych, które zależą od poziomu tych zdolności.

Stopień niedorozwoju mowy, co potwierdzają liczne badania, rośnie wprost proporcjonalnie do stopnia upośledzenia umysłowego. Oznacza to, że im
głębszy jest deficyt intelektualny, tym większe upośledzenie myślenia abstrakcyjnego i opóźnienie rozwoju mowy. Niezależnie od stopnia upośledzenia
umysłowego, dzieci nim obciążone opanowują ograniczony kod językowy. Rozmiar tego ograniczenia zależy od głębokości niedorozwoju.

Poziom opanowania mowy zależy między innymi od:

możliwości intelektualnych dziecka,

środowiska i sposobów wychowania językowego,

motywacji dziecka do porozumiewania się z innymi,

poziomu lęku komunikacyjnego,

osobowości,

temperamentu, itd.

Dlatego też nie można mówić o cechach mowy wspólnych dla wszystkich stopni upośledzenia. Nawet w obrębie danej grupy, np. wśród dzieci z lekkim
stopniem upo śledzenia, obserwuje si ę duże zró żnicowanie zjawisk logopedycznych, które najcz ęściej dotyczy aspektu ilo ściowego. U osób
upośledzonych umysłowo wyst ępuje te ż różne nasilenie tych samych zjawisk logopedycznych. Przyk ładowo, gdy bierzemy pod uwagę zaburzenia
artykulacji, to w przypadku upośledzenia w stopniu lekkim najcz ęściej wyst ępują pojedyncze wady artykulacyjne, a przy upośledzeniu w stopniu
umiarkowanym mogą to już być znacznie poważniejsze zaburzenia artykulacyjne. Istotą nie jest jednak to, ile i jakie zjawiska logopedyczne obserwuje
się w mowie dzieci upośledzonych umysłowo, lecz to, na ile utrudniają im one komunikowanie się z innymi ludźmi. A zatem, nie jest ważne, ile dziecko
przyswoi sobie s łów, ale to, czy słowa pozwolą mu na przekazanie jego intencji i osi ągnięcie celu wypowiedzi. Właśnie takie podej ście powinno
wyznaczać kierunek oraz cel terapii, którym jest optymalne usprawnienie procesu komunikacji, by dziecko zaspokajało potrzebę porozumiewania się
z innymi.

Modele rozwoju mowy osób upośledzonych umysłowo

Istnieją dwa zasadnicze modele rozwoju mowy osób upo śledzonych umysłowo. Pierwszy dotyczy osób lekko upośledzonych umysłowo, drugi ‐ jednostek
głębiej upośledzonych.

Model rozwoju mowy osób lekko niedorozwiniętych umysłowo nie różni się zasadniczo od modelu rozwoju mowy osób z normą intelektualną, gdyż:

biologiczne podstawy rozwoju mowy są w obu tych grupach podobne,

mechanizm odbioru wypowiedzi słownych (rozumienie) i mechanizm formowania wypowiedzi słownych (mówienie) jest taki sam u osób lekko
upośledzonych umysłowo i normalnych,

rozwój mowy w ontogenezie przebiega u jednych i drugich według tych samych etapów,

jedni i drudzy opanowują ten sam język, ale nie na tym samym poziomie,

między sprawnością językową osób lekko upośledzonych umysłowo i osób z normą intelektualną nie ma różnic jakościowych, ale występują
różnice ilościowe.

Natomiast model rozwoju mowy osób głębiej upośledzonych umysłowo różni się zasadniczo od modelu rozwoju mowy osób normalnych, ponieważ:

jednostki głębiej niedorozwinięte mają ewidentny deficyt biologicznego mechanizmu rozwoju mowy,

osoby te różnią się od jednostek w normie umysłowej pod względem ilości i jakości przeprowadzanych operacji językowych,

rozwój mowy osób głębiej upośledzonych jest autonomiczny, żaden bowiem etap tego rozwoju nie stanowi pełnego powielenia analogicznego
stadium rozwoju jednostek pełnosprawnych umysłowo,

na każdym z tych etapów (wyrazu, zdania, wypowiedzi) dzieci głębiej niedorozwinięte ponoszą ewidentne straty, które są nie do wyrównania.
W wyniku ich kumulowania się kształtuje się język mocno ograniczony, ze specyficzną składnią, semantyką i fonologią (za: Tarkowski Z.).

Diagnoza logopedyczna

Specyfika zaburzenia mowy zwanego OLIGOFAZJĄ powoduje, że w postępowaniu diagnostycznym powinniśmy uzyskać informacje w zakresie:

jakości zachowań werbalnych dziecka,

stopnia opóźnienia rozwoju mowy,

patologicznych zjawisk językowych występujących w mowie dziecka, które uniemożliwiają, lub utrudniają porozumiewanie się z otoczeniem.

W ka żdym indywidualnym przypadku nale ży ustali ć, co dla danego dziecka jest podstawowym problemem utrudniającym lub uniemożliwiającym
komunikację językową (np. ubogie i mało zróżnicowane słownictwo, zaburzenia artykulacji, dysgramatyzm, powa żne opóźnienie rozwoju wszystkich
aspektów mowy). Zakłócenie procesu porozumiewania może u każdego upośledzonego dziecka przejawiać się w inny sposób i różny może być stopień
złożoności obserwowanych zaburzeń mowy (mówienia i rozumienia mowy). Dlatego te ż zasadniczym celem diagnozy logopedycznej jest ustalenie,
w jakim kierunku powinna zmierzać terapia logopedyczna.

Przebieg badania logopedycznego dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim

Mowa dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim rozwija się z pewnym opóźnieniem w stosunku do dzieci z normą intelektualną i jest to jeden
z pierwszych objawów nieprawidłowości rozwojowych. Ponieważ opóźnienie to może być symptomem zaburzeń o różnej etiologii, obserwowane objawy
nie wskazuj ą jednoznacznie, że podłożem zaburzeń rozwoju mowy jest upo śledzenie umysłowe. Ale gdy logopeda jest osob ą pierwszego kontaktu
diagnozę logopedyczną musi prowadzić zgodnie z uniwersalną procedurą badawczą, według schematu:

Etap I. Określenie problemu poprzez:
1. Badania wstępne obejmujące wywiad, obserwację i orientacyjne badanie mowy.
2. Badania uzupełniające.
Etap II. Sformułowanie hipotez:
3. Badania podstawowe: badanie rozumienia, badanie mówienia, badanie sprawno ści komunikacyjnej.
4. Badania specjalistyczne.
Etap III. Weryfikacja hipotez

Etap I ‐ Badania wstępne

Rozpoczyna się od przeprowadzenia szczegółowego wywiadu z matką dziecka. Wywiad ma dostarczyć informacji:

o przebiegu ciąży i porodu (zwraca się uwagę na te informacje, które mogłyby sugerować fakt uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego
dziecka),

dotyczących występowania w rodzinie przypadków zaburzeń rozwojowych (np. upośledzenia umysłowego, głuchoty, opóźnienia rozwoju mowy),

o warunkach materialno‐bytowych oraz zdrowiu rodziny (ze szczególnym uwzględnieniem chorób psychicznych, neurologicznych, alkoholizmu
itp.),

o przebiegu rozwoju psychomotorycznego dziecka (tu zwraca się uwagę na rozwój motoryki) i rozwój mowy (kiedy zaczęło gaworzyć, mówić
proste wyrazy), czy w zwykłym czasie opanowało czynności samoobsługowe, czy umie sobie samodzielnie zorganizować zabawę, czy przejawia
tzw. sztywność myślenia i stereotypię zachowań (np. czy zawsze bawi się ulubionymi przedmiotami w jednakowy sposób; czy w określonych
sytuacjach zawsze reaguje tak samo, bez względu na kontekst sytuacyjny itp.) oraz czy sprawia kłopoty natury wychowawczej,

o przebytych chorobach i urazach fizycznych lub psychicznych,

o warunkach rozwoju i wychowania dziecka (by wykluczyć deprywację środowiskową),

czy dziecko było konsultowane z innymi specjalistami, czy były już przeprowadzane jakieś badania specjalistyczne,

jakie ma dziecko dotychczasowe doświadczenia w kontakcie z innymi specjalistami.

Obserwacja dotyczy ogólnych reakcji i zachowań dziecka, ze szczególnym uwzgl ędnieniem zachowań werbalnych. Dobrze jest obserwować dziecko
w sytuacjach stwarzających mu możliwość spontanicznego zachowania, bo tylko w takich warunkach mo żna poznać naturalne reakcje werbalne i lepiej
zorientować się w faktycznym poziomie jego rozwoju.

Orientacyjne badanie mowy ma na celu wstępne rozpoznanie poziomu rozumienia mowy badanego. A zatem ustalenie:

czy słaba reakcja na kierowane do niego komunikaty jest wynikiem braku rozumienia, czy przejawem zaburzeń w nadawaniu;

czy reakcje na komunikaty werbalne są adekwatne i czytelne dla otoczenia;

czy poziom rozumienia jest odpowiedni do poziomu nadawania.

Należy też zwrócić szczególną uwagę na jakość wypowiedzi dziecka, na ich stronę gramatyczną, artykulacyjną i leksykalną.

Wprawiony logopeda już po badaniach wst ępnych potrafi ogólnie określić, z jakim problemem logopedycznym ma do czynienia. Jednak że w celu
zyskania pełnego obrazu zjawiska i jego przyczyn, by potwierdzić swoje wstępne przypuszczenia, wykonuje badania uzupełniające i podstawowe.

Badania uzupe łniające maj ące na celu ocen ę stanu i sprawno ści aparatu artykulacyjnego, fonacyjnego i oddechowego, a tak że innych funkcji
związanych z mową (przede wszystkim funkcji słuchowych). Do badań tych należą:

badanie stanu i sprawności aparatu artykulacyjnego,

badanie kinestezji mowy,

badanie słuchu fonematycznego,

orientacyjne badanie słuchu i pamięci słuchowej.

II etap ‐ Formułowanie hipotez

Badania podstawowe. W trakcie post ępowania diagnostycznego należy zwrócić uwagę na charakterystyczne cechy zachowań komunikacyjnych osób
upośledzonych umysłowo.

Badania zdolno ści rozumienia . Zaburzenia rozumienia (aspektu semantycznego wypowiedzi) występują u dzieci g łuchych, chorych psychicznie,
z afazją percepcyjną i upośledzonych umysłowo. Dlatego też trzeba przywiązać dużą wagę do tego badania, gdyż pozwoli ono na zawężenie obszaru
poszukiwań. Rozwój percepcji mowy u dzieci upo śledzonych umysłowo w stopniu lekkim jest tylko nieco opó źniony. Od rozwoju dzieci z norm ą
intelektualną różni si ę jedynie tym, że dziecko upośledzone w analogicznym wieku (np. trzech lat) rozumie mniej poj ęć, mniej s łów określających
stosunki czasowo ‐przestrzenne oraz oceniających czy wartościujących. Różnice dotyczą aspektu ilościowego, a nie jako ściowego. W związku z tym
badanie to powinno się skoncentrować na ocenie ilościowej. Badanie nadawania mowy również polega na ilościowej ocenie różnych aspektów mowy.

Badanie zasobu leksykalnego (s łownik dziecka). Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim rozumieją więcej słów niż ich używają, podobnie jak
dzieci z norm ą intelektualną, ale w stosunku do dzieci z norm ą cechuje je ubo ższy zasób s łownictwa, przy czym dotyczy to g łównie poj ęć
abstrakcyjnych. Trudność sprawia im u żywanie pojęć nadrzędnych, kategoryzujących zjawiska (np. przedmioty gospodarstwa domowego, naczynia,
przybory toaletowe), nazywających emocje i uczucia (np. cierpię, czuję itp.), a spośród różnych części mowy ‐ stosowanie przymiotników i przysłówków
jako jednych z najbardziej abstrakcyjnych części mowy.

Badanie aspektu gramatycznego i semantycznej strony wypowiedzi. Dzieci upośledzone w stopniu lekkim budują zdania stosunkowo poprawne pod
względem gramatycznym, ale ‐ w porównaniu z mową dzieci normalnie rozwijających się ‐ ich konstrukcje zdaniowe cechuje większa ilość (nie jakość)
błędów gramatycznych. Błędy te występują częściej w zdaniach złożonych niż pojedynczych. Wraz z wiekiem dzieci upośledzonych umysłowo liczba tych
błędów się zmniejsza. Ponadto nieadekwatnie używają słów, głównie ze względu na brak umiejętności uogólniania.

Badanie aspektu artykulacyjnego. W przypadku dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym obserwuje się różne zaburzenia fonetycznej strony języka.
Na skutek deformacji, elizji, substytucji, uproszcze ń grup spółgłoskowych, mylenia głosek zbliżonych brzmieniowo, nie dopowiadania słów ‐ występują
zniekształcenia fonetycznej budowy wyrazów.

Badanie artykulacji powinno doprowadzi ć do usystematyzowania informacji na temat sposobów realizacji poszczególnych d źwięków. Na tym etapie
postępowanie badawcze powinno już dać ogólne wyobrażenie o poziomie umiej ętności j ęzykowych, co wyznacza zarówno cel, jak i program terapii
logopedycznej (kierunek terapii, orientacyjny czas jej trwania, przewidywania efektów).

Badanie sprawności komunikacyjnej. W badaniu szerzej poj ętej sprawności komunikacyjnej należy szczególną uwagę zwrócić na językową sprawność
sytuacyjną. Wyraża s i ę ona umiej ętnością posługiwania si ę językiem w konkretnych sytuacjach społecznych, np. umiejętność zachowania si ę
w sklepie, urzędzie, itp. miejscach.

Drugą ważną zdolnością jest językowa sprawność społeczna, która u dzieci upośledzonych nie zawsze wykształca się w dostatecznym stopniu. Dzieci
te nie potrafią np. zachować dystansu wobec osób dorosłych, traktując je jak rówieśników. Zaburzone jest też wykształcanie się językowej sprawności
pragmatycznej, albowiem dzieci upo śledzone maj ą dużą trudność rozumienia pojęć wartościujących i określających stany i uczucia (np. dziecko
zamiast prosić żąda, co może uniemożliwić osiągnięcie celu).

W przypadku dzieci upośledzonych badanie w warunkach gabinetowych często nie daje obrazu faktycznego poziomu rozwoju mowy dziecka, st ąd za
najbardziej wartościowe diagnostycznie uwa ża si ę warunki w jego naturalnym środowisku (w domu, szkole, przedszkolu) ‐ uzyskuje si ę bardziej
wiarygodne wyniki badań.

Badania specjalistyczne . W celu upewnienia si ę o słuszności podejrze ń, co do tego, że obserwowane zjawisko wywołane jest upo śledzeniem
umysłowym ‐ logopeda może skierować dziecko na wnikliwe badania psychologiczne i neurologiczne.

III etap ‐ Weryfikacja hipotez

Po uzupełnieniu materiału diagnostycznego o wyniki badań specjalistycznych, negujących lub potwierdzających hipotezę, co do rodzaju i przyczyn
zaburzenia mowy, opracowuje się szczegółowy program terapii, który przede wszystkim ukierunkowany jest na:

stymulowanie rozwoju mowy dziecka,

doskonalenie wymowy już ukształtowanej,

korygowanie występujących nieprawidłowości (w razie potrzeby).

Cechy mowy osób z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym.

Zdaniem Z. Tarkowskiego wraz z pog łębianiem si ę upośledzenia umysłowego obserwuje si ę pewną prawidłowość ‐ skracanie d ługości wypowiedzi,
ubożenie struktury wypowiedzi, s łownictwa (zmniejsza się liczba używanych części mowy). Wyst ępuje coraz wi ęcej zdań z błędami sk ładniowymi
i z dysgramatyzmami; zdania z łożo n e s ą zastępowane zdaniami prostymi i niekompletnymi (formu łowanymi g łównie w czasie tera źniejszym
z pominięciem innych czasów). Zmiany wynikaj ące ze stopnia upo śledzenia dotyczą nie tylko aspektu ilo ściowego, lecz równie ż jakościowego.
Prawidłowość ta (proporcjonalność stopnia upośledzenia mowy do stopnia upośledzenia umysłowego) dotyczy również niżej przedstawionych cech:

obserwuje się zwolnione tempo mowy, często zaburzona jest jej płynność (objawowo przypominająca jąkanie),

mowa jest bełkotliwa, artykulacja wyraźnie zamazana,

występują trudności w posługiwaniu się swobodną mową, a wypowiedziom często towarzyszą gesty wspomagające,

mowa może być ograniczona do zdań dwuwyrazowych lub tylko do kilku słów,

zasób leksykalny jest ubogi,

obserwuje się brak przenoszenia doświadczeń w analogicznej sytuacji (za: Tarkowski Z.).

Więcej na ten temat w artykule: „Charakterystyka mowy osób upośledzonych umysłowo”.

Przebieg badania logopedycznego osób z poważniejszym stopniem upośledzenia umysłowego

Diagnoza logopedyczna ma w tym przypadku na celu stwierdzenie, w jakim stopniu s ą zaburzone sprawności językowe, składające się na sprawność
komunikacyjną (zakres i g łębokość zaburzeń mowy). Logopeda zmierza do określenia, czy pacjent sobie radzi, czy mówi, czy i jakie podejmuje próby
kontaktu werbalnego; czy pacjent w ogóle rozumie mow ę innych i czy jest w stanie porozumiewa ć się z otoczeniem. Diagnozę prowadzi według
poniższego schematu postępowania:

I. Określenie problemu
1. Badania specjalistyczne.
2. Badania wstępne: wywiad, obserwacja, orientacyjne badanie mowy.
II. Sformułowanie hipotez
3. Badania podstawowe: badanie rozumienia i badanie nadawania mowy.
4. Badania uzupełniające.
III. Weryfikacja hipotez

I etap ‐ Określenie problemu

Badania specjalistyczne. Upo śledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym i znacznym diagnozuje psycholog i on w łaśnie kieruje upo śledzonego
pacjenta do logopedy w celu objęcia go terapią zaburzeń komunikacji.

Badania wstępne obejmują te same elementy (wywiad, obserwację i orientacyjne badanie mowy) oraz taki sam tok post ępowania jak w przypadku
dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym.

II etap ‐ Formułowanie hipotez

Badanie podstawowe obejmuje: badanie rozumienia i nadawania mowy.

Badanie rozumienia mowy
Im g łębszy stopie ń upośledzenia umys łowego, tym mniejsza zdolno ść rozumienia mowy. Wi ąże si ę to z faktem, że upośledzeni słabo ró żnicują
i zapamiętują dźwięki mowy i s ą nastawieni bardziej na odbiór informacji przekazywanych kana łem niewerbalnym ni ż werbalnych. Badanie
to przeprowadza się:

na poziomie pojedynczych słów ‐ ocena umiejętności rozpoznawania nazw przedmiotów: sprzętów, naczyń, narzędzi, ubiorów itp., a także
czynności i zjawisk otaczającego świata);

na poziomie prostych połączeń słownych i zdań złożonych ‐ bada się rozumienie poprzez zapamiętywanie i wykonywanie ustnych prostych
poleceń słownych, próśb i pytań. Jeśli próba ta wypadnie pozytywnie, to kontynuuje się badanie na poziomie zdań złożonych.

ocena koncentracji uwagi ‐ diagnoza logopedyczna powinna także zawierać ocenę stopnia koncentrowania przez pacjenta uwagi na
wypowiedziach ustnych.

Badanie nadawania mowy

W przypadku dzieci g łębiej upo śledzonych badania te ukierunkowane są przede wszystkim na ocenę stopnia opanowania przez nich umiej ętności
składających się na kompetencję komunikacyjną, czyli umiejętności:

nawiązywania rozmowy,

podtrzymywania płynnego toku rozmowy,

zapobiegania przerwaniu rozmowy i przezwyciężania zakłóceń, jakie się w niej pojawiają,

współtworzenia treści rozmowy,

zakończenia rozmowy.

Stopień zaburzeń tych zdolności będzie wprost proporcjonalny do stopnia upośledzenia umysłowego. Osoby głębiej upośledzone mają poważne trudności
z werbalizowaniem własnych my śli. Tym bardziej wi ęc b ędą miały problemy z czynnościami wchodzącymi w zakres kompetencji komunikacyjnej.
Ponieważ jest to podstawowy problem dziecka upo śledzonego, inne badania z zakresu podstawowych (badanie aspektu artykulacyjnego,
gramatycznego, leksykalnego, ekspresyjnego mowy) mają drugorzędne znaczenie.

Badanie mowy w aspekcie artykulacyjnym ma da ć odpowiedź na pytanie, na ile zaburzenia artykulacji uniemożliwiają porozumiewanie się (wpływają
na stopień zrozumiałości wypowiedzi).

Badanie mowy w aspekcie gramatycznym polega na ocenie, na ile nieumiejętność stosowania reguł gramatycznych zakłóca proces porozumiewania
się z innymi.

Badanie mowy w aspekcie leksykalnym polega na sprawdzeniu, czy pacjent opanowa ł podstawowy zasób s łownictwa, który jest niezb ędny do
prawidłowego funkcjonowania w najbliższym otoczeniu.

U dzieci z oligofazj ą znacznego stopnia rozumienie mowy badamy na podstawie realizacji prostych kierowanych do dziecka polece ń, natomiast
mówienie ‐ na podstawie analizy budowanych przez nie wypowiedzi i spontanicznych reakcji werbalnych i niewerbalnych towarzyszących działaniu.

Badania uzupe łniające. W zale żności od potrzeby i mo żliwości pacjenta przeprowadza si ę tylko niektóre z wymienionych wcze śniej bada ń
uzupełniających.

III etap ‐ Weryfikacja hipotez

Po wnikliwym przeprowadzeniu badań tworzy się program terapii według określonej hierarchii celów, które logopeda ma realizować. Należy pamiętać,
że w wypadku terapii osób głębiej upośledzonych dominujące powinno być dążenie do umożliwienia pacjentowi funkcjonowania społecznego.

Terapia mowy dzieci upośledzonych w stopniu lekkim, umiarkowanym i znacznym

Istotą terapii logopedycznej osób upośledzonych umysłowo jest szeroko rozumiane wychowanie j ęzykowe. Celu tego nie można osiągnąć w warunkach
gabinetowych, w ciągu kilku godzin tygodniowo i dlatego ci ężar tej terapii spoczywa przede wszystkim na opiekunach i wychowawcach dziecka.
Logopeda nie uzyska oczekiwanych rezultatów, jeżeli nie będzie miał wsparcia ze strony wszystkich kontaktujących się z dzieckiem dorosłych. Stąd też
matkom i opiekunom dzieci o różnym stopniu upośledzenia umysłowego zaleca się podejmowanie od samego początku (niemal od urodzenia dziecka)
działań stymulujących rozwój mowy małego pacjenta. Sugeruje się zwłaszcza, by:

rozmawiać o rzeczach, które się razem z dzieckiem wykonuje,

obdarzać komentarzem każdą czynność wykonywaną przy dziecku (np. podczas gotowania, jedzenia, mycia, sprzątania),

w obecności dziecka zadawać samemu sobie pytania i odpowiadać na nie,

zachęcać dziecko do opisywania tego, co widzi wokół siebie (w swoim pokoju, za oknem itp.), co robi i co chce robić,

prowokować dziecko do nazywania przedmiotów, którymi się bawi,

zachęcać dziecko do opowiadania o tym, co widziało na spacerze, co zostało kupione w sklepie itp.

Takie działania (postawa i zachowania językowe) rodziców mają na celu wzbudzanie tzw. radości mówienia i chęci powiadamiania, ponadto mają one
zwrócić uwagę dziecka na słowo i na korzyści płynące z posługiwania się słowem.

Terapia logopedyczna pacjentów upośledzonych umysłowo jest specyficzna, albowiem obserwuje si ę u nich różnorodne zaburzenia mowy i rozmaite
warianty tych zaburzeń. Z tego powodu trudno uogólniać to zagadnienie. W związku z tym w każdym przypadku trzeba tworzyć indywidualny program
dla konkretnego pacjenta, uwzględniający poziom jego funkcjonowania komunikacyjnego (porozumiewania si ę), możliwości, potrzeby, aktualny stan
fizyczny i psychiczny, zainteresowania, samopoczucie, itp. Drug ą ważną cechą upośledzenia umysłowego jest opóźnienie rozwoju mowy, dlatego też
rozwój mowy upośledzonych dzieci należy od samego początku stymulować.

Co jest celem terapii logopedycznej osób z lekkim stopniem upośledzenia umysłowego?

W ostatnim czasie coraz częściej pojawiają się propozycje, by osoby takie określać mianem osób wymagających lekkiego wsparcia, co oznacza, że są
one w stanie żyć samodzielnie, jeżeli zostanie im udzielone lekkie wsparcie ze strony otoczenia (np. opiekuna spo łecznego). Zgodnie z tą ideą, celem
terapii logopedycznej staje się usprawnienie procesu komunikacji pacjenta w stopniu umożliwiającym mu samodzielne radzenie sobie w życiu, a nie
wypracowanie bezbłędnej czy starannej jego wymowy. Na przyk ła d ‐ jeżeli wada wymowy przeszkadza b ądź stwarza trudności upo śledzonemu
w porozumiewaniu się i stanowi dla niego problem, to logopeda powinien pracować nad jej usunięciem. Natomiast, jeśli wada ta nie jest dla pacjenta
problemem, to logopeda nie skupia na niej swoich wysiłków.

W przypadku ma łych dzieci z upo śledzeniem umysłowym powinno si ę położyć nacisk na ogóln ą stymulację rozwoju ich mowy, podobnie jak
w odniesieniu do wszystkich innych dzieci z opó źnieniem rozwoju mowy. Powinno si ę otaczać dziecko mow ą i dążyć do wzbudzenia jego
zainteresowania tą formą aktywności (zob. podrozdział 8.2).

Trudno obligatoryjnie ustalić kolejność etapów terapii logopedycznej osób upośledzonych umysłowo, albowiem wyznacza ją istota problemu pacjenta.
Jeśli będą to zaburzenia artykulacji ‐ prowadzi się taką terapię jak w dyslalii. Jeżeli problemem pacjenta będzie ubogi zasób słownictwa i wynikające
z tego trudności z werbalizowaniem własnych myśli, to praca z nim polegać będzie na wykszta łcaniu umiejętności opowiadania, opisywania oraz na
umożliwieniu mu zdobycia nowych doświadczeń werbalnych. Jeśli dziecko nie potrafi budować zdań poprawnych pod względem gramatycznym, a także
ma trudności z koniugacją i deklinacją albo z używaniem przyimków i spójników, to wysiłek terapeutyczny logopedy będzie się ograniczał do ćwiczeń
nad rozwojem j ęzyka. Natomiast w przypadku, gdy g łównym problemem dziecka jest trudno ść w zachowaniach komunikacyjnych, to uczy si ę je
odpowiednich zachowań werbalnych w konkretnych sytuacjach społecznych (np. zachowania w sklepie, teatrze, biurze itp.).

Im bardziej naturalne są warunki wychowania językowego pacjentów i im szerszy jest zakres proponowanych form (wycieczki, zabawy w naturalnym
środowisku, a nie w warunkach gabinetowych), tym większa istnieje szansa na zrealizowanie zakładanych celów terapeutycznych.

Cele terapii logopedycznej osób upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym
i znacznym

W przypadku głębszych od lekkiego stopni upośledzenia umysłowego pacjentów terapia logopedyczna nabiera szczególnego znaczenia i ma specyficzny
charakter, ponieważ jej zasadniczym celem jest umo żliwienie pacjentowi kontaktu z otoczeniem. Wysi łek terapeutyczny zmierza do nauczenia
pacjenta różnych form kontaktu z otoczeniem ‐ także i pozawerbalnych ‐ w stopniu możliwym dla niego do opanowania.

Terapia logopedyczna osób umiarkowanie i znacznie upośledzonych jest częścią rewalidacji. Prowadzi się ją obok terapii pedagogicznej, nastawionej
na wszechstronną stymulację rozwoju pacjenta, co osi ąga si ę poprzez ćwiczenia ruchowe, ukierunkowaną zabawę, wprowadzanie elementów muzyki
i ogólnorozwojowe ćwiczenia logopedyczne (Bernstein 1995).

Terapię rozpoczyna się od wypracowywania z pacjentem właściwych jego nawyków związanych z mówieniem, a więc:

prawidłowego oddechu, ‐ emisji głosu,

przełykania śliny, ‐ zamykania ust,

patrzenia na rozmówcę (Minczakiewicz 1993).

Następnie uczy si ę pacjenta prostych słów. Dąży się do tego, by opanował on taki zasób s łownictwa, który jest mu niezbędny do życia i społecznego
funkcjonowania (przynajmniej w zakresie podstawowym). Następnie kształci się w nim zdolność:

formułowania pytań, próśb, poleceń,

sygnalizowania własnych potrzeb, życzeń, pretensji, ‐ nawiązywania i prowadzenia rozmowy,

odpowiadania na pytania, ‐ opowiadania.

Umiejętności te mo żna wypracować tylko z niektórymi jednostkami. Korzystne efekty mo że przynie ść terapia indywidualna łączona z zajęciami
z logorytmiki i innymi formami pracy w grupie, co stwarza mo żliwość współzawodnictwa, podnosi poziom motywacji, mobilizuje do wysi łku, daje
możliwość osiągnięcia sukcesu na tle grupy. Grupy takie powinny liczyć nie więcej niż 4‐5 osób.

Terapia logopedyczna osób upośledzonych umysłowo jest procesem trudnym, żmudnym, często nie przynoszącym spodziewanych efektów, co może być
przyczyną zniechęcenia zarówno pacjenta, jak i terapeuty. Dlatego te ż osoby podejmujące si ę prowadzenia tego typu zaj ęć powinny wykazywać
określone predyspozycje psychiczne i umiejętności.

Autor: Marzena Mieszkowicz ‐ neurologopeda

Literatura:

1. Bernstein T. ‐ Terapia dziecka z upośledzeniem umysłowym, Łódź 1995;
2. Markowska A. ‐ Istota zaburzeń mowy dzieci głębiej upośledzonych umysłowo, „Scholasticus” 1982, nr 4;
3. Minczakiewicz E. ‐ Kształtowanie i usprawnianie mowy dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym, „Szkoła

Specjalna” 1984, nr 3;

4. Minczakiewicz E. ‐ Mowa dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym a możliwości jej kształtowania, w: Człowiek

niepełnosprawny w społeczeństwie, red. A. Hulek, Warszawa 1986;

5. Minczakiewicz E. ‐ Zaburzenia mowy u osób z upośledzeniem umysłowym, „Scholasticus” 1993, nr 1;.
6. Minczakiewicz E. ‐ Zaburzenia mowy u upośledzonych umysłowo, w: Diagnoza i terapia zaburzeń mowy, red. T. Gałkowski, Z. Tarkowski, T.

Zaleski, Lublin 1993;

7. Twardowski A.‐ Kompetencja komunikacyjna dzieci upośledzonych umysłowo. Zarys problematyki badawczej, „Psychologia Wychowawcza”

1991, nr 9.

Strona główna

Zaburzenia mowy

Rozpoznanie i terapia