>
Charakterystyka zaburzeń mowy osób upośledzonych
umysłowo
Upośledzenie umysłowe oznacza stan obni żonej sprawności intelektualnej, który powstaje w okresie rozwojowym i zwi ązany jest z zaburzeniami
procesu dojrzewania, uczenia się i przystosowania. Z. Tarkowski podkreśla, że upośledzenie umysłowe nie jest chorobą, lecz stanem. Na podstawie
ilorazu inteligencji upośledzenie umysłowe dzieli si ę na: głębokie (I.I. 0 ‐19 ); znaczne ( I.I. 20 ‐35 ); umiarkowane ( I.I.36 ‐51 ); lekkie ( I.I.52‐67 ).
Jednak podstawowe kryterium ustalania niedorozwoju umysłowego stanowi nie inteligencja, lecz przystosowanie społeczne.
Wraz z pogłębieniem si ę upośledzenia umysłowego rośnie liczba osób z zaburzeniami mowy. Ocenia si ę, że zaburzenia mowy występują u około 50%
dzieci lekko upośledzonych umysłowo, u 70% umiarkowanie i znacznie upo śledzonych, oraz u 90‐100% dzieci z g łębokim upośledzeniem umysłowym
(za: Tarkowski Z.).
Upośledzenie umysłowe to stan g łębokich i rozległych zaburzeń sprawności orientacyjno‐poznawczych oraz zdolności przystosowania spo łecznego,
którym towarzyszą zaburzenia motoryki, a często tak że odchylenia od stanu fizycznego. Zatem psychika dziecka i jego rozwój umysłowy są silnie
połączone z jego motoryką i mają istotny związek z rozwojem mowy. Związek pomiędzy inteligencją a mową jest tak wyraźny, iż często twierdzi się,
że mowa dziecka jest najlepszym wskaźnikiem poziomu jego inteligencji. Odnosi si ę to nie tylko do początków mowy i poziomu inteligencji we
wczesnych latach, ale także do zakresu słownika w różnych okresach życia.
Badania dzieci upo śledzonych umysłowo dowodzą, że tylko jedna trzecia wykazuje normalny poziom rozwoju mowy. Wszystkie dzieci upośledzone
umysłowo s ą jednocześnie opóźnione w rozwoju mowy, ale tylko niektóre dzieci opóźnione w rozwoju mowy są upośledzone umysłowo. Dzieje się tak
dlatego, gdyż opóźnienie językowe jest uzależnione od kilku podstawowych czynników, do których zalicza się:
Zanim więc przypiszemy upośledzeniu umysłowemu odpowiedzialność za opóźniony rozwój mowy, należy wyeliminować pozostałe czynniki powodujące
owo opóźnienie.
Liczne badania potwierdzaj ą prawidłowość, że im ni ższy poziom inteligencji tym mniejsza sprawno ść komunikacyjna dziecka; im g łębszy deficyt
umysłowy, tym większe upośledzenie myślenia abstrakcyjnego i opóźnienie rozwoju mowy. Zdaniem Tarkowskiego, o sprawności komunikowania się
osób upo śledzonych umysłowo nie decyduje tylko stopie ń upośledzenia, ale wiele czynników pozaintelektualnych, takich jak: motywacja, lęk
komunikacyjny, nastawienie otoczenia, a także wychowanie językowe i osobowość. To one mają bardzo ważne znaczenie w potocznej, codziennej
komunikacji słownej. Odpowiednio kształcone i stymulowane dzieci, zwłaszcza lekko upośledzone umysłowo, stają się pełnosprawnymi użytkownikami
języka potocznego mówionego i choć nie ułatwia on kariery szkolnej, to jest zupełnie wystarczający w codziennej komunikacji werbalnej.
W przypadku upo śledzenia umysłowego również etiologia ma znacz ący wp ływ na frekwencj ę zaburzeń mowy. Wyst ępują one częściej u dzieci
z zespołem Downa i dzieci z mózgowym pora żeniem dziecięcym ni ż u dzieci lekko upo śledzonych zaniedbanych pedagogicznie. Z wiekiem cz ęstość
występowania zaburzeń mowy u upo śledzonych umysłowo obni ża s i ę. Odsetek tych zaburze ń jest szczególnie wysoki w okresie przedszkolnym
i wczesnoszkolnym, później stopniowo zmniejsza si ę, co jest prawdopodobnie efektem dojrzewania, uczenia si ę i terapii logopedycznej. Jednak
u znaczącej liczby upośledzonych umysłowo zaburzenia mowy nie ust ępują. Aby mówić, trzeba przecież osiągnąć pewien minimalny poziom rozwoju
umysłowego. Trwa dyskusja nad ustaleniem tego minimum. Jedni autorzy przyjmuj ą, że osiągnięcie 18‐24 miesi ąca rozwoju intelektualnego jest
niezbędne, by dziecko upośledzone umysłowo zaczęło mówić, inni zaś obniżają ten poziom do 14 miesięcy. Jednakże jednostki g łęboko upośledzone
umysłowo, które nie s ą zdolne osi ągną ć tego poziomu, nie zaczn ą mówić nigdy, a b ędą jedynie zdolne do wokalizy. Takim dzieciom warto
zaproponować inne formy wspomagające komunikację. Opisuję je w dziale
. Nowsze badania ujawniają, ze ubogi zasób słów
i słabe opanowanie struktur składniowych wcale nie jest równoznaczne z niemożnością porozumienia się. Mimo znacznych zaburzeń artykulacji, słabo
opanowanej gramatyki i niewielkiego s łownika dzieci opó źnione potrafi ą nawiązać i utrzymać dialog z innymi lud źmi: cz łonkami rodziny
i nieznajomymi.
W symptomatologii stopni upośledzenia umysłowego J. Kostrzewski wyróżnia zakresy rozwoju mowy odnośnie do poszczególnych poziomów rozwoju
psychoruchowego dziecka. A zatem, u dzieci upośledzonych w stopniu lekkim obserwuje si ę opóźniony rozwój mowy, tj. pojawienie się pojedynczych
wyrazów do 3 roku życia, zdań w 5‐6 roku życia oraz trudności z wypowiadaniem myśli i formułowaniem wypowiedzi. A ponadto: agramatyzmy, częste
wady wymowy i bigi zasób słownictwa. Natomiast u dzieci upośledzonych w stopniu umiarkowanym obserwuje się już znacznie opóźniony rozwój mowy,
tj. wypowiadanie pojedynczych wyrazów ok. 5 roku życia, a zdań ok. 7 roku życia oraz używanie tylko prostych zdań przy licznych agramatyzmach.
Wymowa tych dzieci jest wadliwa i niewyra źna przy ograniczonym zasobie s łownictwa i braku poj ęć abstrakcyjnych. W kolejnej grupie dzieci
upośledzonych w stopniu znacznym obserwuje si ę głębokie opó źnienie rozwoju mowy, czyli wypowiedzi tylko monosylabiczne lub jednowyrazowe.
Sporadyczne obserwuje się użycie zdań prostych. Natomiast nie rozwija się umiejętność odmiany przez przypadki. Wymowa ich jest bełkotliwa przy
minimalnym zasobie s łownictwa. Na ostatnim ju ż poziomie upo śledzenia umys łowego w stopniu g łębokim obserwuje si ę mowę niewykształconą
a dziecko opanowuje tylko 2‐3 wyrazy i rozumie kilka prostych poleceń. Jednak niezależnie od stopnia upośledzenia umysłowego, dzieci nim obciążone
opanowują ograniczony kod językowy, a rozmiar tego ograniczenia zale ży od głębokości tego upośledzenia. Dlatego też wszystkie dzieci upośledzone
umysłowo są jednocześnie opóźnione w rozwoju mowy a towarzyszące im mniej lub bardziej nasilone zaburzenia mowy określane są mianem dyslogii.
Na uwagę zasługuje przede wszystkim rozstęp między okresem wyrazu a zdania u osób upośledzonych umysłowo. Im przerwa między samodzielnym
tworzeniem słów a budowaniem zdań jest dłuższa, tym z reguły głębsze jest upośledzenie umysłowe.
Kostrzewski J. (1966) wykaza ł, iż znacznie i umiarkowanie upośledzeni umysłowo mongoloidzi zaczęli gaworzyć między 7 miesiącem a 6 rokiem życia,
a pierwsze słowa pojawiły się u nich między 2 a 10 rokiem życia, zaś Kuzniecowa W. (1976) w wyniku swoich badań nad dziećmi lekko upośledzonymi
umysłowo, stwierdziła, i ż w 1 roku życia gaworzyła prawie po łowa badanych, a pozostali zaczynali gaworzyć między 1 a 2 rokiem życia. Wszyscy
wypowiadali pierwsze słowa po 1 roku życia, najczęściej między 2 a 5 rokiem życia. Badane dzieci zbudowały pierwsze frazy po ukończeniu 3 lat życia.
Rozwój mowy dziecka normalnego nast ępuje niezwykle szybko, z niezwyk łą ł atwością i bez specjalnej pomocy ze strony otoczenia. Prawidłowo
rozwijający si ę 4‐latek jest sprawnym u żytkownikiem j ęzyka. Natomiast jego upo śledzony rówieśnik albo jeszcze milczy, albo z trudnością tworzy
nieliczne wyrazy i buduje nieporadne zdania. To świadczy o rozmiarze opóźnienia rozwoju mowy, które w ontogenezie zostanie zniwelowane częściowo,
albo wcale.
Badania nad strukturą wypowiedzi upośledzonych umysłowo w różnym wieku można podsumować następująco:
Na prawid łowy rozwój osobowo ści dziecka ogromny wp ływ ma kszta łcenie mówienia tj. umiej ętności komunikowania si ę za pomoc ą przekazu
werbalnego. Na bazie materiału językowego dziecko konkretyzuje wytwory i przebiegi swoich myśli, uczuć i pragnień. Sprawność mówienia konieczna
jest do nabywania nowej wiedzy i prawidłowego funkcjonowania w najrozmaitszych sytuacjach życia codziennego. Bez kontaktu językowego z innymi
ludźmi nie jest mo żliwe osiągnięcie przez człowieka pełni rozwoju intelektualnego i emocjonalnego. Dzieci, u których opanowanie mowy jest z powodu
różnych przyczyn zaburzone, przejawiaj ą także, w mniejszym lub wi ększym stopniu trudno ści w spo łecznym przystosowaniu si ę, które
to przystosowanie się jest warunkiem prawidłowego funkcjonowania jednostki.
Panuje przekonanie, że zaburzenia mowy wyst ępują częściej u dzieci przebywających w instytucjach wychowawczych ni ż u dzieci pozostających
w rodzinnym domu. Można wskazać kilka przyczyn tej sytuacji, a mianowicie:
Ogólnie rzecz bior ąc, zaburzenia mowy wyst ępują kilkakrotnie cz ęściej u upo śledzonych umys łowo ni ż w normalnej populacji. Frekwencja
poszczególnych rodzajów zaburzeń mowy towarzyszących niedorozwojowi umysłowemu jest dość charakterystyczna. Opóźniony rozwój mowy występuje
tu obligatoryjnie. Jest on z reguły:
Dysgramatyzm i ubogi s łownik upo śledzonych umysłowo świadczy o ich niskiej j ęzykowej sprawności systemowej, czyli o niskiej kompetencji
lingwistycznej. Budują oni zdania niepoprawne pod wzgl ędem gramatycznym lub semantycznym oraz nie zauważają i nie korygują błędów. Są mało
wrażliwi na poprawianie.
Zaburzenia g łosu i s łuchu wyst ępują stosunkowo cz ęsto w śród osób dotkni ętych upośledzeniem umysłowym, szczególnie w stopniach g łębszych.
Bardzo trudno jest zdiagnozować dziecko niedorozwinięte umysłowo z zaburzonym słuchem, gdyż najczęściej nie rozumie ono instrukcji badania.
Niepłynność mówienia jest równie ż zjawiskiem często notowanym w populacji upośledzonych umysłowo. Niestety wciąż trwa spór o to, czy u osób
upośledzonych owa niep łynnoś ć jest j ąkaniem czy gie łkotem. Mitrynowicz twierdzi, że u upośledzonych umysłowo wyst ępuje zarówno j ąkanie
organiczne, jak i j ąkanie czynnościowe. Jej zdaniem, współwystępowanie jąkania organicznego i niedorozwoju umysłowego jest dowodem rozległych
zmian w mózgu, obejmuj ących miedzy innymi obszar jąder podkorowych. Schlanger i Gottsleban ustalili, że w populacji jąkających się upośledzonych
umysłowo było 48% osób z zespo łem Downa, 18% jednostek z zespo łami organicznymi. Inni autorzy s ądzą, że w przypadku dzieci z zespołem Downa
mamy raczej do czynienia z giełkotem, a wśród dzieci lekko upośledzonych umysłowo, nie b ędących mongoloidami, występuje przeważnie jąkanie.
Pierwsze jego objawy pojawiają się między 3 a 4 rokiem życia, a więc niemal w pierwszych wypowiedziach dzieci lekko upo śledzonych. Dalszy rozwój
jąkania przebiega w tej grupie według tych samych praw, co w populacji przeciętnej (za: Chapman i Cooper).
Opóźniony rozwój mowy (ORM) a upośledzenie umysłowe
Opóźniony rozwój mowy (ORM) jest ściśle skorelowany z głębokością opóźnienia umysłowego. Na tle opóźnionego rozwoju mowy (ORM) towarzyszącego
opóźnieniu umysłowemu, pojawiają się różne zaburzenia mowy. Spradlin J. (1963), ustalił, iż zaburzenia te ma:
Ze względu na znajomość etiologii ORM dzielimy na:
Ze względu na rozległość opóźniony rozwój mowy (ORM) dzielimy na:
Ze względu na głębokość ORM dzielimy na: głęboki, znaczny, umiarkowany i lekki.
Opóźniony rozwój mowy jest cechą opóźnienia umysłowego. Te zespolone opóźnienia są często sprzężone z różnymi zaburzeniami mowy i zachowania.
Z tego wynikają następujące kombinacje: opóźniony rozwój umysłowy + opóźniony rozwój mowy + zaburzenia mowy + zaburzenia zachowania.
Rozpatrując patogenezę upośledzenia umysłowego i zaburzeń mowy można wyróżnić następujące relacje:
W porównaniu z dziećmi normalnie rozwijającymi się występuje u nich więcej zaburzeń mowy, są one często sprzężone ze sobą (wielorakie) i mają nie
zawsze jasną etiologię.
Podstawowym sygnałem upośledzenia umysłowego jest właśnie opóźniony rozwój mowy.
U dzieci upośledzonych umysłowo ma on równomierny lub nierównomierny charakter. Dotyczyć więc mo że wszystkich sfer s łownej dzia łalności,
czyli potrzeby kontaktu s łownego, programowania, realizacji, kontroli s łownego aktu oraz porównywania rezultatu z wcze śniejszym planem,
a przejawia się to w anormalnym i opóźnionym rozwoju fonologicznego, morfologicznego, syntaktycznego, semantycznego poziomu j ęzyka.
Zaburzenia poziomu fonologicznego i morfologicznego
U dzieci lekko upo śledzonych umysłowo stwierdza takie same wady wymowy, co u dzieci o prawid łowym rozwoju umysłowym, ale są one bardziej
złożone, nawarstwione i wyst ępują częściej. Jest to zwi ązane mi ędzy innymi z nieprawid łowym funkcjonowaniem aparatu artykulacyjnego,
fonacyjnego, oddechowego oraz brakiem koordynacji w pracy tych trzech aparatów. Następstwem tego jest b łędna artykulacja g łosek, dotycząca
najbardziej złożonych artykulacyjnie głosek, tj.: r, sz, ż, cz, dż. Głoski te mog ą być zamieniane (substytucja), opuszczane (elizja) lub zniekształcane
(deformacja). Do najczęstszych wad wymowy należą:
Zaburzenia poziomu semantycznego
Zasób u żywanych i rozumianych s łów, zwrotów, poleceń przez dzieci z upośledzeniem umysłowym jest bardzo ubogi. Obserwuje si ę niewłaściwe
używanie nazw do określania przedmiotów, osób, zjawisk.
Dzieci upośledzone mają o wiele większe trudno ści w aktualizacji s łownika niż sprawni umysłowo rówieśnicy, a słownik czynny o wiele uboższy od
biernego. Zauwa ża s i ę nie sformu łowanie struktury s łowa, naruszenie procesów organizacji pól semantycznych. Dzieci rozpoczynaj ące nauk ę
w pierwszej klasie w większości nie znają nazw otaczających ich przedmiotów, przede wszystkim części tych przedmiotów itp. okładka, strona, rama.
Podstawę ich słownika (leksykonu) stanowią przede wszystkim rzeczowniki mające konkretne znaczenie, brak jest słów uogólniających itp. meble,
pojazdy, owoce, odzież. W aktywnym słowniku dzieci upośledzonych umysłowo brakuje czasowników oznaczających sposoby poruszania się zwierząt
itp. skacze, lata, pełza. Dzieci upośledzone umysłowo używają bardzo małą ilość słów oznaczających cechy przedmiotu itp. kolor, wielkość, kształt,
smak, zapach. S łowa o przeciwstawnym znaczeniu (antonimy) stosuj ą bardzo rzadko. Równie rzadko u żywają przymiotników oznaczających wady
i zalety ludzi. W wypowiedziach tych dzieci nie s łyszy si ę prawie przys łówków ‐ tam, tu, potem. Zauwa ża si ę niewłaściwe u żywanie s łów ‐
charakterystyczne są zmiany s łów maj ących „rozpływające si ę” znaczenie (skacze, pełza ‐ „idzie”, gruby, wysoki ‐ „duży”). Obserwuje się także
zmieszanie słów z jednej rodziny, i tak słowem bluzka dzieci nazywają: podkoszulkę, bluzkę, blezer czy sweter.
Dzieci upośledzone zdecydowanie łatwiej zauważają podobieństwa przedmiotów niż różnice. S łownik bierny tych dzieci jest bogatszy niż czynny,
ale trudno jest go aktualizować. Często dla uzyskania odpowiedniego słowa potrzebne są pytania naprowadzające. Obserwuje się zwolnione tempo
formułowania i jako ściowe różnice w strukturze znaczenia s łów, przez d łuższy czas dominuje konkretne odniesienie znaczenia s łowa, kiedy s łowo
oznacza tylko konkretny przedmiot.
W mowie dzieci upo śledzonych umysłowo znacznie częściej niż u ich rówieśników z normą intelektualną spotykamy si ę z zaburzeniami w budowie
słów. Jest to najcz ęściej przestawienie głosek s ąsiadujących ze sobą sylab (kula ‐ „luka”) ‐ samogłoski zostaj ą na swoim miejscu, przestawieniu
ulegają tylko spółgłoski.
Zaburzenia sylabowej struktury na poziomie s łowa przejawiają się w opuszczaniu sylab (telewizor ‐ „telezor”, „lewizor”), dotyczy to najczęściej
początkowej lub środkowej sylaby. Najczęściej te nieprawidłowości obserwujemy w słowach złożonych z 3‐5 sylab i w s łowach, w których występują
zbiegi spó łgłosek. Zaburzenia sylabowej i głoskowej struktury słowa występowały w mniejszym lub większym stopniu u wszystkich badanych dzieci.
W 30% badanych mowa była prawie niezrozumiała dla otoczenia, w pozostałych przypadkach nieprawidłowości te były rzadziej spotykane, np. u jednego
ucznia zauważono uproszczenia grup spółgłoskowych.
Mowa dzieci by ła cz ęsto monotonna, ma ło wyrazista, pozbawiona emocji. Tempo mowy ulega ło zwolnieniu lub przyśpieszeniu. G łos: cichy, s łaby,
pozbawiony modulacji lub na odwrót ‐ głośny, ostry, krzykliwy.
Zaburzenia poziomu syntaktycznego
W wypowiedziach dzieci upośledzonych umysłowo zaburzona jest poprawność gramatyczna wypowiedzi, co przejawia się w licznych agramatyzmach,
trudnościach podczas wype łniania zada ń wymagających znajomo ści regu ł gramatycznych. Nieprawidłowości zauwa ża s i ę podczas odmieniania
rzeczowników przez przypadki, czasowników przez osoby, w zakresie u żywania liczby pojedynczej i mnogiej, rodzaju m ęskiego i żeńskiego, czasu
przeszłego, tera źniejszego, przysz łego, trybu przypuszczaj ącego. W porównaniu z innymi dzie ćmi, dzieci lekko upo śledzone u żywały najmniej
przymiotników (stanowi ących jedn ą z najbardziej abstrakcyjnych cz ęści mowy) i dokonywa ły najmniej dok ładnej zamiany rzeczowników na
przymiotniki. Popełniały najwi ęcej b łędów podczas konstruowania zda ń. Miały najwi ększe trudno ści w poprawnym lokalizowaniu przymiotników,
w związkach syntagmatycznych i paradygmatycznych. Wykazywały najniższą kontrolę gramatyczną poprawności produkowanych wypowiedzi.
Dzieci porozumiewają się najczęściej za pomocą zdania prostego, albo zdań z prostym dopełnieniem (np. Pani zrywa kwiaty. Dzieci idą do szkoły.).
W samodzielnej mowie posługują najczęściej fragmentarycznymi zdaniami opuszczając podmiot i orzeczenie (np. Łowi ryby. Rzucił. Pobiegł. W łódce
siedzi.).
Charakterystyczne dla dzieci lekko upo śledzonych umysłowo w wieku przedszkolnym jest nieukszta łtowane si ę w pełni etapów programowania
wewnętrznego i strukturalizacji gramatycznej wypowiedzi s łownej. W mowie dzieci z lekkim upo śledzeniem umys łowym wyst ępują objawy
agramatyzmu typu: błędy w związku zgody i rzędu, opuszczenie lub zbyteczność elementów w zdaniu, niepoprawne określenie formy czasownika.
Zaobserwowano pozytywną tendencję polegającą na tym, i ż wraz z wiekiem umysłowym i chronologicznym dzieci lekko upośledzonych coraz lepiej
posługują się regułami syntaktycznymi i semantycznymi. Jednak postęp ten jest znacznie wolniejszy niż u normalnych rówieśników.
Zaburzenia mowy narracyjnej, opowieściowej
Cechy charakterystyczne mowy narracyjnej s ą ś ciśle związane z rodzajem i formą wypowiedzi. O wiele łatwiej dzieciom jest powtórzyć tekst, ni ż
samym stworzyć opowiadanie. Ale w badanej grupie nawet podczas powtarzania tekstów dzieci popełniają dużo specyficznych błędów. Kształtowanie
mowy narracyjnej charakteryzuje się zwolnionym tempem rozwoju i jakościowymi zmianami. Dzieci upośledzone przez długi okres zatrzymują się na
etapie: ‐ pytanie ‐ odpowiedź i mowy sytuacyjnej. Proces tworzenia się mowy narracyjnej u dziecka wymaga stałej stymulacji i pomocy od strony
dorosłego, która przejawia si ę albo w postaci pytań wspomagających albo w podpowiedziach. Natomiast mowa kontekstowa, czyli mowa dotycząca
treści wychodzącej poza granice bezpośredniej sytuacji rozwija się bardzo długo i dla wielu dzieci jest niedostępna.
Wyniki bada ń wykazują, że wypowiedzi dzieci upo śledzonych umysłowo s ą gorsze pod wzgl ędem kompozycyjnym. Często brakuje w nich wst ępu
lub zakończenia, a tak że spójno ści logicznej i formalnej mi ędzy zasadniczymi elementami tre ściowymi. Wykazuj ą o wiele ni ższą sprawność
w stosowaniu ró żnych środków stylistyczno‐językowych charakterystycznych dla form narracyjnych. Charakteryzuj ą się większym udzia łem b łędów
składniowych związanych z rozpoczynaniem lub kończeniem struktur w niew łaściwym miejscu toku my ślowego, z potokowym ujmowaniem my śli,
z rażącymi naruszeniami zasad szyku wyrazowego, a także z nieprawidłowym stosowaniem wskaźników zespolenia, bądź pomijaniem wyrazów istotnych
dla treści struktury.
Jassman twierdzi, że dzieci upośledzone niedostatecznie kontrolują przekaz werbalny pod względem poprawności, co stanowi przyczynę budowania zdań
niegramatycznych, bądź bezsensownych, bądź obu naraz.
Opowiadania dzieci lekko upośledzonych umysłowo stanowią swoisty ciąg, łańcuch gramatycznie podobnych elementów. Upośledzeni pierwszoklasiści
posługują się zdaniami prostymi, niekompletnymi i ubogimi tre ściowo. Dopiero w klasie trzeciej dzieci upo śledzone tworzą bardziej rozwinięte
wypowiedzi. Przejście do zdań złożonych następuje u uczniów opóźnionych, bardzo powoli i z licznymi trudnościami. Wypowiedzi złożone są stosunkowo
częste i prawidłowo budowane dopiero na poziomie gimnazjum.
U dzieci upośledzonych umysłowo mija długi okres pomi ędzy pojawieniem się pierwszych słów i fraz (z reguły dłuższy niż 2 lata). Spowodowane to jest
opóźnionym procesem przyswajania reguł gramatycznych, umożliwiających produkowanie zdań. Większość dzieci głęboko upośledzonych umysłowo nie
posługuje si ę zdaniami i pozostaje na etapie komunikacji niej ęzykowej. Dzieci umiarkowane i lekko upośledzone, stopniowo rozwijają umiejętność
budowania zda ń początkowo prostych, a pó źniej z łożonych, pocz ątkowo z łożonych wspó łrzędnie, a pó źniej podrz ędnie, pocz ątkowo w czasie
teraźniejszym, a pó źniej w przeszłym, a nawet przysz łym. Dzieci lekko upo śledzone umysłowo mają zdolność samoczynnego (wrodzonego) rozwoju
mowy i przebiega on według tych samych faz, co u dzieci z normą intelektualną.
Zdaniem E. Minczakiewicz w populacji dzieci z upośledzeniem umysłowym, podobnie jak w populacji dzieci o normalnym rozwoju, daje się rozpoznać
zaburzenia mowy o zró żnicowanej etiologii, patomechanizmach i symptomatologii. Autorka podaje, i ż liczne badania prowadzone dotychczas
zarówno w kraju jak i za granic ą pozwoliły ustali ć, że nie ma specyficznych zaburzeń charakterystycznych dla osób z upośledzeniem umysłowym
w stopniu lekkim. Na ogó ł w tej grupie osób wyst ępują takie same zaburzenia jak u osób z norm ą intelektualną, aczkolwiek w specyficznych,
genetycznie uwarunkowanych postaciach niedorozwoju umys łowego, występują określone charakterystyczne typy zaburze ń mowy np. w zespole
Downa, czy w mózgowym porażeniu dziecięcym.
Prawie wszystkie dzieci upośledzone umysłowo mają w młodszym wieku szkolnym wady wymowy. Wady te s ą zazwyczaj rozpoznawane jako dyslalia,
a tymczasem bywa to często dyzartria, szczególnie u dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym. Wady wymowy u dzieci upośledzonych umysłowo są
o wiele bardziej skomplikowane niż u dzieci normalnych. Przyczyną tego bywają także anomalie anatomiczne (np. podniebienie gotyckie, zbyt duży
lub zbyt mały język, rozszczep warg, braki w uzębieniu) powodujące dysglosję.
Wielu autorów (por.: A. Szuniewicz, R. Koper, T. Gałkowski) zauważa, że zaburzenia mowy częściej występują u osób głębiej upośledzonych umysłowo
niż u osób z lżejszym stopniem niedorozwoju, przy czym im g łębszy niedorozwój umysłowy, tym zaburzenia mowy s ą cięższe, bardziej z łożone
i nawarstwione. A. Szuniewicz wprowadziła tu bardzo trafne określenie „zespołu wad”.
Wyniki prowadzonych badań przez Szuniewicz i Minczakiewicz potwierdzają tezę, iż w populacji dzieci głębiej upośledzonych umysłowo w porównaniu
z lekko upośledzonymi umysłowo wzrasta wska źnik tzw. zespołów wad. Obydwie autorki zgodnie stwierdzi ły, że nasilenie wad wymowy występuje
szczególnie mi ędzy 8 a 12 rokiem życia. Szuniewicz, badając wady wymowy dzieci upo śledzonych umysłowo w warszawskich szko łach specjalnych
ustaliła, że największy procent dzieci z wadami wymowy znajduje się w klasach pierwszych, a ponadto w szkołach znajdujących się w śródmieściu jest
mniej dzieci z wadami wymowy niż w szkołach usytuowanych na peryferiach.
Badając zależność między zaburzeniami mowy a płcią Szuniewicz A., jak równie ż Minczakiewicz E. ustali ły, że wady wymowy występują znacznie
częściej u ch łopców niż u dziewcząt b ędących w tym samym wieku i o podobnym poziomie rozwoju intelektualnego. Ponadto Szuniewicz w swoich
badaniach sugerowała, że leworęczność pozostaje w dużym powiązaniu z zaburzeniami mowy. Natomiast Minczakiewicz na podstawie swoich badań
ustaliła, że nie ma wyraźnego związku między lateralizacją a zaburzeniem mowy. Wprawdzie przy lateralizacji skrzyżowanej wskaźnik zaburzeń mowy
okazał się wyższy niż przy lateralizacji nieustalonej, ale generalnie większość badanych uczniów z lateralizacją skrzyżowaną i nieustaloną nie zdradzała
żadnych symptomów nieprawidłowej mowy.
Badając problem etiologii zaburzeń mowy E. Minczakiewicz zauważyła, i ż wśród autorów (Fawcus, Matthews, Ga łkowski) nie ma pe łnej zgodności
poglądów. Wśród najczęstszych przyczyn powodujących zaburzenia mowy u dzieci upośledzonych umysłowo bywają wymieniane:
l
niedorozwój ośrodkowego układu nerwowego;
l
urazy mózgu i porażenia centralnego układu nerwowego;
l
wady morfologiczne i dysfunkcje narządów artykulacyjnych;
l
upośledzenie słuchu;
l
zaburzenia hormonalne;
l
zaburzenia emocjonalne;
l
nieprawidłowości oddziaływania środowiska wychowawczego.
Według A. Szuniewicz u dzieci z upośledzeniem umysłowym najczęściej występują: seplenienie, bełkot (dyslalia), jąkanie, zespoły wad, mowa nosowa,
rotacyzm (reranie), oraz mowa bezdźwięczna. Natomiast E. Minczakiewicz w śród objawów u dzieci niepe łnosprawnych umysłowo wyróżniła: brak
mówienia i rozumienia; zaburzenia artykulacyjne (seplenienie, rynolalia, reranie, wymowa bezdźwięczna, nieprawidłowa wymowa t, d, k, g; liczne
substytucje i deformacje); zaburzenia g łosu (chrypka, zanik g łosu, dysfonia); zaburzenia p łynności mówienia (j ąkanie, gie łkot, bradylalia,
tachylalia).
Zapraszam do lektury klasyfikacje zaburze ń mowy u osób upośledzonych umysłowo oraz Oligofazja ‐ diagnoza i terapia mowy dzieci upośledzonych
umysłowo, gdzie również charakteryzuję zaburzenia mowy, zwłaszcza u dzieci z niższym niż lekki poziomem upośledzenia umysłowego.
Wady wymowy, zdaniem Minczakiewicz E., mogą zakłócać wypowiedzi dzieci upośledzonych umysłowo w różnym stopniu. Mogą to być:
Opracowanie ‐ Marzena Mieszkowicz ‐ neurologopeda
Literatura:
1. Bogdanowicz M. ‐ Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1985;
2. Gałkowski T. ‐ Dzieci specjalnej troski, Wiedza Powszechna, Warszawa;
3. Jastrzębowska G., Pelc‐Pękała O. ‐ Diagnoza i terapia mowy upośledzonych umysłowo, (w:) Logopedia Pytania i odpowiedzi, (red.:) T.
Gałkowskiego, G. Jastrzębowskiej, Opole 1999;
4. Kostrzewski J. ‐ Stadia rozwoju mowy a choroba Downa, „Roczniki Filozoficzne” 1966, nr 14.
5. Minczakiewicz E. ‐ Logopedia, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1992;
6. Minczakiewicz E. ‐ Zaburzenia mowy u osób z upośledzeniem umysłowym (w:) Polska terminologia logopedyczna, (red.:) J. Ożdżyńskiego,
Wydawnictwo „Secesja", Kraków 1994;
7. Szuniewicz A. ‐ Próba badań wad wymowy dzieci upośledzonych umysłowo w warszawskich szkołach specjalnych, 1967 „Logopedia", 7, s.112‐
117
8. Minczakiewicz E. ‐ Z badań nad zaburzeniami mowy u dzieci upośledzonych umysłowo, (w:) Z zagadnień oligofrenopedagogiki, (red.:) J.
Pańczyk, Wydawnictwo WSPS, Warszawa 1989;
9. Tarkowski Z. ‐ Zaburzenia mowy dzieci upośledzonych umysłowo, (w:) Logopedia. Pytania i odpowiedzi, (red.) T. Gałkowskiego, G.
Jastrzębowskiej, U. O., Opole 1999;
10. Tarkowski Z. współprac. Jurkiewicz C. ‐ Rozwijanie Mowy Dziecka. Program terapeutyczno‐stymulacyjny, wyd. PFZM Lublin 1993;
11. Tarkowski Z., Pielecki A. ‐ Zaburzenia mowy a komunikacja u osób lekko upośledzonych umysłowo, (w:) Optymalizacja interakcji w procesie
usprawnienia osób z dysfunkcjami fizycznymi i psychicznymi, (red.:) S. Kowalika, J. Kwiek, B. Szychowiak, Wydawnictwo UAM, Pozna ń, 1989;
12. Tarkowski Z. ‐ Mowa upośledzonych umysłowo, Biuletyn Polskiego Stowarzyszenia Terapeutów Mowy, Lublin 1997, nr 5.
Strona główna
>
Zaburzenia mowy
>
Rozpoznanie i terapia
upośledzenie umysłowe,
niedosłuch i głuchotę,
autyzm i inne zaburzenia psychiczne,
mózgowe porażenie dziecięce i inne zaburzenia neurologiczne,
opóźnienie w dojrzewaniu fizjologicznym,
skrajne zaniedbanie środowiskowe.
Słownictwo osób z upośledzeniem umysłowym jest zdecydowanie uboższe niż słownik osób z normą intelektualną.
Osoby upośledzone umysłowo budują krótsze wypowiedzi niż osoby z normą intelektualną. Wraz z pogłębianiem się niedorozwoju ulega skracaniu
długość wypowiedzi.
Słownictwo osób niedorozwiniętych umysłowo jest zdecydowanie uboższe niż słownik jednostek normalnych. Jednostki niedorozwinięte posługują
się przede wszystkim rzeczownikami i czasownikami, podobnie jak osoby normalne, ale zdecydowanie rzadziej u żywają przymiotników,
przysłówków, zaimków, liczebników, spójników, przyimków. Ich słownik jest konkretny, rzadko występują w nim określenia abstrakcyjne. Wraz
z pogłębianiem się upośledzenia słownik ubożeje.
W wypowiedziach osób upośledzonych umysłowo dominują zdania proste i niekompletne. Jeśli budują one zdania złożone, to głównie współrzędne
łączne lub przeciwstawne. Wypowiedzi formułują przeważnie w czasie tera źniejszym, rzadziej przesz łym, a sporadycznie przysz łym. Wraz
z pogłębianiem się upośledzenia struktura wypowiedzi wyraźnie ubożeje.
Dzieci lekko upośledzone umysłowo budują prawie 3‐krotnie więcej zdań z błędami składniowymi niż dzieci z normą umysłową. Błędy te występują
częściej w zdaniach złożonych niż pojedynczych. Ich charakter jest jednak jednakowy u dzieci lekko upośledzonych i normalnych. Błędy te polegają
na braku koordynacji form gramatycznych oraz na braku niezbędnych lub nadmiarze zbędnych elementów w zdaniach. Z wiekiem liczba błędów
składniowych spada.
U niektórych g łęboko upo śledzonych umysłowo występuje agramatyzm, czyli zupełny brak regu ł gramatycznych umożliwiających formułowanie
wypowiedzi słownych. Dysgramatyzm upośledzonych umysłowo wynika z niezdolności do opanowania skomplikowanych reguł gramatycznych, które
wymaga odpowiedniego poziomu umysłowego. Im głębszy jest niedorozwój, tym trudniejsza do opanowania gramatyka.
Mimo że rozwój języka jest u osób niedorozwini ętych umysłowo opóźniony w różnym stopniu, nie oznacza to, że są oni pozbawieni umiejętności
komunikowania si ę werbalnego i niewerbalnego. Jednak że dzieci upo śledzone umysłowo cz ęsto przedk ładają komunikację niewerbalną nad
werbalna, gdyż ta pierwsza jest dla nich łatwiejsza, a dla otoczenia wygodniejsza.
U wielu upośledzonych umysłowo przez długi czas brak jest tzw. gotowości komunikacyjnej. Preferują oni raczej krzyk i inne formy niewerbalnych
apeli Uśmiech społeczny dziecka jest ważnym sygnałem „budzenia się” gotowości do porozumiewania się, pojawiającym się w 3 miesiącu życia.
Z wiekiem ich umiejętność porozumiewania się zwiększa si ę, ale opanowanie podstaw języka wcale nie jest okresem przełomowym. Motywacja do
posługiwania się nim jest długo ograniczona.
umieszczenie w zakładzie powoduje ograniczenie komunikacji międzyludzkiej;
brak bezpośredniego modelu do naśladowania językowego;
reakcje interpersonalne ulegają ograniczeniu;
stymulacja werbalna jest ograniczona, wychowawcy i nauczyciele mają skłonność komunikowania się z grupą, a nie z konkretną osobą;
brak jest atmosfery zacisza domowego;
osoby upośledzone umysłowo niezbyt chętnie porozumiewają się z sobą.
globalny, gdy ż obejmuje wszystkie rodzaje sprawności językowych, tzn. rozumienie oraz językową sprawność systemową, społeczną, sytuacyjną
i pragmatyczną;
równomierny lub nierównomierny w zależności od tego, czy opóźnienie rozwoju wymienionych sprawności jest podobne, czy też zróżnicowane.
Owemu opóźnionemu rozwojowi mowy towarzyszą najczęściej: dyslalia, dyzartria, dysgramatyzm, zaburzenia głosu i słuchu, jąkanie i giełkot.
od 57 do 75 % osób upośledzonych umysłowo, objętych opieką specjalistyczną w szkołach specjalnych;
od 75 do 85% głębiej upośledzonych dzieci uczęszczających do szkół życia;
od 8 do 26% lekko upośledzonych dzieci z klas specjalnych w szkołach masowych.
samoistny opóźniony rozwój mowy: dzieci później zaczynają mówić, a dalszy rozwój ich mowy przebiega z pewnymi trudnościami. Do tej grupy
należą przypadki opóźnienia rozwoju mowy czynnej, występujące przy prawidłowym słuchu, dobrym rozumieniu wypowiedzi oraz przy normalnym
poziomie rozwoju umysłowego. Niektórzy autorzy traktują ten zespół jako przejaw dolnej granicy prawidłowego rozwoju mowy).
niesamoistny opóźniony rozwój mowy: towarzyszy upośledzeniu umysłowemu, afazji, dyzartrii, dyslalii, jąkaniu, niedosłuchowi, mózgowemu
porażeniu dziecięcemu, autyzmowi.
globalny (rozumienie + mówienie)
parcjalny, który dotyczy wybiórczo:
rozumienia (stosunków przestrzenno‐czasowych, relacji gramatyczno‐logicznych, wyrazów, zdań, dłuższych wypowiedzi).
mówienia (słownictwa czynnego, struktur gramatycznych, wymowy).
porozumiewania się (językowej sprawności sytuacyjnej, społecznej, pragmatycznej).
zaburzenia mowy i upośledzenie umysłowe mają wspólną etiologię
zaburzenia mowy i upośledzenie umysłowe mają różną etiologię
upośledzenie umysłowe jest przyczyną zaburzeń mowy
zaburzenia mowy stanowią przyczynę upośledzenia umysłowego.
Sygmatyzm ‐ nieprawidłowa artykulacja głosek: s, z, c, dz, ś, ź, ć, dź, sz, ż, cz, dż; w tym najczęściej spotykany był sygmatyzm międzyzębowy
(60% badanych dzieci) ściśle związany z infantylnym połykaniem (u wszystkich badanych dzieci) oraz z wadami zgryzu (również częstymi wśród
tych dzieci), oraz parasygmatyzm (u wszystkich uczniów rozpoczynających naukę w pierwszej klasie szkoły specjalnej).
Rotacyzm (reranie) ‐ nieprawidłowa artykulacja g łoski: r, najcz ęściej pararotacyzm związany bezpośrednio z opóźnionym rozwojem mowy.
Głoska „r” w ontogenezie pojawia się najpóźniej, wcześniej cz ęsto bywa zast ępowana g łoską „ l”"), głoska „r”” bywa również zamienianą
i wadliwie artykułowaną głoską. W grupie badanych dzieci tylko u jednego ucznia stwierdzono rotacyzm uwularny.
Mowa bezdźwięczna ‐ bezdźwięczna realizacja głosek dźwięcznych. Tę wadę wymowy zauważono u 30% badanych dzieci.
kappacyzm ‐ nieprawidłowa realizacja głoski „k” ‐ 15% badanych uczniów.
gammacyzm ‐ nieprawidłowa realizacja głoski „g” ‐ 15% badanych uczniów.
nieznaczne zakłócenia (wypowiedź na ogół zrozumiała);
zakłócenia znacznego stopnia (wypowiedź zrozumiała jedynie dla osób stale przebywających w kontakcie z dzieckiem);
zakłócenia w wysokim stopniu (wypowiedź jest zupełnie nie zrozumiała nawet dla osób najbliższych).
Strona główna
>
Zaburzenia mowy
>
Rozpoznanie i terapia
Charakterystyka zaburzeń mowy osób upośledzonych
umysłowo
Upośledzenie umysłowe oznacza stan obni żonej sprawności intelektualnej, który powstaje w okresie rozwojowym i zwi ązany jest z zaburzeniami
procesu dojrzewania, uczenia się i przystosowania. Z. Tarkowski podkreśla, że upośledzenie umysłowe nie jest chorobą, lecz stanem. Na podstawie
ilorazu inteligencji upośledzenie umysłowe dzieli si ę na: głębokie (I.I. 0 ‐19 ); znaczne ( I.I. 20 ‐35 ); umiarkowane ( I.I.36 ‐51 ); lekkie ( I.I.52‐67 ).
Jednak podstawowe kryterium ustalania niedorozwoju umysłowego stanowi nie inteligencja, lecz przystosowanie społeczne.
Wraz z pogłębieniem si ę upośledzenia umysłowego rośnie liczba osób z zaburzeniami mowy. Ocenia si ę, że zaburzenia mowy występują u około 50%
dzieci lekko upośledzonych umysłowo, u 70% umiarkowanie i znacznie upo śledzonych, oraz u 90‐100% dzieci z g łębokim upośledzeniem umysłowym
(za: Tarkowski Z.).
Upośledzenie umysłowe to stan g łębokich i rozległych zaburzeń sprawności orientacyjno‐poznawczych oraz zdolności przystosowania spo łecznego,
którym towarzyszą zaburzenia motoryki, a często tak że odchylenia od stanu fizycznego. Zatem psychika dziecka i jego rozwój umysłowy są silnie
połączone z jego motoryką i mają istotny związek z rozwojem mowy. Związek pomiędzy inteligencją a mową jest tak wyraźny, iż często twierdzi się,
że mowa dziecka jest najlepszym wskaźnikiem poziomu jego inteligencji. Odnosi si ę to nie tylko do początków mowy i poziomu inteligencji we
wczesnych latach, ale także do zakresu słownika w różnych okresach życia.
Badania dzieci upo śledzonych umysłowo dowodzą, że tylko jedna trzecia wykazuje normalny poziom rozwoju mowy. Wszystkie dzieci upośledzone
umysłowo s ą jednocześnie opóźnione w rozwoju mowy, ale tylko niektóre dzieci opóźnione w rozwoju mowy są upośledzone umysłowo. Dzieje się tak
dlatego, gdyż opóźnienie językowe jest uzależnione od kilku podstawowych czynników, do których zalicza się:
Zanim więc przypiszemy upośledzeniu umysłowemu odpowiedzialność za opóźniony rozwój mowy, należy wyeliminować pozostałe czynniki powodujące
owo opóźnienie.
Liczne badania potwierdzaj ą prawidłowość, że im ni ższy poziom inteligencji tym mniejsza sprawno ść komunikacyjna dziecka; im g łębszy deficyt
umysłowy, tym większe upośledzenie myślenia abstrakcyjnego i opóźnienie rozwoju mowy. Zdaniem Tarkowskiego, o sprawności komunikowania się
osób upo śledzonych umysłowo nie decyduje tylko stopie ń upośledzenia, ale wiele czynników pozaintelektualnych, takich jak: motywacja, lęk
komunikacyjny, nastawienie otoczenia, a także wychowanie językowe i osobowość. To one mają bardzo ważne znaczenie w potocznej, codziennej
komunikacji słownej. Odpowiednio kształcone i stymulowane dzieci, zwłaszcza lekko upośledzone umysłowo, stają się pełnosprawnymi użytkownikami
języka potocznego mówionego i choć nie ułatwia on kariery szkolnej, to jest zupełnie wystarczający w codziennej komunikacji werbalnej.
W przypadku upo śledzenia umysłowego również etiologia ma znacz ący wp ływ na frekwencj ę zaburzeń mowy. Wyst ępują one częściej u dzieci
z zespołem Downa i dzieci z mózgowym pora żeniem dziecięcym ni ż u dzieci lekko upo śledzonych zaniedbanych pedagogicznie. Z wiekiem cz ęstość
występowania zaburzeń mowy u upo śledzonych umysłowo obni ża s i ę. Odsetek tych zaburze ń jest szczególnie wysoki w okresie przedszkolnym
i wczesnoszkolnym, później stopniowo zmniejsza si ę, co jest prawdopodobnie efektem dojrzewania, uczenia si ę i terapii logopedycznej. Jednak
u znaczącej liczby upośledzonych umysłowo zaburzenia mowy nie ust ępują. Aby mówić, trzeba przecież osiągnąć pewien minimalny poziom rozwoju
umysłowego. Trwa dyskusja nad ustaleniem tego minimum. Jedni autorzy przyjmuj ą, że osiągnięcie 18‐24 miesi ąca rozwoju intelektualnego jest
niezbędne, by dziecko upośledzone umysłowo zaczęło mówić, inni zaś obniżają ten poziom do 14 miesięcy. Jednakże jednostki g łęboko upośledzone
umysłowo, które nie s ą zdolne osi ągną ć tego poziomu, nie zaczn ą mówić nigdy, a b ędą jedynie zdolne do wokalizy. Takim dzieciom warto
zaproponować inne formy wspomagające komunikację. Opisuję je w dziale
Komunikacja alternatywna
. Nowsze badania ujawniają, ze ubogi zasób słów
i słabe opanowanie struktur składniowych wcale nie jest równoznaczne z niemożnością porozumienia się. Mimo znacznych zaburzeń artykulacji, słabo
opanowanej gramatyki i niewielkiego s łownika dzieci opó źnione potrafi ą nawiązać i utrzymać dialog z innymi lud źmi: cz łonkami rodziny
i nieznajomymi.
W symptomatologii stopni upośledzenia umysłowego J. Kostrzewski wyróżnia zakresy rozwoju mowy odnośnie do poszczególnych poziomów rozwoju
psychoruchowego dziecka. A zatem, u dzieci upośledzonych w stopniu lekkim obserwuje si ę opóźniony rozwój mowy, tj. pojawienie się pojedynczych
wyrazów do 3 roku życia, zdań w 5‐6 roku życia oraz trudności z wypowiadaniem myśli i formułowaniem wypowiedzi. A ponadto: agramatyzmy, częste
wady wymowy i bigi zasób słownictwa. Natomiast u dzieci upośledzonych w stopniu umiarkowanym obserwuje się już znacznie opóźniony rozwój mowy,
tj. wypowiadanie pojedynczych wyrazów ok. 5 roku życia, a zdań ok. 7 roku życia oraz używanie tylko prostych zdań przy licznych agramatyzmach.
Wymowa tych dzieci jest wadliwa i niewyra źna przy ograniczonym zasobie s łownictwa i braku poj ęć abstrakcyjnych. W kolejnej grupie dzieci
upośledzonych w stopniu znacznym obserwuje si ę głębokie opó źnienie rozwoju mowy, czyli wypowiedzi tylko monosylabiczne lub jednowyrazowe.
Sporadyczne obserwuje się użycie zdań prostych. Natomiast nie rozwija się umiejętność odmiany przez przypadki. Wymowa ich jest bełkotliwa przy
minimalnym zasobie s łownictwa. Na ostatnim ju ż poziomie upo śledzenia umys łowego w stopniu g łębokim obserwuje si ę mowę niewykształconą
a dziecko opanowuje tylko 2‐3 wyrazy i rozumie kilka prostych poleceń. Jednak niezależnie od stopnia upośledzenia umysłowego, dzieci nim obciążone
opanowują ograniczony kod językowy, a rozmiar tego ograniczenia zale ży od głębokości tego upośledzenia. Dlatego też wszystkie dzieci upośledzone
umysłowo są jednocześnie opóźnione w rozwoju mowy a towarzyszące im mniej lub bardziej nasilone zaburzenia mowy określane są mianem dyslogii.
Na uwagę zasługuje przede wszystkim rozstęp między okresem wyrazu a zdania u osób upośledzonych umysłowo. Im przerwa między samodzielnym
tworzeniem słów a budowaniem zdań jest dłuższa, tym z reguły głębsze jest upośledzenie umysłowe.
Kostrzewski J. (1966) wykaza ł, iż znacznie i umiarkowanie upośledzeni umysłowo mongoloidzi zaczęli gaworzyć między 7 miesiącem a 6 rokiem życia,
a pierwsze słowa pojawiły się u nich między 2 a 10 rokiem życia, zaś Kuzniecowa W. (1976) w wyniku swoich badań nad dziećmi lekko upośledzonymi
umysłowo, stwierdziła, i ż w 1 roku życia gaworzyła prawie po łowa badanych, a pozostali zaczynali gaworzyć między 1 a 2 rokiem życia. Wszyscy
wypowiadali pierwsze słowa po 1 roku życia, najczęściej między 2 a 5 rokiem życia. Badane dzieci zbudowały pierwsze frazy po ukończeniu 3 lat życia.
Rozwój mowy dziecka normalnego nast ępuje niezwykle szybko, z niezwyk łą ł atwością i bez specjalnej pomocy ze strony otoczenia. Prawidłowo
rozwijający si ę 4‐latek jest sprawnym u żytkownikiem j ęzyka. Natomiast jego upo śledzony rówieśnik albo jeszcze milczy, albo z trudnością tworzy
nieliczne wyrazy i buduje nieporadne zdania. To świadczy o rozmiarze opóźnienia rozwoju mowy, które w ontogenezie zostanie zniwelowane częściowo,
albo wcale.
Badania nad strukturą wypowiedzi upośledzonych umysłowo w różnym wieku można podsumować następująco:
Na prawid łowy rozwój osobowo ści dziecka ogromny wp ływ ma kszta łcenie mówienia tj. umiej ętności komunikowania si ę za pomoc ą przekazu
werbalnego. Na bazie materiału językowego dziecko konkretyzuje wytwory i przebiegi swoich myśli, uczuć i pragnień. Sprawność mówienia konieczna
jest do nabywania nowej wiedzy i prawidłowego funkcjonowania w najrozmaitszych sytuacjach życia codziennego. Bez kontaktu językowego z innymi
ludźmi nie jest mo żliwe osiągnięcie przez człowieka pełni rozwoju intelektualnego i emocjonalnego. Dzieci, u których opanowanie mowy jest z powodu
różnych przyczyn zaburzone, przejawiaj ą także, w mniejszym lub wi ększym stopniu trudno ści w spo łecznym przystosowaniu si ę, które
to przystosowanie się jest warunkiem prawidłowego funkcjonowania jednostki.
Panuje przekonanie, że zaburzenia mowy wyst ępują częściej u dzieci przebywających w instytucjach wychowawczych ni ż u dzieci pozostających
w rodzinnym domu. Można wskazać kilka przyczyn tej sytuacji, a mianowicie:
Ogólnie rzecz bior ąc, zaburzenia mowy wyst ępują kilkakrotnie cz ęściej u upo śledzonych umys łowo ni ż w normalnej populacji. Frekwencja
poszczególnych rodzajów zaburzeń mowy towarzyszących niedorozwojowi umysłowemu jest dość charakterystyczna. Opóźniony rozwój mowy występuje
tu obligatoryjnie. Jest on z reguły:
Dysgramatyzm i ubogi s łownik upo śledzonych umysłowo świadczy o ich niskiej j ęzykowej sprawności systemowej, czyli o niskiej kompetencji
lingwistycznej. Budują oni zdania niepoprawne pod wzgl ędem gramatycznym lub semantycznym oraz nie zauważają i nie korygują błędów. Są mało
wrażliwi na poprawianie.
Zaburzenia g łosu i s łuchu wyst ępują stosunkowo cz ęsto w śród osób dotkni ętych upośledzeniem umysłowym, szczególnie w stopniach g łębszych.
Bardzo trudno jest zdiagnozować dziecko niedorozwinięte umysłowo z zaburzonym słuchem, gdyż najczęściej nie rozumie ono instrukcji badania.
Niepłynność mówienia jest równie ż zjawiskiem często notowanym w populacji upośledzonych umysłowo. Niestety wciąż trwa spór o to, czy u osób
upośledzonych owa niep łynnoś ć jest j ąkaniem czy gie łkotem. Mitrynowicz twierdzi, że u upośledzonych umysłowo wyst ępuje zarówno j ąkanie
organiczne, jak i j ąkanie czynnościowe. Jej zdaniem, współwystępowanie jąkania organicznego i niedorozwoju umysłowego jest dowodem rozległych
zmian w mózgu, obejmuj ących miedzy innymi obszar jąder podkorowych. Schlanger i Gottsleban ustalili, że w populacji jąkających się upośledzonych
umysłowo było 48% osób z zespo łem Downa, 18% jednostek z zespo łami organicznymi. Inni autorzy s ądzą, że w przypadku dzieci z zespołem Downa
mamy raczej do czynienia z giełkotem, a wśród dzieci lekko upośledzonych umysłowo, nie b ędących mongoloidami, występuje przeważnie jąkanie.
Pierwsze jego objawy pojawiają się między 3 a 4 rokiem życia, a więc niemal w pierwszych wypowiedziach dzieci lekko upo śledzonych. Dalszy rozwój
jąkania przebiega w tej grupie według tych samych praw, co w populacji przeciętnej (za: Chapman i Cooper).
Opóźniony rozwój mowy (ORM) a upośledzenie umysłowe
Opóźniony rozwój mowy (ORM) jest ściśle skorelowany z głębokością opóźnienia umysłowego. Na tle opóźnionego rozwoju mowy (ORM) towarzyszącego
opóźnieniu umysłowemu, pojawiają się różne zaburzenia mowy. Spradlin J. (1963), ustalił, iż zaburzenia te ma:
Ze względu na znajomość etiologii ORM dzielimy na:
Ze względu na rozległość opóźniony rozwój mowy (ORM) dzielimy na:
Ze względu na głębokość ORM dzielimy na: głęboki, znaczny, umiarkowany i lekki.
Opóźniony rozwój mowy jest cechą opóźnienia umysłowego. Te zespolone opóźnienia są często sprzężone z różnymi zaburzeniami mowy i zachowania.
Z tego wynikają następujące kombinacje: opóźniony rozwój umysłowy + opóźniony rozwój mowy + zaburzenia mowy + zaburzenia zachowania.
Rozpatrując patogenezę upośledzenia umysłowego i zaburzeń mowy można wyróżnić następujące relacje:
W porównaniu z dziećmi normalnie rozwijającymi się występuje u nich więcej zaburzeń mowy, są one często sprzężone ze sobą (wielorakie) i mają nie
zawsze jasną etiologię.
Podstawowym sygnałem upośledzenia umysłowego jest właśnie opóźniony rozwój mowy.
U dzieci upośledzonych umysłowo ma on równomierny lub nierównomierny charakter. Dotyczyć więc mo że wszystkich sfer s łownej dzia łalności,
czyli potrzeby kontaktu s łownego, programowania, realizacji, kontroli s łownego aktu oraz porównywania rezultatu z wcze śniejszym planem,
a przejawia się to w anormalnym i opóźnionym rozwoju fonologicznego, morfologicznego, syntaktycznego, semantycznego poziomu j ęzyka.
Zaburzenia poziomu fonologicznego i morfologicznego
U dzieci lekko upo śledzonych umysłowo stwierdza takie same wady wymowy, co u dzieci o prawid łowym rozwoju umysłowym, ale są one bardziej
złożone, nawarstwione i wyst ępują częściej. Jest to zwi ązane mi ędzy innymi z nieprawid łowym funkcjonowaniem aparatu artykulacyjnego,
fonacyjnego, oddechowego oraz brakiem koordynacji w pracy tych trzech aparatów. Następstwem tego jest b łędna artykulacja g łosek, dotycząca
najbardziej złożonych artykulacyjnie głosek, tj.: r, sz, ż, cz, dż. Głoski te mog ą być zamieniane (substytucja), opuszczane (elizja) lub zniekształcane
(deformacja). Do najczęstszych wad wymowy należą:
Zaburzenia poziomu semantycznego
Zasób u żywanych i rozumianych s łów, zwrotów, poleceń przez dzieci z upośledzeniem umysłowym jest bardzo ubogi. Obserwuje si ę niewłaściwe
używanie nazw do określania przedmiotów, osób, zjawisk.
Dzieci upośledzone mają o wiele większe trudno ści w aktualizacji s łownika niż sprawni umysłowo rówieśnicy, a słownik czynny o wiele uboższy od
biernego. Zauwa ża s i ę nie sformu łowanie struktury s łowa, naruszenie procesów organizacji pól semantycznych. Dzieci rozpoczynaj ące nauk ę
w pierwszej klasie w większości nie znają nazw otaczających ich przedmiotów, przede wszystkim części tych przedmiotów itp. okładka, strona, rama.
Podstawę ich słownika (leksykonu) stanowią przede wszystkim rzeczowniki mające konkretne znaczenie, brak jest słów uogólniających itp. meble,
pojazdy, owoce, odzież. W aktywnym słowniku dzieci upośledzonych umysłowo brakuje czasowników oznaczających sposoby poruszania się zwierząt
itp. skacze, lata, pełza. Dzieci upośledzone umysłowo używają bardzo małą ilość słów oznaczających cechy przedmiotu itp. kolor, wielkość, kształt,
smak, zapach. S łowa o przeciwstawnym znaczeniu (antonimy) stosuj ą bardzo rzadko. Równie rzadko u żywają przymiotników oznaczających wady
i zalety ludzi. W wypowiedziach tych dzieci nie s łyszy si ę prawie przys łówków ‐ tam, tu, potem. Zauwa ża si ę niewłaściwe u żywanie s łów ‐
charakterystyczne są zmiany s łów maj ących „rozpływające si ę” znaczenie (skacze, pełza ‐ „idzie”, gruby, wysoki ‐ „duży”). Obserwuje się także
zmieszanie słów z jednej rodziny, i tak słowem bluzka dzieci nazywają: podkoszulkę, bluzkę, blezer czy sweter.
Dzieci upośledzone zdecydowanie łatwiej zauważają podobieństwa przedmiotów niż różnice. S łownik bierny tych dzieci jest bogatszy niż czynny,
ale trudno jest go aktualizować. Często dla uzyskania odpowiedniego słowa potrzebne są pytania naprowadzające. Obserwuje się zwolnione tempo
formułowania i jako ściowe różnice w strukturze znaczenia s łów, przez d łuższy czas dominuje konkretne odniesienie znaczenia s łowa, kiedy s łowo
oznacza tylko konkretny przedmiot.
W mowie dzieci upo śledzonych umysłowo znacznie częściej niż u ich rówieśników z normą intelektualną spotykamy si ę z zaburzeniami w budowie
słów. Jest to najcz ęściej przestawienie głosek s ąsiadujących ze sobą sylab (kula ‐ „luka”) ‐ samogłoski zostaj ą na swoim miejscu, przestawieniu
ulegają tylko spółgłoski.
Zaburzenia sylabowej struktury na poziomie s łowa przejawiają się w opuszczaniu sylab (telewizor ‐ „telezor”, „lewizor”), dotyczy to najczęściej
początkowej lub środkowej sylaby. Najczęściej te nieprawidłowości obserwujemy w słowach złożonych z 3‐5 sylab i w s łowach, w których występują
zbiegi spó łgłosek. Zaburzenia sylabowej i głoskowej struktury słowa występowały w mniejszym lub większym stopniu u wszystkich badanych dzieci.
W 30% badanych mowa była prawie niezrozumiała dla otoczenia, w pozostałych przypadkach nieprawidłowości te były rzadziej spotykane, np. u jednego
ucznia zauważono uproszczenia grup spółgłoskowych.
Mowa dzieci by ła cz ęsto monotonna, ma ło wyrazista, pozbawiona emocji. Tempo mowy ulega ło zwolnieniu lub przyśpieszeniu. G łos: cichy, s łaby,
pozbawiony modulacji lub na odwrót ‐ głośny, ostry, krzykliwy.
Zaburzenia poziomu syntaktycznego
W wypowiedziach dzieci upośledzonych umysłowo zaburzona jest poprawność gramatyczna wypowiedzi, co przejawia się w licznych agramatyzmach,
trudnościach podczas wype łniania zada ń wymagających znajomo ści regu ł gramatycznych. Nieprawidłowości zauwa ża s i ę podczas odmieniania
rzeczowników przez przypadki, czasowników przez osoby, w zakresie u żywania liczby pojedynczej i mnogiej, rodzaju m ęskiego i żeńskiego, czasu
przeszłego, tera źniejszego, przysz łego, trybu przypuszczaj ącego. W porównaniu z innymi dzie ćmi, dzieci lekko upo śledzone u żywały najmniej
przymiotników (stanowi ących jedn ą z najbardziej abstrakcyjnych cz ęści mowy) i dokonywa ły najmniej dok ładnej zamiany rzeczowników na
przymiotniki. Popełniały najwi ęcej b łędów podczas konstruowania zda ń. Miały najwi ększe trudno ści w poprawnym lokalizowaniu przymiotników,
w związkach syntagmatycznych i paradygmatycznych. Wykazywały najniższą kontrolę gramatyczną poprawności produkowanych wypowiedzi.
Dzieci porozumiewają się najczęściej za pomocą zdania prostego, albo zdań z prostym dopełnieniem (np. Pani zrywa kwiaty. Dzieci idą do szkoły.).
W samodzielnej mowie posługują najczęściej fragmentarycznymi zdaniami opuszczając podmiot i orzeczenie (np. Łowi ryby. Rzucił. Pobiegł. W łódce
siedzi.).
Charakterystyczne dla dzieci lekko upo śledzonych umysłowo w wieku przedszkolnym jest nieukszta łtowane si ę w pełni etapów programowania
wewnętrznego i strukturalizacji gramatycznej wypowiedzi s łownej. W mowie dzieci z lekkim upo śledzeniem umys łowym wyst ępują objawy
agramatyzmu typu: błędy w związku zgody i rzędu, opuszczenie lub zbyteczność elementów w zdaniu, niepoprawne określenie formy czasownika.
Zaobserwowano pozytywną tendencję polegającą na tym, i ż wraz z wiekiem umysłowym i chronologicznym dzieci lekko upośledzonych coraz lepiej
posługują się regułami syntaktycznymi i semantycznymi. Jednak postęp ten jest znacznie wolniejszy niż u normalnych rówieśników.
Zaburzenia mowy narracyjnej, opowieściowej
Cechy charakterystyczne mowy narracyjnej s ą ś ciśle związane z rodzajem i formą wypowiedzi. O wiele łatwiej dzieciom jest powtórzyć tekst, ni ż
samym stworzyć opowiadanie. Ale w badanej grupie nawet podczas powtarzania tekstów dzieci popełniają dużo specyficznych błędów. Kształtowanie
mowy narracyjnej charakteryzuje się zwolnionym tempem rozwoju i jakościowymi zmianami. Dzieci upośledzone przez długi okres zatrzymują się na
etapie: ‐ pytanie ‐ odpowiedź i mowy sytuacyjnej. Proces tworzenia się mowy narracyjnej u dziecka wymaga stałej stymulacji i pomocy od strony
dorosłego, która przejawia si ę albo w postaci pytań wspomagających albo w podpowiedziach. Natomiast mowa kontekstowa, czyli mowa dotycząca
treści wychodzącej poza granice bezpośredniej sytuacji rozwija się bardzo długo i dla wielu dzieci jest niedostępna.
Wyniki bada ń wykazują, że wypowiedzi dzieci upo śledzonych umysłowo s ą gorsze pod wzgl ędem kompozycyjnym. Często brakuje w nich wst ępu
lub zakończenia, a tak że spójno ści logicznej i formalnej mi ędzy zasadniczymi elementami tre ściowymi. Wykazuj ą o wiele ni ższą sprawność
w stosowaniu ró żnych środków stylistyczno‐językowych charakterystycznych dla form narracyjnych. Charakteryzuj ą się większym udzia łem b łędów
składniowych związanych z rozpoczynaniem lub kończeniem struktur w niew łaściwym miejscu toku my ślowego, z potokowym ujmowaniem my śli,
z rażącymi naruszeniami zasad szyku wyrazowego, a także z nieprawidłowym stosowaniem wskaźników zespolenia, bądź pomijaniem wyrazów istotnych
dla treści struktury.
Jassman twierdzi, że dzieci upośledzone niedostatecznie kontrolują przekaz werbalny pod względem poprawności, co stanowi przyczynę budowania zdań
niegramatycznych, bądź bezsensownych, bądź obu naraz.
Opowiadania dzieci lekko upośledzonych umysłowo stanowią swoisty ciąg, łańcuch gramatycznie podobnych elementów. Upośledzeni pierwszoklasiści
posługują się zdaniami prostymi, niekompletnymi i ubogimi tre ściowo. Dopiero w klasie trzeciej dzieci upo śledzone tworzą bardziej rozwinięte
wypowiedzi. Przejście do zdań złożonych następuje u uczniów opóźnionych, bardzo powoli i z licznymi trudnościami. Wypowiedzi złożone są stosunkowo
częste i prawidłowo budowane dopiero na poziomie gimnazjum.
U dzieci upośledzonych umysłowo mija długi okres pomi ędzy pojawieniem się pierwszych słów i fraz (z reguły dłuższy niż 2 lata). Spowodowane to jest
opóźnionym procesem przyswajania reguł gramatycznych, umożliwiających produkowanie zdań. Większość dzieci głęboko upośledzonych umysłowo nie
posługuje si ę zdaniami i pozostaje na etapie komunikacji niej ęzykowej. Dzieci umiarkowane i lekko upośledzone, stopniowo rozwijają umiejętność
budowania zda ń początkowo prostych, a pó źniej z łożonych, pocz ątkowo z łożonych wspó łrzędnie, a pó źniej podrz ędnie, pocz ątkowo w czasie
teraźniejszym, a pó źniej w przeszłym, a nawet przysz łym. Dzieci lekko upo śledzone umysłowo mają zdolność samoczynnego (wrodzonego) rozwoju
mowy i przebiega on według tych samych faz, co u dzieci z normą intelektualną.
Zdaniem E. Minczakiewicz w populacji dzieci z upośledzeniem umysłowym, podobnie jak w populacji dzieci o normalnym rozwoju, daje się rozpoznać
zaburzenia mowy o zró żnicowanej etiologii, patomechanizmach i symptomatologii. Autorka podaje, i ż liczne badania prowadzone dotychczas
zarówno w kraju jak i za granic ą pozwoliły ustali ć, że nie ma specyficznych zaburzeń charakterystycznych dla osób z upośledzeniem umysłowym
w stopniu lekkim. Na ogó ł w tej grupie osób wyst ępują takie same zaburzenia jak u osób z norm ą intelektualną, aczkolwiek w specyficznych,
genetycznie uwarunkowanych postaciach niedorozwoju umys łowego, występują określone charakterystyczne typy zaburze ń mowy np. w zespole
Downa, czy w mózgowym porażeniu dziecięcym.
Prawie wszystkie dzieci upośledzone umysłowo mają w młodszym wieku szkolnym wady wymowy. Wady te s ą zazwyczaj rozpoznawane jako dyslalia,
a tymczasem bywa to często dyzartria, szczególnie u dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym. Wady wymowy u dzieci upośledzonych umysłowo są
o wiele bardziej skomplikowane niż u dzieci normalnych. Przyczyną tego bywają także anomalie anatomiczne (np. podniebienie gotyckie, zbyt duży
lub zbyt mały język, rozszczep warg, braki w uzębieniu) powodujące dysglosję.
Wielu autorów (por.: A. Szuniewicz, R. Koper, T. Gałkowski) zauważa, że zaburzenia mowy częściej występują u osób głębiej upośledzonych umysłowo
niż u osób z lżejszym stopniem niedorozwoju, przy czym im g łębszy niedorozwój umysłowy, tym zaburzenia mowy s ą cięższe, bardziej z łożone
i nawarstwione. A. Szuniewicz wprowadziła tu bardzo trafne określenie „zespołu wad”.
Wyniki prowadzonych badań przez Szuniewicz i Minczakiewicz potwierdzają tezę, iż w populacji dzieci głębiej upośledzonych umysłowo w porównaniu
z lekko upośledzonymi umysłowo wzrasta wska źnik tzw. zespołów wad. Obydwie autorki zgodnie stwierdzi ły, że nasilenie wad wymowy występuje
szczególnie mi ędzy 8 a 12 rokiem życia. Szuniewicz, badając wady wymowy dzieci upo śledzonych umysłowo w warszawskich szko łach specjalnych
ustaliła, że największy procent dzieci z wadami wymowy znajduje się w klasach pierwszych, a ponadto w szkołach znajdujących się w śródmieściu jest
mniej dzieci z wadami wymowy niż w szkołach usytuowanych na peryferiach.
Badając zależność między zaburzeniami mowy a płcią Szuniewicz A., jak równie ż Minczakiewicz E. ustali ły, że wady wymowy występują znacznie
częściej u ch łopców niż u dziewcząt b ędących w tym samym wieku i o podobnym poziomie rozwoju intelektualnego. Ponadto Szuniewicz w swoich
badaniach sugerowała, że leworęczność pozostaje w dużym powiązaniu z zaburzeniami mowy. Natomiast Minczakiewicz na podstawie swoich badań
ustaliła, że nie ma wyraźnego związku między lateralizacją a zaburzeniem mowy. Wprawdzie przy lateralizacji skrzyżowanej wskaźnik zaburzeń mowy
okazał się wyższy niż przy lateralizacji nieustalonej, ale generalnie większość badanych uczniów z lateralizacją skrzyżowaną i nieustaloną nie zdradzała
żadnych symptomów nieprawidłowej mowy.
Badając problem etiologii zaburzeń mowy E. Minczakiewicz zauważyła, i ż wśród autorów (Fawcus, Matthews, Ga łkowski) nie ma pe łnej zgodności
poglądów. Wśród najczęstszych przyczyn powodujących zaburzenia mowy u dzieci upośledzonych umysłowo bywają wymieniane:
l
niedorozwój ośrodkowego układu nerwowego;
l
urazy mózgu i porażenia centralnego układu nerwowego;
l
wady morfologiczne i dysfunkcje narządów artykulacyjnych;
l
upośledzenie słuchu;
l
zaburzenia hormonalne;
l
zaburzenia emocjonalne;
l
nieprawidłowości oddziaływania środowiska wychowawczego.
Według A. Szuniewicz u dzieci z upośledzeniem umysłowym najczęściej występują: seplenienie, bełkot (dyslalia), jąkanie, zespoły wad, mowa nosowa,
rotacyzm (reranie), oraz mowa bezdźwięczna. Natomiast E. Minczakiewicz w śród objawów u dzieci niepe łnosprawnych umysłowo wyróżniła: brak
mówienia i rozumienia; zaburzenia artykulacyjne (seplenienie, rynolalia, reranie, wymowa bezdźwięczna, nieprawidłowa wymowa t, d, k, g; liczne
substytucje i deformacje); zaburzenia g łosu (chrypka, zanik g łosu, dysfonia); zaburzenia p łynności mówienia (j ąkanie, gie łkot, bradylalia,
tachylalia).
Zapraszam do lektury klasyfikacje zaburze ń mowy u osób upośledzonych umysłowo oraz Oligofazja ‐ diagnoza i terapia mowy dzieci upośledzonych
umysłowo, gdzie również charakteryzuję zaburzenia mowy, zwłaszcza u dzieci z niższym niż lekki poziomem upośledzenia umysłowego.
Wady wymowy, zdaniem Minczakiewicz E., mogą zakłócać wypowiedzi dzieci upośledzonych umysłowo w różnym stopniu. Mogą to być:
Opracowanie ‐ Marzena Mieszkowicz ‐ neurologopeda
Literatura:
1. Bogdanowicz M. ‐ Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1985;
2. Gałkowski T. ‐ Dzieci specjalnej troski, Wiedza Powszechna, Warszawa;
3. Jastrzębowska G., Pelc‐Pękała O. ‐ Diagnoza i terapia mowy upośledzonych umysłowo, (w:) Logopedia Pytania i odpowiedzi, (red.:) T.
Gałkowskiego, G. Jastrzębowskiej, Opole 1999;
4. Kostrzewski J. ‐ Stadia rozwoju mowy a choroba Downa, „Roczniki Filozoficzne” 1966, nr 14.
5. Minczakiewicz E. ‐ Logopedia, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1992;
6. Minczakiewicz E. ‐ Zaburzenia mowy u osób z upośledzeniem umysłowym (w:) Polska terminologia logopedyczna, (red.:) J. Ożdżyńskiego,
Wydawnictwo „Secesja", Kraków 1994;
7. Szuniewicz A. ‐ Próba badań wad wymowy dzieci upośledzonych umysłowo w warszawskich szkołach specjalnych, 1967 „Logopedia", 7, s.112‐
117
8. Minczakiewicz E. ‐ Z badań nad zaburzeniami mowy u dzieci upośledzonych umysłowo, (w:) Z zagadnień oligofrenopedagogiki, (red.:) J.
Pańczyk, Wydawnictwo WSPS, Warszawa 1989;
9. Tarkowski Z. ‐ Zaburzenia mowy dzieci upośledzonych umysłowo, (w:) Logopedia. Pytania i odpowiedzi, (red.) T. Gałkowskiego, G.
Jastrzębowskiej, U. O., Opole 1999;
10. Tarkowski Z. współprac. Jurkiewicz C. ‐ Rozwijanie Mowy Dziecka. Program terapeutyczno‐stymulacyjny, wyd. PFZM Lublin 1993;
11. Tarkowski Z., Pielecki A. ‐ Zaburzenia mowy a komunikacja u osób lekko upośledzonych umysłowo, (w:) Optymalizacja interakcji w procesie
usprawnienia osób z dysfunkcjami fizycznymi i psychicznymi, (red.:) S. Kowalika, J. Kwiek, B. Szychowiak, Wydawnictwo UAM, Pozna ń, 1989;
12. Tarkowski Z. ‐ Mowa upośledzonych umysłowo, Biuletyn Polskiego Stowarzyszenia Terapeutów Mowy, Lublin 1997, nr 5.
Strona główna
>
Zaburzenia mowy
>
Rozpoznanie i terapia
upośledzenie umysłowe,
niedosłuch i głuchotę,
autyzm i inne zaburzenia psychiczne,
mózgowe porażenie dziecięce i inne zaburzenia neurologiczne,
opóźnienie w dojrzewaniu fizjologicznym,
skrajne zaniedbanie środowiskowe.
Słownictwo osób z upośledzeniem umysłowym jest zdecydowanie uboższe niż słownik osób z normą intelektualną.
Osoby upośledzone umysłowo budują krótsze wypowiedzi niż osoby z normą intelektualną. Wraz z pogłębianiem się niedorozwoju ulega skracaniu
długość wypowiedzi.
Słownictwo osób niedorozwiniętych umysłowo jest zdecydowanie uboższe niż słownik jednostek normalnych. Jednostki niedorozwinięte posługują
się przede wszystkim rzeczownikami i czasownikami, podobnie jak osoby normalne, ale zdecydowanie rzadziej u żywają przymiotników,
przysłówków, zaimków, liczebników, spójników, przyimków. Ich słownik jest konkretny, rzadko występują w nim określenia abstrakcyjne. Wraz
z pogłębianiem się upośledzenia słownik ubożeje.
W wypowiedziach osób upośledzonych umysłowo dominują zdania proste i niekompletne. Jeśli budują one zdania złożone, to głównie współrzędne
łączne lub przeciwstawne. Wypowiedzi formułują przeważnie w czasie tera źniejszym, rzadziej przesz łym, a sporadycznie przysz łym. Wraz
z pogłębianiem się upośledzenia struktura wypowiedzi wyraźnie ubożeje.
Dzieci lekko upośledzone umysłowo budują prawie 3‐krotnie więcej zdań z błędami składniowymi niż dzieci z normą umysłową. Błędy te występują
częściej w zdaniach złożonych niż pojedynczych. Ich charakter jest jednak jednakowy u dzieci lekko upośledzonych i normalnych. Błędy te polegają
na braku koordynacji form gramatycznych oraz na braku niezbędnych lub nadmiarze zbędnych elementów w zdaniach. Z wiekiem liczba błędów
składniowych spada.
U niektórych g łęboko upo śledzonych umysłowo występuje agramatyzm, czyli zupełny brak regu ł gramatycznych umożliwiających formułowanie
wypowiedzi słownych. Dysgramatyzm upośledzonych umysłowo wynika z niezdolności do opanowania skomplikowanych reguł gramatycznych, które
wymaga odpowiedniego poziomu umysłowego. Im głębszy jest niedorozwój, tym trudniejsza do opanowania gramatyka.
Mimo że rozwój języka jest u osób niedorozwini ętych umysłowo opóźniony w różnym stopniu, nie oznacza to, że są oni pozbawieni umiejętności
komunikowania si ę werbalnego i niewerbalnego. Jednak że dzieci upo śledzone umysłowo cz ęsto przedk ładają komunikację niewerbalną nad
werbalna, gdyż ta pierwsza jest dla nich łatwiejsza, a dla otoczenia wygodniejsza.
U wielu upośledzonych umysłowo przez długi czas brak jest tzw. gotowości komunikacyjnej. Preferują oni raczej krzyk i inne formy niewerbalnych
apeli Uśmiech społeczny dziecka jest ważnym sygnałem „budzenia się” gotowości do porozumiewania się, pojawiającym się w 3 miesiącu życia.
Z wiekiem ich umiejętność porozumiewania się zwiększa si ę, ale opanowanie podstaw języka wcale nie jest okresem przełomowym. Motywacja do
posługiwania się nim jest długo ograniczona.
umieszczenie w zakładzie powoduje ograniczenie komunikacji międzyludzkiej;
brak bezpośredniego modelu do naśladowania językowego;
reakcje interpersonalne ulegają ograniczeniu;
stymulacja werbalna jest ograniczona, wychowawcy i nauczyciele mają skłonność komunikowania się z grupą, a nie z konkretną osobą;
brak jest atmosfery zacisza domowego;
osoby upośledzone umysłowo niezbyt chętnie porozumiewają się z sobą.
globalny, gdy ż obejmuje wszystkie rodzaje sprawności językowych, tzn. rozumienie oraz językową sprawność systemową, społeczną, sytuacyjną
i pragmatyczną;
równomierny lub nierównomierny w zależności od tego, czy opóźnienie rozwoju wymienionych sprawności jest podobne, czy też zróżnicowane.
Owemu opóźnionemu rozwojowi mowy towarzyszą najczęściej: dyslalia, dyzartria, dysgramatyzm, zaburzenia głosu i słuchu, jąkanie i giełkot.
od 57 do 75 % osób upośledzonych umysłowo, objętych opieką specjalistyczną w szkołach specjalnych;
od 75 do 85% głębiej upośledzonych dzieci uczęszczających do szkół życia;
od 8 do 26% lekko upośledzonych dzieci z klas specjalnych w szkołach masowych.
samoistny opóźniony rozwój mowy: dzieci później zaczynają mówić, a dalszy rozwój ich mowy przebiega z pewnymi trudnościami. Do tej grupy
należą przypadki opóźnienia rozwoju mowy czynnej, występujące przy prawidłowym słuchu, dobrym rozumieniu wypowiedzi oraz przy normalnym
poziomie rozwoju umysłowego. Niektórzy autorzy traktują ten zespół jako przejaw dolnej granicy prawidłowego rozwoju mowy).
niesamoistny opóźniony rozwój mowy: towarzyszy upośledzeniu umysłowemu, afazji, dyzartrii, dyslalii, jąkaniu, niedosłuchowi, mózgowemu
porażeniu dziecięcemu, autyzmowi.
globalny (rozumienie + mówienie)
parcjalny, który dotyczy wybiórczo:
rozumienia (stosunków przestrzenno‐czasowych, relacji gramatyczno‐logicznych, wyrazów, zdań, dłuższych wypowiedzi).
mówienia (słownictwa czynnego, struktur gramatycznych, wymowy).
porozumiewania się (językowej sprawności sytuacyjnej, społecznej, pragmatycznej).
zaburzenia mowy i upośledzenie umysłowe mają wspólną etiologię
zaburzenia mowy i upośledzenie umysłowe mają różną etiologię
upośledzenie umysłowe jest przyczyną zaburzeń mowy
zaburzenia mowy stanowią przyczynę upośledzenia umysłowego.
Sygmatyzm ‐ nieprawidłowa artykulacja głosek: s, z, c, dz, ś, ź, ć, dź, sz, ż, cz, dż; w tym najczęściej spotykany był sygmatyzm międzyzębowy
(60% badanych dzieci) ściśle związany z infantylnym połykaniem (u wszystkich badanych dzieci) oraz z wadami zgryzu (również częstymi wśród
tych dzieci), oraz parasygmatyzm (u wszystkich uczniów rozpoczynających naukę w pierwszej klasie szkoły specjalnej).
Rotacyzm (reranie) ‐ nieprawidłowa artykulacja g łoski: r, najcz ęściej pararotacyzm związany bezpośrednio z opóźnionym rozwojem mowy.
Głoska „r” w ontogenezie pojawia się najpóźniej, wcześniej cz ęsto bywa zast ępowana g łoską „ l”"), głoska „r”” bywa również zamienianą
i wadliwie artykułowaną głoską. W grupie badanych dzieci tylko u jednego ucznia stwierdzono rotacyzm uwularny.
Mowa bezdźwięczna ‐ bezdźwięczna realizacja głosek dźwięcznych. Tę wadę wymowy zauważono u 30% badanych dzieci.
kappacyzm ‐ nieprawidłowa realizacja głoski „k” ‐ 15% badanych uczniów.
gammacyzm ‐ nieprawidłowa realizacja głoski „g” ‐ 15% badanych uczniów.
nieznaczne zakłócenia (wypowiedź na ogół zrozumiała);
zakłócenia znacznego stopnia (wypowiedź zrozumiała jedynie dla osób stale przebywających w kontakcie z dzieckiem);
zakłócenia w wysokim stopniu (wypowiedź jest zupełnie nie zrozumiała nawet dla osób najbliższych).
Strona główna
>
Zaburzenia mowy
>
Rozpoznanie i terapia
Charakterystyka zaburzeń mowy osób upośledzonych
umysłowo
Upośledzenie umysłowe oznacza stan obni żonej sprawności intelektualnej, który powstaje w okresie rozwojowym i zwi ązany jest z zaburzeniami
procesu dojrzewania, uczenia się i przystosowania. Z. Tarkowski podkreśla, że upośledzenie umysłowe nie jest chorobą, lecz stanem. Na podstawie
ilorazu inteligencji upośledzenie umysłowe dzieli si ę na: głębokie (I.I. 0 ‐19 ); znaczne ( I.I. 20 ‐35 ); umiarkowane ( I.I.36 ‐51 ); lekkie ( I.I.52‐67 ).
Jednak podstawowe kryterium ustalania niedorozwoju umysłowego stanowi nie inteligencja, lecz przystosowanie społeczne.
Wraz z pogłębieniem si ę upośledzenia umysłowego rośnie liczba osób z zaburzeniami mowy. Ocenia si ę, że zaburzenia mowy występują u około 50%
dzieci lekko upośledzonych umysłowo, u 70% umiarkowanie i znacznie upo śledzonych, oraz u 90‐100% dzieci z g łębokim upośledzeniem umysłowym
(za: Tarkowski Z.).
Upośledzenie umysłowe to stan g łębokich i rozległych zaburzeń sprawności orientacyjno‐poznawczych oraz zdolności przystosowania spo łecznego,
którym towarzyszą zaburzenia motoryki, a często tak że odchylenia od stanu fizycznego. Zatem psychika dziecka i jego rozwój umysłowy są silnie
połączone z jego motoryką i mają istotny związek z rozwojem mowy. Związek pomiędzy inteligencją a mową jest tak wyraźny, iż często twierdzi się,
że mowa dziecka jest najlepszym wskaźnikiem poziomu jego inteligencji. Odnosi si ę to nie tylko do początków mowy i poziomu inteligencji we
wczesnych latach, ale także do zakresu słownika w różnych okresach życia.
Badania dzieci upo śledzonych umysłowo dowodzą, że tylko jedna trzecia wykazuje normalny poziom rozwoju mowy. Wszystkie dzieci upośledzone
umysłowo s ą jednocześnie opóźnione w rozwoju mowy, ale tylko niektóre dzieci opóźnione w rozwoju mowy są upośledzone umysłowo. Dzieje się tak
dlatego, gdyż opóźnienie językowe jest uzależnione od kilku podstawowych czynników, do których zalicza się:
Zanim więc przypiszemy upośledzeniu umysłowemu odpowiedzialność za opóźniony rozwój mowy, należy wyeliminować pozostałe czynniki powodujące
owo opóźnienie.
Liczne badania potwierdzaj ą prawidłowość, że im ni ższy poziom inteligencji tym mniejsza sprawno ść komunikacyjna dziecka; im g łębszy deficyt
umysłowy, tym większe upośledzenie myślenia abstrakcyjnego i opóźnienie rozwoju mowy. Zdaniem Tarkowskiego, o sprawności komunikowania się
osób upo śledzonych umysłowo nie decyduje tylko stopie ń upośledzenia, ale wiele czynników pozaintelektualnych, takich jak: motywacja, lęk
komunikacyjny, nastawienie otoczenia, a także wychowanie językowe i osobowość. To one mają bardzo ważne znaczenie w potocznej, codziennej
komunikacji słownej. Odpowiednio kształcone i stymulowane dzieci, zwłaszcza lekko upośledzone umysłowo, stają się pełnosprawnymi użytkownikami
języka potocznego mówionego i choć nie ułatwia on kariery szkolnej, to jest zupełnie wystarczający w codziennej komunikacji werbalnej.
W przypadku upo śledzenia umysłowego również etiologia ma znacz ący wp ływ na frekwencj ę zaburzeń mowy. Wyst ępują one częściej u dzieci
z zespołem Downa i dzieci z mózgowym pora żeniem dziecięcym ni ż u dzieci lekko upo śledzonych zaniedbanych pedagogicznie. Z wiekiem cz ęstość
występowania zaburzeń mowy u upo śledzonych umysłowo obni ża s i ę. Odsetek tych zaburze ń jest szczególnie wysoki w okresie przedszkolnym
i wczesnoszkolnym, później stopniowo zmniejsza si ę, co jest prawdopodobnie efektem dojrzewania, uczenia si ę i terapii logopedycznej. Jednak
u znaczącej liczby upośledzonych umysłowo zaburzenia mowy nie ust ępują. Aby mówić, trzeba przecież osiągnąć pewien minimalny poziom rozwoju
umysłowego. Trwa dyskusja nad ustaleniem tego minimum. Jedni autorzy przyjmuj ą, że osiągnięcie 18‐24 miesi ąca rozwoju intelektualnego jest
niezbędne, by dziecko upośledzone umysłowo zaczęło mówić, inni zaś obniżają ten poziom do 14 miesięcy. Jednakże jednostki g łęboko upośledzone
umysłowo, które nie s ą zdolne osi ągną ć tego poziomu, nie zaczn ą mówić nigdy, a b ędą jedynie zdolne do wokalizy. Takim dzieciom warto
zaproponować inne formy wspomagające komunikację. Opisuję je w dziale
Komunikacja alternatywna
. Nowsze badania ujawniają, ze ubogi zasób słów
i słabe opanowanie struktur składniowych wcale nie jest równoznaczne z niemożnością porozumienia się. Mimo znacznych zaburzeń artykulacji, słabo
opanowanej gramatyki i niewielkiego s łownika dzieci opó źnione potrafi ą nawiązać i utrzymać dialog z innymi lud źmi: cz łonkami rodziny
i nieznajomymi.
W symptomatologii stopni upośledzenia umysłowego J. Kostrzewski wyróżnia zakresy rozwoju mowy odnośnie do poszczególnych poziomów rozwoju
psychoruchowego dziecka. A zatem, u dzieci upośledzonych w stopniu lekkim obserwuje si ę opóźniony rozwój mowy, tj. pojawienie się pojedynczych
wyrazów do 3 roku życia, zdań w 5‐6 roku życia oraz trudności z wypowiadaniem myśli i formułowaniem wypowiedzi. A ponadto: agramatyzmy, częste
wady wymowy i bigi zasób słownictwa. Natomiast u dzieci upośledzonych w stopniu umiarkowanym obserwuje się już znacznie opóźniony rozwój mowy,
tj. wypowiadanie pojedynczych wyrazów ok. 5 roku życia, a zdań ok. 7 roku życia oraz używanie tylko prostych zdań przy licznych agramatyzmach.
Wymowa tych dzieci jest wadliwa i niewyra źna przy ograniczonym zasobie s łownictwa i braku poj ęć abstrakcyjnych. W kolejnej grupie dzieci
upośledzonych w stopniu znacznym obserwuje si ę głębokie opó źnienie rozwoju mowy, czyli wypowiedzi tylko monosylabiczne lub jednowyrazowe.
Sporadyczne obserwuje się użycie zdań prostych. Natomiast nie rozwija się umiejętność odmiany przez przypadki. Wymowa ich jest bełkotliwa przy
minimalnym zasobie s łownictwa. Na ostatnim ju ż poziomie upo śledzenia umys łowego w stopniu g łębokim obserwuje si ę mowę niewykształconą
a dziecko opanowuje tylko 2‐3 wyrazy i rozumie kilka prostych poleceń. Jednak niezależnie od stopnia upośledzenia umysłowego, dzieci nim obciążone
opanowują ograniczony kod językowy, a rozmiar tego ograniczenia zale ży od głębokości tego upośledzenia. Dlatego też wszystkie dzieci upośledzone
umysłowo są jednocześnie opóźnione w rozwoju mowy a towarzyszące im mniej lub bardziej nasilone zaburzenia mowy określane są mianem dyslogii.
Na uwagę zasługuje przede wszystkim rozstęp między okresem wyrazu a zdania u osób upośledzonych umysłowo. Im przerwa między samodzielnym
tworzeniem słów a budowaniem zdań jest dłuższa, tym z reguły głębsze jest upośledzenie umysłowe.
Kostrzewski J. (1966) wykaza ł, iż znacznie i umiarkowanie upośledzeni umysłowo mongoloidzi zaczęli gaworzyć między 7 miesiącem a 6 rokiem życia,
a pierwsze słowa pojawiły się u nich między 2 a 10 rokiem życia, zaś Kuzniecowa W. (1976) w wyniku swoich badań nad dziećmi lekko upośledzonymi
umysłowo, stwierdziła, i ż w 1 roku życia gaworzyła prawie po łowa badanych, a pozostali zaczynali gaworzyć między 1 a 2 rokiem życia. Wszyscy
wypowiadali pierwsze słowa po 1 roku życia, najczęściej między 2 a 5 rokiem życia. Badane dzieci zbudowały pierwsze frazy po ukończeniu 3 lat życia.
Rozwój mowy dziecka normalnego nast ępuje niezwykle szybko, z niezwyk łą ł atwością i bez specjalnej pomocy ze strony otoczenia. Prawidłowo
rozwijający si ę 4‐latek jest sprawnym u żytkownikiem j ęzyka. Natomiast jego upo śledzony rówieśnik albo jeszcze milczy, albo z trudnością tworzy
nieliczne wyrazy i buduje nieporadne zdania. To świadczy o rozmiarze opóźnienia rozwoju mowy, które w ontogenezie zostanie zniwelowane częściowo,
albo wcale.
Badania nad strukturą wypowiedzi upośledzonych umysłowo w różnym wieku można podsumować następująco:
Na prawid łowy rozwój osobowo ści dziecka ogromny wp ływ ma kszta łcenie mówienia tj. umiej ętności komunikowania si ę za pomoc ą przekazu
werbalnego. Na bazie materiału językowego dziecko konkretyzuje wytwory i przebiegi swoich myśli, uczuć i pragnień. Sprawność mówienia konieczna
jest do nabywania nowej wiedzy i prawidłowego funkcjonowania w najrozmaitszych sytuacjach życia codziennego. Bez kontaktu językowego z innymi
ludźmi nie jest mo żliwe osiągnięcie przez człowieka pełni rozwoju intelektualnego i emocjonalnego. Dzieci, u których opanowanie mowy jest z powodu
różnych przyczyn zaburzone, przejawiaj ą także, w mniejszym lub wi ększym stopniu trudno ści w spo łecznym przystosowaniu si ę, które
to przystosowanie się jest warunkiem prawidłowego funkcjonowania jednostki.
Panuje przekonanie, że zaburzenia mowy wyst ępują częściej u dzieci przebywających w instytucjach wychowawczych ni ż u dzieci pozostających
w rodzinnym domu. Można wskazać kilka przyczyn tej sytuacji, a mianowicie:
Ogólnie rzecz bior ąc, zaburzenia mowy wyst ępują kilkakrotnie cz ęściej u upo śledzonych umys łowo ni ż w normalnej populacji. Frekwencja
poszczególnych rodzajów zaburzeń mowy towarzyszących niedorozwojowi umysłowemu jest dość charakterystyczna. Opóźniony rozwój mowy występuje
tu obligatoryjnie. Jest on z reguły:
Dysgramatyzm i ubogi s łownik upo śledzonych umysłowo świadczy o ich niskiej j ęzykowej sprawności systemowej, czyli o niskiej kompetencji
lingwistycznej. Budują oni zdania niepoprawne pod wzgl ędem gramatycznym lub semantycznym oraz nie zauważają i nie korygują błędów. Są mało
wrażliwi na poprawianie.
Zaburzenia g łosu i s łuchu wyst ępują stosunkowo cz ęsto w śród osób dotkni ętych upośledzeniem umysłowym, szczególnie w stopniach g łębszych.
Bardzo trudno jest zdiagnozować dziecko niedorozwinięte umysłowo z zaburzonym słuchem, gdyż najczęściej nie rozumie ono instrukcji badania.
Niepłynność mówienia jest równie ż zjawiskiem często notowanym w populacji upośledzonych umysłowo. Niestety wciąż trwa spór o to, czy u osób
upośledzonych owa niep łynnoś ć jest j ąkaniem czy gie łkotem. Mitrynowicz twierdzi, że u upośledzonych umysłowo wyst ępuje zarówno j ąkanie
organiczne, jak i j ąkanie czynnościowe. Jej zdaniem, współwystępowanie jąkania organicznego i niedorozwoju umysłowego jest dowodem rozległych
zmian w mózgu, obejmuj ących miedzy innymi obszar jąder podkorowych. Schlanger i Gottsleban ustalili, że w populacji jąkających się upośledzonych
umysłowo było 48% osób z zespo łem Downa, 18% jednostek z zespo łami organicznymi. Inni autorzy s ądzą, że w przypadku dzieci z zespołem Downa
mamy raczej do czynienia z giełkotem, a wśród dzieci lekko upośledzonych umysłowo, nie b ędących mongoloidami, występuje przeważnie jąkanie.
Pierwsze jego objawy pojawiają się między 3 a 4 rokiem życia, a więc niemal w pierwszych wypowiedziach dzieci lekko upo śledzonych. Dalszy rozwój
jąkania przebiega w tej grupie według tych samych praw, co w populacji przeciętnej (za: Chapman i Cooper).
Opóźniony rozwój mowy (ORM) a upośledzenie umysłowe
Opóźniony rozwój mowy (ORM) jest ściśle skorelowany z głębokością opóźnienia umysłowego. Na tle opóźnionego rozwoju mowy (ORM) towarzyszącego
opóźnieniu umysłowemu, pojawiają się różne zaburzenia mowy. Spradlin J. (1963), ustalił, iż zaburzenia te ma:
Ze względu na znajomość etiologii ORM dzielimy na:
Ze względu na rozległość opóźniony rozwój mowy (ORM) dzielimy na:
Ze względu na głębokość ORM dzielimy na: głęboki, znaczny, umiarkowany i lekki.
Opóźniony rozwój mowy jest cechą opóźnienia umysłowego. Te zespolone opóźnienia są często sprzężone z różnymi zaburzeniami mowy i zachowania.
Z tego wynikają następujące kombinacje: opóźniony rozwój umysłowy + opóźniony rozwój mowy + zaburzenia mowy + zaburzenia zachowania.
Rozpatrując patogenezę upośledzenia umysłowego i zaburzeń mowy można wyróżnić następujące relacje:
W porównaniu z dziećmi normalnie rozwijającymi się występuje u nich więcej zaburzeń mowy, są one często sprzężone ze sobą (wielorakie) i mają nie
zawsze jasną etiologię.
Podstawowym sygnałem upośledzenia umysłowego jest właśnie opóźniony rozwój mowy.
U dzieci upośledzonych umysłowo ma on równomierny lub nierównomierny charakter. Dotyczyć więc mo że wszystkich sfer s łownej dzia łalności,
czyli potrzeby kontaktu s łownego, programowania, realizacji, kontroli s łownego aktu oraz porównywania rezultatu z wcze śniejszym planem,
a przejawia się to w anormalnym i opóźnionym rozwoju fonologicznego, morfologicznego, syntaktycznego, semantycznego poziomu j ęzyka.
Zaburzenia poziomu fonologicznego i morfologicznego
U dzieci lekko upo śledzonych umysłowo stwierdza takie same wady wymowy, co u dzieci o prawid łowym rozwoju umysłowym, ale są one bardziej
złożone, nawarstwione i wyst ępują częściej. Jest to zwi ązane mi ędzy innymi z nieprawid łowym funkcjonowaniem aparatu artykulacyjnego,
fonacyjnego, oddechowego oraz brakiem koordynacji w pracy tych trzech aparatów. Następstwem tego jest b łędna artykulacja g łosek, dotycząca
najbardziej złożonych artykulacyjnie głosek, tj.: r, sz, ż, cz, dż. Głoski te mog ą być zamieniane (substytucja), opuszczane (elizja) lub zniekształcane
(deformacja). Do najczęstszych wad wymowy należą:
Zaburzenia poziomu semantycznego
Zasób u żywanych i rozumianych s łów, zwrotów, poleceń przez dzieci z upośledzeniem umysłowym jest bardzo ubogi. Obserwuje si ę niewłaściwe
używanie nazw do określania przedmiotów, osób, zjawisk.
Dzieci upośledzone mają o wiele większe trudno ści w aktualizacji s łownika niż sprawni umysłowo rówieśnicy, a słownik czynny o wiele uboższy od
biernego. Zauwa ża s i ę nie sformu łowanie struktury s łowa, naruszenie procesów organizacji pól semantycznych. Dzieci rozpoczynaj ące nauk ę
w pierwszej klasie w większości nie znają nazw otaczających ich przedmiotów, przede wszystkim części tych przedmiotów itp. okładka, strona, rama.
Podstawę ich słownika (leksykonu) stanowią przede wszystkim rzeczowniki mające konkretne znaczenie, brak jest słów uogólniających itp. meble,
pojazdy, owoce, odzież. W aktywnym słowniku dzieci upośledzonych umysłowo brakuje czasowników oznaczających sposoby poruszania się zwierząt
itp. skacze, lata, pełza. Dzieci upośledzone umysłowo używają bardzo małą ilość słów oznaczających cechy przedmiotu itp. kolor, wielkość, kształt,
smak, zapach. S łowa o przeciwstawnym znaczeniu (antonimy) stosuj ą bardzo rzadko. Równie rzadko u żywają przymiotników oznaczających wady
i zalety ludzi. W wypowiedziach tych dzieci nie s łyszy si ę prawie przys łówków ‐ tam, tu, potem. Zauwa ża si ę niewłaściwe u żywanie s łów ‐
charakterystyczne są zmiany s łów maj ących „rozpływające si ę” znaczenie (skacze, pełza ‐ „idzie”, gruby, wysoki ‐ „duży”). Obserwuje się także
zmieszanie słów z jednej rodziny, i tak słowem bluzka dzieci nazywają: podkoszulkę, bluzkę, blezer czy sweter.
Dzieci upośledzone zdecydowanie łatwiej zauważają podobieństwa przedmiotów niż różnice. S łownik bierny tych dzieci jest bogatszy niż czynny,
ale trudno jest go aktualizować. Często dla uzyskania odpowiedniego słowa potrzebne są pytania naprowadzające. Obserwuje się zwolnione tempo
formułowania i jako ściowe różnice w strukturze znaczenia s łów, przez d łuższy czas dominuje konkretne odniesienie znaczenia s łowa, kiedy s łowo
oznacza tylko konkretny przedmiot.
W mowie dzieci upo śledzonych umysłowo znacznie częściej niż u ich rówieśników z normą intelektualną spotykamy si ę z zaburzeniami w budowie
słów. Jest to najcz ęściej przestawienie głosek s ąsiadujących ze sobą sylab (kula ‐ „luka”) ‐ samogłoski zostaj ą na swoim miejscu, przestawieniu
ulegają tylko spółgłoski.
Zaburzenia sylabowej struktury na poziomie s łowa przejawiają się w opuszczaniu sylab (telewizor ‐ „telezor”, „lewizor”), dotyczy to najczęściej
początkowej lub środkowej sylaby. Najczęściej te nieprawidłowości obserwujemy w słowach złożonych z 3‐5 sylab i w s łowach, w których występują
zbiegi spó łgłosek. Zaburzenia sylabowej i głoskowej struktury słowa występowały w mniejszym lub większym stopniu u wszystkich badanych dzieci.
W 30% badanych mowa była prawie niezrozumiała dla otoczenia, w pozostałych przypadkach nieprawidłowości te były rzadziej spotykane, np. u jednego
ucznia zauważono uproszczenia grup spółgłoskowych.
Mowa dzieci by ła cz ęsto monotonna, ma ło wyrazista, pozbawiona emocji. Tempo mowy ulega ło zwolnieniu lub przyśpieszeniu. G łos: cichy, s łaby,
pozbawiony modulacji lub na odwrót ‐ głośny, ostry, krzykliwy.
Zaburzenia poziomu syntaktycznego
W wypowiedziach dzieci upośledzonych umysłowo zaburzona jest poprawność gramatyczna wypowiedzi, co przejawia się w licznych agramatyzmach,
trudnościach podczas wype łniania zada ń wymagających znajomo ści regu ł gramatycznych. Nieprawidłowości zauwa ża s i ę podczas odmieniania
rzeczowników przez przypadki, czasowników przez osoby, w zakresie u żywania liczby pojedynczej i mnogiej, rodzaju m ęskiego i żeńskiego, czasu
przeszłego, tera źniejszego, przysz łego, trybu przypuszczaj ącego. W porównaniu z innymi dzie ćmi, dzieci lekko upo śledzone u żywały najmniej
przymiotników (stanowi ących jedn ą z najbardziej abstrakcyjnych cz ęści mowy) i dokonywa ły najmniej dok ładnej zamiany rzeczowników na
przymiotniki. Popełniały najwi ęcej b łędów podczas konstruowania zda ń. Miały najwi ększe trudno ści w poprawnym lokalizowaniu przymiotników,
w związkach syntagmatycznych i paradygmatycznych. Wykazywały najniższą kontrolę gramatyczną poprawności produkowanych wypowiedzi.
Dzieci porozumiewają się najczęściej za pomocą zdania prostego, albo zdań z prostym dopełnieniem (np. Pani zrywa kwiaty. Dzieci idą do szkoły.).
W samodzielnej mowie posługują najczęściej fragmentarycznymi zdaniami opuszczając podmiot i orzeczenie (np. Łowi ryby. Rzucił. Pobiegł. W łódce
siedzi.).
Charakterystyczne dla dzieci lekko upo śledzonych umysłowo w wieku przedszkolnym jest nieukszta łtowane si ę w pełni etapów programowania
wewnętrznego i strukturalizacji gramatycznej wypowiedzi s łownej. W mowie dzieci z lekkim upo śledzeniem umys łowym wyst ępują objawy
agramatyzmu typu: błędy w związku zgody i rzędu, opuszczenie lub zbyteczność elementów w zdaniu, niepoprawne określenie formy czasownika.
Zaobserwowano pozytywną tendencję polegającą na tym, i ż wraz z wiekiem umysłowym i chronologicznym dzieci lekko upośledzonych coraz lepiej
posługują się regułami syntaktycznymi i semantycznymi. Jednak postęp ten jest znacznie wolniejszy niż u normalnych rówieśników.
Zaburzenia mowy narracyjnej, opowieściowej
Cechy charakterystyczne mowy narracyjnej s ą ś ciśle związane z rodzajem i formą wypowiedzi. O wiele łatwiej dzieciom jest powtórzyć tekst, ni ż
samym stworzyć opowiadanie. Ale w badanej grupie nawet podczas powtarzania tekstów dzieci popełniają dużo specyficznych błędów. Kształtowanie
mowy narracyjnej charakteryzuje się zwolnionym tempem rozwoju i jakościowymi zmianami. Dzieci upośledzone przez długi okres zatrzymują się na
etapie: ‐ pytanie ‐ odpowiedź i mowy sytuacyjnej. Proces tworzenia się mowy narracyjnej u dziecka wymaga stałej stymulacji i pomocy od strony
dorosłego, która przejawia si ę albo w postaci pytań wspomagających albo w podpowiedziach. Natomiast mowa kontekstowa, czyli mowa dotycząca
treści wychodzącej poza granice bezpośredniej sytuacji rozwija się bardzo długo i dla wielu dzieci jest niedostępna.
Wyniki bada ń wykazują, że wypowiedzi dzieci upo śledzonych umysłowo s ą gorsze pod wzgl ędem kompozycyjnym. Często brakuje w nich wst ępu
lub zakończenia, a tak że spójno ści logicznej i formalnej mi ędzy zasadniczymi elementami tre ściowymi. Wykazuj ą o wiele ni ższą sprawność
w stosowaniu ró żnych środków stylistyczno‐językowych charakterystycznych dla form narracyjnych. Charakteryzuj ą się większym udzia łem b łędów
składniowych związanych z rozpoczynaniem lub kończeniem struktur w niew łaściwym miejscu toku my ślowego, z potokowym ujmowaniem my śli,
z rażącymi naruszeniami zasad szyku wyrazowego, a także z nieprawidłowym stosowaniem wskaźników zespolenia, bądź pomijaniem wyrazów istotnych
dla treści struktury.
Jassman twierdzi, że dzieci upośledzone niedostatecznie kontrolują przekaz werbalny pod względem poprawności, co stanowi przyczynę budowania zdań
niegramatycznych, bądź bezsensownych, bądź obu naraz.
Opowiadania dzieci lekko upośledzonych umysłowo stanowią swoisty ciąg, łańcuch gramatycznie podobnych elementów. Upośledzeni pierwszoklasiści
posługują się zdaniami prostymi, niekompletnymi i ubogimi tre ściowo. Dopiero w klasie trzeciej dzieci upo śledzone tworzą bardziej rozwinięte
wypowiedzi. Przejście do zdań złożonych następuje u uczniów opóźnionych, bardzo powoli i z licznymi trudnościami. Wypowiedzi złożone są stosunkowo
częste i prawidłowo budowane dopiero na poziomie gimnazjum.
U dzieci upośledzonych umysłowo mija długi okres pomi ędzy pojawieniem się pierwszych słów i fraz (z reguły dłuższy niż 2 lata). Spowodowane to jest
opóźnionym procesem przyswajania reguł gramatycznych, umożliwiających produkowanie zdań. Większość dzieci głęboko upośledzonych umysłowo nie
posługuje si ę zdaniami i pozostaje na etapie komunikacji niej ęzykowej. Dzieci umiarkowane i lekko upośledzone, stopniowo rozwijają umiejętność
budowania zda ń początkowo prostych, a pó źniej z łożonych, pocz ątkowo z łożonych wspó łrzędnie, a pó źniej podrz ędnie, pocz ątkowo w czasie
teraźniejszym, a pó źniej w przeszłym, a nawet przysz łym. Dzieci lekko upo śledzone umysłowo mają zdolność samoczynnego (wrodzonego) rozwoju
mowy i przebiega on według tych samych faz, co u dzieci z normą intelektualną.
Zdaniem E. Minczakiewicz w populacji dzieci z upośledzeniem umysłowym, podobnie jak w populacji dzieci o normalnym rozwoju, daje się rozpoznać
zaburzenia mowy o zró żnicowanej etiologii, patomechanizmach i symptomatologii. Autorka podaje, i ż liczne badania prowadzone dotychczas
zarówno w kraju jak i za granic ą pozwoliły ustali ć, że nie ma specyficznych zaburzeń charakterystycznych dla osób z upośledzeniem umysłowym
w stopniu lekkim. Na ogó ł w tej grupie osób wyst ępują takie same zaburzenia jak u osób z norm ą intelektualną, aczkolwiek w specyficznych,
genetycznie uwarunkowanych postaciach niedorozwoju umys łowego, występują określone charakterystyczne typy zaburze ń mowy np. w zespole
Downa, czy w mózgowym porażeniu dziecięcym.
Prawie wszystkie dzieci upośledzone umysłowo mają w młodszym wieku szkolnym wady wymowy. Wady te s ą zazwyczaj rozpoznawane jako dyslalia,
a tymczasem bywa to często dyzartria, szczególnie u dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym. Wady wymowy u dzieci upośledzonych umysłowo są
o wiele bardziej skomplikowane niż u dzieci normalnych. Przyczyną tego bywają także anomalie anatomiczne (np. podniebienie gotyckie, zbyt duży
lub zbyt mały język, rozszczep warg, braki w uzębieniu) powodujące dysglosję.
Wielu autorów (por.: A. Szuniewicz, R. Koper, T. Gałkowski) zauważa, że zaburzenia mowy częściej występują u osób głębiej upośledzonych umysłowo
niż u osób z lżejszym stopniem niedorozwoju, przy czym im g łębszy niedorozwój umysłowy, tym zaburzenia mowy s ą cięższe, bardziej z łożone
i nawarstwione. A. Szuniewicz wprowadziła tu bardzo trafne określenie „zespołu wad”.
Wyniki prowadzonych badań przez Szuniewicz i Minczakiewicz potwierdzają tezę, iż w populacji dzieci głębiej upośledzonych umysłowo w porównaniu
z lekko upośledzonymi umysłowo wzrasta wska źnik tzw. zespołów wad. Obydwie autorki zgodnie stwierdzi ły, że nasilenie wad wymowy występuje
szczególnie mi ędzy 8 a 12 rokiem życia. Szuniewicz, badając wady wymowy dzieci upo śledzonych umysłowo w warszawskich szko łach specjalnych
ustaliła, że największy procent dzieci z wadami wymowy znajduje się w klasach pierwszych, a ponadto w szkołach znajdujących się w śródmieściu jest
mniej dzieci z wadami wymowy niż w szkołach usytuowanych na peryferiach.
Badając zależność między zaburzeniami mowy a płcią Szuniewicz A., jak równie ż Minczakiewicz E. ustali ły, że wady wymowy występują znacznie
częściej u ch łopców niż u dziewcząt b ędących w tym samym wieku i o podobnym poziomie rozwoju intelektualnego. Ponadto Szuniewicz w swoich
badaniach sugerowała, że leworęczność pozostaje w dużym powiązaniu z zaburzeniami mowy. Natomiast Minczakiewicz na podstawie swoich badań
ustaliła, że nie ma wyraźnego związku między lateralizacją a zaburzeniem mowy. Wprawdzie przy lateralizacji skrzyżowanej wskaźnik zaburzeń mowy
okazał się wyższy niż przy lateralizacji nieustalonej, ale generalnie większość badanych uczniów z lateralizacją skrzyżowaną i nieustaloną nie zdradzała
żadnych symptomów nieprawidłowej mowy.
Badając problem etiologii zaburzeń mowy E. Minczakiewicz zauważyła, i ż wśród autorów (Fawcus, Matthews, Ga łkowski) nie ma pe łnej zgodności
poglądów. Wśród najczęstszych przyczyn powodujących zaburzenia mowy u dzieci upośledzonych umysłowo bywają wymieniane:
l
niedorozwój ośrodkowego układu nerwowego;
l
urazy mózgu i porażenia centralnego układu nerwowego;
l
wady morfologiczne i dysfunkcje narządów artykulacyjnych;
l
upośledzenie słuchu;
l
zaburzenia hormonalne;
l
zaburzenia emocjonalne;
l
nieprawidłowości oddziaływania środowiska wychowawczego.
Według A. Szuniewicz u dzieci z upośledzeniem umysłowym najczęściej występują: seplenienie, bełkot (dyslalia), jąkanie, zespoły wad, mowa nosowa,
rotacyzm (reranie), oraz mowa bezdźwięczna. Natomiast E. Minczakiewicz w śród objawów u dzieci niepe łnosprawnych umysłowo wyróżniła: brak
mówienia i rozumienia; zaburzenia artykulacyjne (seplenienie, rynolalia, reranie, wymowa bezdźwięczna, nieprawidłowa wymowa t, d, k, g; liczne
substytucje i deformacje); zaburzenia g łosu (chrypka, zanik g łosu, dysfonia); zaburzenia p łynności mówienia (j ąkanie, gie łkot, bradylalia,
tachylalia).
Zapraszam do lektury klasyfikacje zaburze ń mowy u osób upośledzonych umysłowo oraz Oligofazja ‐ diagnoza i terapia mowy dzieci upośledzonych
umysłowo, gdzie również charakteryzuję zaburzenia mowy, zwłaszcza u dzieci z niższym niż lekki poziomem upośledzenia umysłowego.
Wady wymowy, zdaniem Minczakiewicz E., mogą zakłócać wypowiedzi dzieci upośledzonych umysłowo w różnym stopniu. Mogą to być:
Opracowanie ‐ Marzena Mieszkowicz ‐ neurologopeda
Literatura:
1. Bogdanowicz M. ‐ Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1985;
2. Gałkowski T. ‐ Dzieci specjalnej troski, Wiedza Powszechna, Warszawa;
3. Jastrzębowska G., Pelc‐Pękała O. ‐ Diagnoza i terapia mowy upośledzonych umysłowo, (w:) Logopedia Pytania i odpowiedzi, (red.:) T.
Gałkowskiego, G. Jastrzębowskiej, Opole 1999;
4. Kostrzewski J. ‐ Stadia rozwoju mowy a choroba Downa, „Roczniki Filozoficzne” 1966, nr 14.
5. Minczakiewicz E. ‐ Logopedia, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1992;
6. Minczakiewicz E. ‐ Zaburzenia mowy u osób z upośledzeniem umysłowym (w:) Polska terminologia logopedyczna, (red.:) J. Ożdżyńskiego,
Wydawnictwo „Secesja", Kraków 1994;
7. Szuniewicz A. ‐ Próba badań wad wymowy dzieci upośledzonych umysłowo w warszawskich szkołach specjalnych, 1967 „Logopedia", 7, s.112‐
117
8. Minczakiewicz E. ‐ Z badań nad zaburzeniami mowy u dzieci upośledzonych umysłowo, (w:) Z zagadnień oligofrenopedagogiki, (red.:) J.
Pańczyk, Wydawnictwo WSPS, Warszawa 1989;
9. Tarkowski Z. ‐ Zaburzenia mowy dzieci upośledzonych umysłowo, (w:) Logopedia. Pytania i odpowiedzi, (red.) T. Gałkowskiego, G.
Jastrzębowskiej, U. O., Opole 1999;
10. Tarkowski Z. współprac. Jurkiewicz C. ‐ Rozwijanie Mowy Dziecka. Program terapeutyczno‐stymulacyjny, wyd. PFZM Lublin 1993;
11. Tarkowski Z., Pielecki A. ‐ Zaburzenia mowy a komunikacja u osób lekko upośledzonych umysłowo, (w:) Optymalizacja interakcji w procesie
usprawnienia osób z dysfunkcjami fizycznymi i psychicznymi, (red.:) S. Kowalika, J. Kwiek, B. Szychowiak, Wydawnictwo UAM, Pozna ń, 1989;
12. Tarkowski Z. ‐ Mowa upośledzonych umysłowo, Biuletyn Polskiego Stowarzyszenia Terapeutów Mowy, Lublin 1997, nr 5.
Strona główna
>
Zaburzenia mowy
>
Rozpoznanie i terapia
upośledzenie umysłowe,
niedosłuch i głuchotę,
autyzm i inne zaburzenia psychiczne,
mózgowe porażenie dziecięce i inne zaburzenia neurologiczne,
opóźnienie w dojrzewaniu fizjologicznym,
skrajne zaniedbanie środowiskowe.
Słownictwo osób z upośledzeniem umysłowym jest zdecydowanie uboższe niż słownik osób z normą intelektualną.
Osoby upośledzone umysłowo budują krótsze wypowiedzi niż osoby z normą intelektualną. Wraz z pogłębianiem się niedorozwoju ulega skracaniu
długość wypowiedzi.
Słownictwo osób niedorozwiniętych umysłowo jest zdecydowanie uboższe niż słownik jednostek normalnych. Jednostki niedorozwinięte posługują
się przede wszystkim rzeczownikami i czasownikami, podobnie jak osoby normalne, ale zdecydowanie rzadziej u żywają przymiotników,
przysłówków, zaimków, liczebników, spójników, przyimków. Ich słownik jest konkretny, rzadko występują w nim określenia abstrakcyjne. Wraz
z pogłębianiem się upośledzenia słownik ubożeje.
W wypowiedziach osób upośledzonych umysłowo dominują zdania proste i niekompletne. Jeśli budują one zdania złożone, to głównie współrzędne
łączne lub przeciwstawne. Wypowiedzi formułują przeważnie w czasie tera źniejszym, rzadziej przesz łym, a sporadycznie przysz łym. Wraz
z pogłębianiem się upośledzenia struktura wypowiedzi wyraźnie ubożeje.
Dzieci lekko upośledzone umysłowo budują prawie 3‐krotnie więcej zdań z błędami składniowymi niż dzieci z normą umysłową. Błędy te występują
częściej w zdaniach złożonych niż pojedynczych. Ich charakter jest jednak jednakowy u dzieci lekko upośledzonych i normalnych. Błędy te polegają
na braku koordynacji form gramatycznych oraz na braku niezbędnych lub nadmiarze zbędnych elementów w zdaniach. Z wiekiem liczba błędów
składniowych spada.
U niektórych g łęboko upo śledzonych umysłowo występuje agramatyzm, czyli zupełny brak regu ł gramatycznych umożliwiających formułowanie
wypowiedzi słownych. Dysgramatyzm upośledzonych umysłowo wynika z niezdolności do opanowania skomplikowanych reguł gramatycznych, które
wymaga odpowiedniego poziomu umysłowego. Im głębszy jest niedorozwój, tym trudniejsza do opanowania gramatyka.
Mimo że rozwój języka jest u osób niedorozwini ętych umysłowo opóźniony w różnym stopniu, nie oznacza to, że są oni pozbawieni umiejętności
komunikowania si ę werbalnego i niewerbalnego. Jednak że dzieci upo śledzone umysłowo cz ęsto przedk ładają komunikację niewerbalną nad
werbalna, gdyż ta pierwsza jest dla nich łatwiejsza, a dla otoczenia wygodniejsza.
U wielu upośledzonych umysłowo przez długi czas brak jest tzw. gotowości komunikacyjnej. Preferują oni raczej krzyk i inne formy niewerbalnych
apeli Uśmiech społeczny dziecka jest ważnym sygnałem „budzenia się” gotowości do porozumiewania się, pojawiającym się w 3 miesiącu życia.
Z wiekiem ich umiejętność porozumiewania się zwiększa si ę, ale opanowanie podstaw języka wcale nie jest okresem przełomowym. Motywacja do
posługiwania się nim jest długo ograniczona.
umieszczenie w zakładzie powoduje ograniczenie komunikacji międzyludzkiej;
brak bezpośredniego modelu do naśladowania językowego;
reakcje interpersonalne ulegają ograniczeniu;
stymulacja werbalna jest ograniczona, wychowawcy i nauczyciele mają skłonność komunikowania się z grupą, a nie z konkretną osobą;
brak jest atmosfery zacisza domowego;
osoby upośledzone umysłowo niezbyt chętnie porozumiewają się z sobą.
globalny, gdy ż obejmuje wszystkie rodzaje sprawności językowych, tzn. rozumienie oraz językową sprawność systemową, społeczną, sytuacyjną
i pragmatyczną;
równomierny lub nierównomierny w zależności od tego, czy opóźnienie rozwoju wymienionych sprawności jest podobne, czy też zróżnicowane.
Owemu opóźnionemu rozwojowi mowy towarzyszą najczęściej: dyslalia, dyzartria, dysgramatyzm, zaburzenia głosu i słuchu, jąkanie i giełkot.
od 57 do 75 % osób upośledzonych umysłowo, objętych opieką specjalistyczną w szkołach specjalnych;
od 75 do 85% głębiej upośledzonych dzieci uczęszczających do szkół życia;
od 8 do 26% lekko upośledzonych dzieci z klas specjalnych w szkołach masowych.
samoistny opóźniony rozwój mowy: dzieci później zaczynają mówić, a dalszy rozwój ich mowy przebiega z pewnymi trudnościami. Do tej grupy
należą przypadki opóźnienia rozwoju mowy czynnej, występujące przy prawidłowym słuchu, dobrym rozumieniu wypowiedzi oraz przy normalnym
poziomie rozwoju umysłowego. Niektórzy autorzy traktują ten zespół jako przejaw dolnej granicy prawidłowego rozwoju mowy).
niesamoistny opóźniony rozwój mowy: towarzyszy upośledzeniu umysłowemu, afazji, dyzartrii, dyslalii, jąkaniu, niedosłuchowi, mózgowemu
porażeniu dziecięcemu, autyzmowi.
globalny (rozumienie + mówienie)
parcjalny, który dotyczy wybiórczo:
rozumienia (stosunków przestrzenno‐czasowych, relacji gramatyczno‐logicznych, wyrazów, zdań, dłuższych wypowiedzi).
mówienia (słownictwa czynnego, struktur gramatycznych, wymowy).
porozumiewania się (językowej sprawności sytuacyjnej, społecznej, pragmatycznej).
zaburzenia mowy i upośledzenie umysłowe mają wspólną etiologię
zaburzenia mowy i upośledzenie umysłowe mają różną etiologię
upośledzenie umysłowe jest przyczyną zaburzeń mowy
zaburzenia mowy stanowią przyczynę upośledzenia umysłowego.
Sygmatyzm ‐ nieprawidłowa artykulacja głosek: s, z, c, dz, ś, ź, ć, dź, sz, ż, cz, dż; w tym najczęściej spotykany był sygmatyzm międzyzębowy
(60% badanych dzieci) ściśle związany z infantylnym połykaniem (u wszystkich badanych dzieci) oraz z wadami zgryzu (również częstymi wśród
tych dzieci), oraz parasygmatyzm (u wszystkich uczniów rozpoczynających naukę w pierwszej klasie szkoły specjalnej).
Rotacyzm (reranie) ‐ nieprawidłowa artykulacja g łoski: r, najcz ęściej pararotacyzm związany bezpośrednio z opóźnionym rozwojem mowy.
Głoska „r” w ontogenezie pojawia się najpóźniej, wcześniej cz ęsto bywa zast ępowana g łoską „ l”"), głoska „r”” bywa również zamienianą
i wadliwie artykułowaną głoską. W grupie badanych dzieci tylko u jednego ucznia stwierdzono rotacyzm uwularny.
Mowa bezdźwięczna ‐ bezdźwięczna realizacja głosek dźwięcznych. Tę wadę wymowy zauważono u 30% badanych dzieci.
kappacyzm ‐ nieprawidłowa realizacja głoski „k” ‐ 15% badanych uczniów.
gammacyzm ‐ nieprawidłowa realizacja głoski „g” ‐ 15% badanych uczniów.
nieznaczne zakłócenia (wypowiedź na ogół zrozumiała);
zakłócenia znacznego stopnia (wypowiedź zrozumiała jedynie dla osób stale przebywających w kontakcie z dzieckiem);
zakłócenia w wysokim stopniu (wypowiedź jest zupełnie nie zrozumiała nawet dla osób najbliższych).
Strona główna
>
Zaburzenia mowy
>
Rozpoznanie i terapia
Charakterystyka zaburzeń mowy osób upośledzonych
umysłowo
Upośledzenie umysłowe oznacza stan obni żonej sprawności intelektualnej, który powstaje w okresie rozwojowym i zwi ązany jest z zaburzeniami
procesu dojrzewania, uczenia się i przystosowania. Z. Tarkowski podkreśla, że upośledzenie umysłowe nie jest chorobą, lecz stanem. Na podstawie
ilorazu inteligencji upośledzenie umysłowe dzieli si ę na: głębokie (I.I. 0 ‐19 ); znaczne ( I.I. 20 ‐35 ); umiarkowane ( I.I.36 ‐51 ); lekkie ( I.I.52‐67 ).
Jednak podstawowe kryterium ustalania niedorozwoju umysłowego stanowi nie inteligencja, lecz przystosowanie społeczne.
Wraz z pogłębieniem si ę upośledzenia umysłowego rośnie liczba osób z zaburzeniami mowy. Ocenia si ę, że zaburzenia mowy występują u około 50%
dzieci lekko upośledzonych umysłowo, u 70% umiarkowanie i znacznie upo śledzonych, oraz u 90‐100% dzieci z g łębokim upośledzeniem umysłowym
(za: Tarkowski Z.).
Upośledzenie umysłowe to stan g łębokich i rozległych zaburzeń sprawności orientacyjno‐poznawczych oraz zdolności przystosowania spo łecznego,
którym towarzyszą zaburzenia motoryki, a często tak że odchylenia od stanu fizycznego. Zatem psychika dziecka i jego rozwój umysłowy są silnie
połączone z jego motoryką i mają istotny związek z rozwojem mowy. Związek pomiędzy inteligencją a mową jest tak wyraźny, iż często twierdzi się,
że mowa dziecka jest najlepszym wskaźnikiem poziomu jego inteligencji. Odnosi si ę to nie tylko do początków mowy i poziomu inteligencji we
wczesnych latach, ale także do zakresu słownika w różnych okresach życia.
Badania dzieci upo śledzonych umysłowo dowodzą, że tylko jedna trzecia wykazuje normalny poziom rozwoju mowy. Wszystkie dzieci upośledzone
umysłowo s ą jednocześnie opóźnione w rozwoju mowy, ale tylko niektóre dzieci opóźnione w rozwoju mowy są upośledzone umysłowo. Dzieje się tak
dlatego, gdyż opóźnienie językowe jest uzależnione od kilku podstawowych czynników, do których zalicza się:
Zanim więc przypiszemy upośledzeniu umysłowemu odpowiedzialność za opóźniony rozwój mowy, należy wyeliminować pozostałe czynniki powodujące
owo opóźnienie.
Liczne badania potwierdzaj ą prawidłowość, że im ni ższy poziom inteligencji tym mniejsza sprawno ść komunikacyjna dziecka; im g łębszy deficyt
umysłowy, tym większe upośledzenie myślenia abstrakcyjnego i opóźnienie rozwoju mowy. Zdaniem Tarkowskiego, o sprawności komunikowania się
osób upo śledzonych umysłowo nie decyduje tylko stopie ń upośledzenia, ale wiele czynników pozaintelektualnych, takich jak: motywacja, lęk
komunikacyjny, nastawienie otoczenia, a także wychowanie językowe i osobowość. To one mają bardzo ważne znaczenie w potocznej, codziennej
komunikacji słownej. Odpowiednio kształcone i stymulowane dzieci, zwłaszcza lekko upośledzone umysłowo, stają się pełnosprawnymi użytkownikami
języka potocznego mówionego i choć nie ułatwia on kariery szkolnej, to jest zupełnie wystarczający w codziennej komunikacji werbalnej.
W przypadku upo śledzenia umysłowego również etiologia ma znacz ący wp ływ na frekwencj ę zaburzeń mowy. Wyst ępują one częściej u dzieci
z zespołem Downa i dzieci z mózgowym pora żeniem dziecięcym ni ż u dzieci lekko upo śledzonych zaniedbanych pedagogicznie. Z wiekiem cz ęstość
występowania zaburzeń mowy u upo śledzonych umysłowo obni ża s i ę. Odsetek tych zaburze ń jest szczególnie wysoki w okresie przedszkolnym
i wczesnoszkolnym, później stopniowo zmniejsza si ę, co jest prawdopodobnie efektem dojrzewania, uczenia si ę i terapii logopedycznej. Jednak
u znaczącej liczby upośledzonych umysłowo zaburzenia mowy nie ust ępują. Aby mówić, trzeba przecież osiągnąć pewien minimalny poziom rozwoju
umysłowego. Trwa dyskusja nad ustaleniem tego minimum. Jedni autorzy przyjmuj ą, że osiągnięcie 18‐24 miesi ąca rozwoju intelektualnego jest
niezbędne, by dziecko upośledzone umysłowo zaczęło mówić, inni zaś obniżają ten poziom do 14 miesięcy. Jednakże jednostki g łęboko upośledzone
umysłowo, które nie s ą zdolne osi ągną ć tego poziomu, nie zaczn ą mówić nigdy, a b ędą jedynie zdolne do wokalizy. Takim dzieciom warto
zaproponować inne formy wspomagające komunikację. Opisuję je w dziale
Komunikacja alternatywna
. Nowsze badania ujawniają, ze ubogi zasób słów
i słabe opanowanie struktur składniowych wcale nie jest równoznaczne z niemożnością porozumienia się. Mimo znacznych zaburzeń artykulacji, słabo
opanowanej gramatyki i niewielkiego s łownika dzieci opó źnione potrafi ą nawiązać i utrzymać dialog z innymi lud źmi: cz łonkami rodziny
i nieznajomymi.
W symptomatologii stopni upośledzenia umysłowego J. Kostrzewski wyróżnia zakresy rozwoju mowy odnośnie do poszczególnych poziomów rozwoju
psychoruchowego dziecka. A zatem, u dzieci upośledzonych w stopniu lekkim obserwuje si ę opóźniony rozwój mowy, tj. pojawienie się pojedynczych
wyrazów do 3 roku życia, zdań w 5‐6 roku życia oraz trudności z wypowiadaniem myśli i formułowaniem wypowiedzi. A ponadto: agramatyzmy, częste
wady wymowy i bigi zasób słownictwa. Natomiast u dzieci upośledzonych w stopniu umiarkowanym obserwuje się już znacznie opóźniony rozwój mowy,
tj. wypowiadanie pojedynczych wyrazów ok. 5 roku życia, a zdań ok. 7 roku życia oraz używanie tylko prostych zdań przy licznych agramatyzmach.
Wymowa tych dzieci jest wadliwa i niewyra źna przy ograniczonym zasobie s łownictwa i braku poj ęć abstrakcyjnych. W kolejnej grupie dzieci
upośledzonych w stopniu znacznym obserwuje si ę głębokie opó źnienie rozwoju mowy, czyli wypowiedzi tylko monosylabiczne lub jednowyrazowe.
Sporadyczne obserwuje się użycie zdań prostych. Natomiast nie rozwija się umiejętność odmiany przez przypadki. Wymowa ich jest bełkotliwa przy
minimalnym zasobie s łownictwa. Na ostatnim ju ż poziomie upo śledzenia umys łowego w stopniu g łębokim obserwuje si ę mowę niewykształconą
a dziecko opanowuje tylko 2‐3 wyrazy i rozumie kilka prostych poleceń. Jednak niezależnie od stopnia upośledzenia umysłowego, dzieci nim obciążone
opanowują ograniczony kod językowy, a rozmiar tego ograniczenia zale ży od głębokości tego upośledzenia. Dlatego też wszystkie dzieci upośledzone
umysłowo są jednocześnie opóźnione w rozwoju mowy a towarzyszące im mniej lub bardziej nasilone zaburzenia mowy określane są mianem dyslogii.
Na uwagę zasługuje przede wszystkim rozstęp między okresem wyrazu a zdania u osób upośledzonych umysłowo. Im przerwa między samodzielnym
tworzeniem słów a budowaniem zdań jest dłuższa, tym z reguły głębsze jest upośledzenie umysłowe.
Kostrzewski J. (1966) wykaza ł, iż znacznie i umiarkowanie upośledzeni umysłowo mongoloidzi zaczęli gaworzyć między 7 miesiącem a 6 rokiem życia,
a pierwsze słowa pojawiły się u nich między 2 a 10 rokiem życia, zaś Kuzniecowa W. (1976) w wyniku swoich badań nad dziećmi lekko upośledzonymi
umysłowo, stwierdziła, i ż w 1 roku życia gaworzyła prawie po łowa badanych, a pozostali zaczynali gaworzyć między 1 a 2 rokiem życia. Wszyscy
wypowiadali pierwsze słowa po 1 roku życia, najczęściej między 2 a 5 rokiem życia. Badane dzieci zbudowały pierwsze frazy po ukończeniu 3 lat życia.
Rozwój mowy dziecka normalnego nast ępuje niezwykle szybko, z niezwyk łą ł atwością i bez specjalnej pomocy ze strony otoczenia. Prawidłowo
rozwijający si ę 4‐latek jest sprawnym u żytkownikiem j ęzyka. Natomiast jego upo śledzony rówieśnik albo jeszcze milczy, albo z trudnością tworzy
nieliczne wyrazy i buduje nieporadne zdania. To świadczy o rozmiarze opóźnienia rozwoju mowy, które w ontogenezie zostanie zniwelowane częściowo,
albo wcale.
Badania nad strukturą wypowiedzi upośledzonych umysłowo w różnym wieku można podsumować następująco:
Na prawid łowy rozwój osobowo ści dziecka ogromny wp ływ ma kszta łcenie mówienia tj. umiej ętności komunikowania si ę za pomoc ą przekazu
werbalnego. Na bazie materiału językowego dziecko konkretyzuje wytwory i przebiegi swoich myśli, uczuć i pragnień. Sprawność mówienia konieczna
jest do nabywania nowej wiedzy i prawidłowego funkcjonowania w najrozmaitszych sytuacjach życia codziennego. Bez kontaktu językowego z innymi
ludźmi nie jest mo żliwe osiągnięcie przez człowieka pełni rozwoju intelektualnego i emocjonalnego. Dzieci, u których opanowanie mowy jest z powodu
różnych przyczyn zaburzone, przejawiaj ą także, w mniejszym lub wi ększym stopniu trudno ści w spo łecznym przystosowaniu si ę, które
to przystosowanie się jest warunkiem prawidłowego funkcjonowania jednostki.
Panuje przekonanie, że zaburzenia mowy wyst ępują częściej u dzieci przebywających w instytucjach wychowawczych ni ż u dzieci pozostających
w rodzinnym domu. Można wskazać kilka przyczyn tej sytuacji, a mianowicie:
Ogólnie rzecz bior ąc, zaburzenia mowy wyst ępują kilkakrotnie cz ęściej u upo śledzonych umys łowo ni ż w normalnej populacji. Frekwencja
poszczególnych rodzajów zaburzeń mowy towarzyszących niedorozwojowi umysłowemu jest dość charakterystyczna. Opóźniony rozwój mowy występuje
tu obligatoryjnie. Jest on z reguły:
Dysgramatyzm i ubogi s łownik upo śledzonych umysłowo świadczy o ich niskiej j ęzykowej sprawności systemowej, czyli o niskiej kompetencji
lingwistycznej. Budują oni zdania niepoprawne pod wzgl ędem gramatycznym lub semantycznym oraz nie zauważają i nie korygują błędów. Są mało
wrażliwi na poprawianie.
Zaburzenia g łosu i s łuchu wyst ępują stosunkowo cz ęsto w śród osób dotkni ętych upośledzeniem umysłowym, szczególnie w stopniach g łębszych.
Bardzo trudno jest zdiagnozować dziecko niedorozwinięte umysłowo z zaburzonym słuchem, gdyż najczęściej nie rozumie ono instrukcji badania.
Niepłynność mówienia jest równie ż zjawiskiem często notowanym w populacji upośledzonych umysłowo. Niestety wciąż trwa spór o to, czy u osób
upośledzonych owa niep łynnoś ć jest j ąkaniem czy gie łkotem. Mitrynowicz twierdzi, że u upośledzonych umysłowo wyst ępuje zarówno j ąkanie
organiczne, jak i j ąkanie czynnościowe. Jej zdaniem, współwystępowanie jąkania organicznego i niedorozwoju umysłowego jest dowodem rozległych
zmian w mózgu, obejmuj ących miedzy innymi obszar jąder podkorowych. Schlanger i Gottsleban ustalili, że w populacji jąkających się upośledzonych
umysłowo było 48% osób z zespo łem Downa, 18% jednostek z zespo łami organicznymi. Inni autorzy s ądzą, że w przypadku dzieci z zespołem Downa
mamy raczej do czynienia z giełkotem, a wśród dzieci lekko upośledzonych umysłowo, nie b ędących mongoloidami, występuje przeważnie jąkanie.
Pierwsze jego objawy pojawiają się między 3 a 4 rokiem życia, a więc niemal w pierwszych wypowiedziach dzieci lekko upo śledzonych. Dalszy rozwój
jąkania przebiega w tej grupie według tych samych praw, co w populacji przeciętnej (za: Chapman i Cooper).
Opóźniony rozwój mowy (ORM) a upośledzenie umysłowe
Opóźniony rozwój mowy (ORM) jest ściśle skorelowany z głębokością opóźnienia umysłowego. Na tle opóźnionego rozwoju mowy (ORM) towarzyszącego
opóźnieniu umysłowemu, pojawiają się różne zaburzenia mowy. Spradlin J. (1963), ustalił, iż zaburzenia te ma:
Ze względu na znajomość etiologii ORM dzielimy na:
Ze względu na rozległość opóźniony rozwój mowy (ORM) dzielimy na:
Ze względu na głębokość ORM dzielimy na: głęboki, znaczny, umiarkowany i lekki.
Opóźniony rozwój mowy jest cechą opóźnienia umysłowego. Te zespolone opóźnienia są często sprzężone z różnymi zaburzeniami mowy i zachowania.
Z tego wynikają następujące kombinacje: opóźniony rozwój umysłowy + opóźniony rozwój mowy + zaburzenia mowy + zaburzenia zachowania.
Rozpatrując patogenezę upośledzenia umysłowego i zaburzeń mowy można wyróżnić następujące relacje:
W porównaniu z dziećmi normalnie rozwijającymi się występuje u nich więcej zaburzeń mowy, są one często sprzężone ze sobą (wielorakie) i mają nie
zawsze jasną etiologię.
Podstawowym sygnałem upośledzenia umysłowego jest właśnie opóźniony rozwój mowy.
U dzieci upośledzonych umysłowo ma on równomierny lub nierównomierny charakter. Dotyczyć więc mo że wszystkich sfer s łownej dzia łalności,
czyli potrzeby kontaktu s łownego, programowania, realizacji, kontroli s łownego aktu oraz porównywania rezultatu z wcze śniejszym planem,
a przejawia się to w anormalnym i opóźnionym rozwoju fonologicznego, morfologicznego, syntaktycznego, semantycznego poziomu j ęzyka.
Zaburzenia poziomu fonologicznego i morfologicznego
U dzieci lekko upo śledzonych umysłowo stwierdza takie same wady wymowy, co u dzieci o prawid łowym rozwoju umysłowym, ale są one bardziej
złożone, nawarstwione i wyst ępują częściej. Jest to zwi ązane mi ędzy innymi z nieprawid łowym funkcjonowaniem aparatu artykulacyjnego,
fonacyjnego, oddechowego oraz brakiem koordynacji w pracy tych trzech aparatów. Następstwem tego jest b łędna artykulacja g łosek, dotycząca
najbardziej złożonych artykulacyjnie głosek, tj.: r, sz, ż, cz, dż. Głoski te mog ą być zamieniane (substytucja), opuszczane (elizja) lub zniekształcane
(deformacja). Do najczęstszych wad wymowy należą:
Zaburzenia poziomu semantycznego
Zasób u żywanych i rozumianych s łów, zwrotów, poleceń przez dzieci z upośledzeniem umysłowym jest bardzo ubogi. Obserwuje si ę niewłaściwe
używanie nazw do określania przedmiotów, osób, zjawisk.
Dzieci upośledzone mają o wiele większe trudno ści w aktualizacji s łownika niż sprawni umysłowo rówieśnicy, a słownik czynny o wiele uboższy od
biernego. Zauwa ża s i ę nie sformu łowanie struktury s łowa, naruszenie procesów organizacji pól semantycznych. Dzieci rozpoczynaj ące nauk ę
w pierwszej klasie w większości nie znają nazw otaczających ich przedmiotów, przede wszystkim części tych przedmiotów itp. okładka, strona, rama.
Podstawę ich słownika (leksykonu) stanowią przede wszystkim rzeczowniki mające konkretne znaczenie, brak jest słów uogólniających itp. meble,
pojazdy, owoce, odzież. W aktywnym słowniku dzieci upośledzonych umysłowo brakuje czasowników oznaczających sposoby poruszania się zwierząt
itp. skacze, lata, pełza. Dzieci upośledzone umysłowo używają bardzo małą ilość słów oznaczających cechy przedmiotu itp. kolor, wielkość, kształt,
smak, zapach. S łowa o przeciwstawnym znaczeniu (antonimy) stosuj ą bardzo rzadko. Równie rzadko u żywają przymiotników oznaczających wady
i zalety ludzi. W wypowiedziach tych dzieci nie s łyszy si ę prawie przys łówków ‐ tam, tu, potem. Zauwa ża si ę niewłaściwe u żywanie s łów ‐
charakterystyczne są zmiany s łów maj ących „rozpływające si ę” znaczenie (skacze, pełza ‐ „idzie”, gruby, wysoki ‐ „duży”). Obserwuje się także
zmieszanie słów z jednej rodziny, i tak słowem bluzka dzieci nazywają: podkoszulkę, bluzkę, blezer czy sweter.
Dzieci upośledzone zdecydowanie łatwiej zauważają podobieństwa przedmiotów niż różnice. S łownik bierny tych dzieci jest bogatszy niż czynny,
ale trudno jest go aktualizować. Często dla uzyskania odpowiedniego słowa potrzebne są pytania naprowadzające. Obserwuje się zwolnione tempo
formułowania i jako ściowe różnice w strukturze znaczenia s łów, przez d łuższy czas dominuje konkretne odniesienie znaczenia s łowa, kiedy s łowo
oznacza tylko konkretny przedmiot.
W mowie dzieci upo śledzonych umysłowo znacznie częściej niż u ich rówieśników z normą intelektualną spotykamy si ę z zaburzeniami w budowie
słów. Jest to najcz ęściej przestawienie głosek s ąsiadujących ze sobą sylab (kula ‐ „luka”) ‐ samogłoski zostaj ą na swoim miejscu, przestawieniu
ulegają tylko spółgłoski.
Zaburzenia sylabowej struktury na poziomie s łowa przejawiają się w opuszczaniu sylab (telewizor ‐ „telezor”, „lewizor”), dotyczy to najczęściej
początkowej lub środkowej sylaby. Najczęściej te nieprawidłowości obserwujemy w słowach złożonych z 3‐5 sylab i w s łowach, w których występują
zbiegi spó łgłosek. Zaburzenia sylabowej i głoskowej struktury słowa występowały w mniejszym lub większym stopniu u wszystkich badanych dzieci.
W 30% badanych mowa była prawie niezrozumiała dla otoczenia, w pozostałych przypadkach nieprawidłowości te były rzadziej spotykane, np. u jednego
ucznia zauważono uproszczenia grup spółgłoskowych.
Mowa dzieci by ła cz ęsto monotonna, ma ło wyrazista, pozbawiona emocji. Tempo mowy ulega ło zwolnieniu lub przyśpieszeniu. G łos: cichy, s łaby,
pozbawiony modulacji lub na odwrót ‐ głośny, ostry, krzykliwy.
Zaburzenia poziomu syntaktycznego
W wypowiedziach dzieci upośledzonych umysłowo zaburzona jest poprawność gramatyczna wypowiedzi, co przejawia się w licznych agramatyzmach,
trudnościach podczas wype łniania zada ń wymagających znajomo ści regu ł gramatycznych. Nieprawidłowości zauwa ża s i ę podczas odmieniania
rzeczowników przez przypadki, czasowników przez osoby, w zakresie u żywania liczby pojedynczej i mnogiej, rodzaju m ęskiego i żeńskiego, czasu
przeszłego, tera źniejszego, przysz łego, trybu przypuszczaj ącego. W porównaniu z innymi dzie ćmi, dzieci lekko upo śledzone u żywały najmniej
przymiotników (stanowi ących jedn ą z najbardziej abstrakcyjnych cz ęści mowy) i dokonywa ły najmniej dok ładnej zamiany rzeczowników na
przymiotniki. Popełniały najwi ęcej b łędów podczas konstruowania zda ń. Miały najwi ększe trudno ści w poprawnym lokalizowaniu przymiotników,
w związkach syntagmatycznych i paradygmatycznych. Wykazywały najniższą kontrolę gramatyczną poprawności produkowanych wypowiedzi.
Dzieci porozumiewają się najczęściej za pomocą zdania prostego, albo zdań z prostym dopełnieniem (np. Pani zrywa kwiaty. Dzieci idą do szkoły.).
W samodzielnej mowie posługują najczęściej fragmentarycznymi zdaniami opuszczając podmiot i orzeczenie (np. Łowi ryby. Rzucił. Pobiegł. W łódce
siedzi.).
Charakterystyczne dla dzieci lekko upo śledzonych umysłowo w wieku przedszkolnym jest nieukszta łtowane si ę w pełni etapów programowania
wewnętrznego i strukturalizacji gramatycznej wypowiedzi s łownej. W mowie dzieci z lekkim upo śledzeniem umys łowym wyst ępują objawy
agramatyzmu typu: błędy w związku zgody i rzędu, opuszczenie lub zbyteczność elementów w zdaniu, niepoprawne określenie formy czasownika.
Zaobserwowano pozytywną tendencję polegającą na tym, i ż wraz z wiekiem umysłowym i chronologicznym dzieci lekko upośledzonych coraz lepiej
posługują się regułami syntaktycznymi i semantycznymi. Jednak postęp ten jest znacznie wolniejszy niż u normalnych rówieśników.
Zaburzenia mowy narracyjnej, opowieściowej
Cechy charakterystyczne mowy narracyjnej s ą ś ciśle związane z rodzajem i formą wypowiedzi. O wiele łatwiej dzieciom jest powtórzyć tekst, ni ż
samym stworzyć opowiadanie. Ale w badanej grupie nawet podczas powtarzania tekstów dzieci popełniają dużo specyficznych błędów. Kształtowanie
mowy narracyjnej charakteryzuje się zwolnionym tempem rozwoju i jakościowymi zmianami. Dzieci upośledzone przez długi okres zatrzymują się na
etapie: ‐ pytanie ‐ odpowiedź i mowy sytuacyjnej. Proces tworzenia się mowy narracyjnej u dziecka wymaga stałej stymulacji i pomocy od strony
dorosłego, która przejawia si ę albo w postaci pytań wspomagających albo w podpowiedziach. Natomiast mowa kontekstowa, czyli mowa dotycząca
treści wychodzącej poza granice bezpośredniej sytuacji rozwija się bardzo długo i dla wielu dzieci jest niedostępna.
Wyniki bada ń wykazują, że wypowiedzi dzieci upo śledzonych umysłowo s ą gorsze pod wzgl ędem kompozycyjnym. Często brakuje w nich wst ępu
lub zakończenia, a tak że spójno ści logicznej i formalnej mi ędzy zasadniczymi elementami tre ściowymi. Wykazuj ą o wiele ni ższą sprawność
w stosowaniu ró żnych środków stylistyczno‐językowych charakterystycznych dla form narracyjnych. Charakteryzuj ą się większym udzia łem b łędów
składniowych związanych z rozpoczynaniem lub kończeniem struktur w niew łaściwym miejscu toku my ślowego, z potokowym ujmowaniem my śli,
z rażącymi naruszeniami zasad szyku wyrazowego, a także z nieprawidłowym stosowaniem wskaźników zespolenia, bądź pomijaniem wyrazów istotnych
dla treści struktury.
Jassman twierdzi, że dzieci upośledzone niedostatecznie kontrolują przekaz werbalny pod względem poprawności, co stanowi przyczynę budowania zdań
niegramatycznych, bądź bezsensownych, bądź obu naraz.
Opowiadania dzieci lekko upośledzonych umysłowo stanowią swoisty ciąg, łańcuch gramatycznie podobnych elementów. Upośledzeni pierwszoklasiści
posługują się zdaniami prostymi, niekompletnymi i ubogimi tre ściowo. Dopiero w klasie trzeciej dzieci upo śledzone tworzą bardziej rozwinięte
wypowiedzi. Przejście do zdań złożonych następuje u uczniów opóźnionych, bardzo powoli i z licznymi trudnościami. Wypowiedzi złożone są stosunkowo
częste i prawidłowo budowane dopiero na poziomie gimnazjum.
U dzieci upośledzonych umysłowo mija długi okres pomi ędzy pojawieniem się pierwszych słów i fraz (z reguły dłuższy niż 2 lata). Spowodowane to jest
opóźnionym procesem przyswajania reguł gramatycznych, umożliwiających produkowanie zdań. Większość dzieci głęboko upośledzonych umysłowo nie
posługuje si ę zdaniami i pozostaje na etapie komunikacji niej ęzykowej. Dzieci umiarkowane i lekko upośledzone, stopniowo rozwijają umiejętność
budowania zda ń początkowo prostych, a pó źniej z łożonych, pocz ątkowo z łożonych wspó łrzędnie, a pó źniej podrz ędnie, pocz ątkowo w czasie
teraźniejszym, a pó źniej w przeszłym, a nawet przysz łym. Dzieci lekko upo śledzone umysłowo mają zdolność samoczynnego (wrodzonego) rozwoju
mowy i przebiega on według tych samych faz, co u dzieci z normą intelektualną.
Zdaniem E. Minczakiewicz w populacji dzieci z upośledzeniem umysłowym, podobnie jak w populacji dzieci o normalnym rozwoju, daje się rozpoznać
zaburzenia mowy o zró żnicowanej etiologii, patomechanizmach i symptomatologii. Autorka podaje, i ż liczne badania prowadzone dotychczas
zarówno w kraju jak i za granic ą pozwoliły ustali ć, że nie ma specyficznych zaburzeń charakterystycznych dla osób z upośledzeniem umysłowym
w stopniu lekkim. Na ogó ł w tej grupie osób wyst ępują takie same zaburzenia jak u osób z norm ą intelektualną, aczkolwiek w specyficznych,
genetycznie uwarunkowanych postaciach niedorozwoju umys łowego, występują określone charakterystyczne typy zaburze ń mowy np. w zespole
Downa, czy w mózgowym porażeniu dziecięcym.
Prawie wszystkie dzieci upośledzone umysłowo mają w młodszym wieku szkolnym wady wymowy. Wady te s ą zazwyczaj rozpoznawane jako dyslalia,
a tymczasem bywa to często dyzartria, szczególnie u dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym. Wady wymowy u dzieci upośledzonych umysłowo są
o wiele bardziej skomplikowane niż u dzieci normalnych. Przyczyną tego bywają także anomalie anatomiczne (np. podniebienie gotyckie, zbyt duży
lub zbyt mały język, rozszczep warg, braki w uzębieniu) powodujące dysglosję.
Wielu autorów (por.: A. Szuniewicz, R. Koper, T. Gałkowski) zauważa, że zaburzenia mowy częściej występują u osób głębiej upośledzonych umysłowo
niż u osób z lżejszym stopniem niedorozwoju, przy czym im g łębszy niedorozwój umysłowy, tym zaburzenia mowy s ą cięższe, bardziej z łożone
i nawarstwione. A. Szuniewicz wprowadziła tu bardzo trafne określenie „zespołu wad”.
Wyniki prowadzonych badań przez Szuniewicz i Minczakiewicz potwierdzają tezę, iż w populacji dzieci głębiej upośledzonych umysłowo w porównaniu
z lekko upośledzonymi umysłowo wzrasta wska źnik tzw. zespołów wad. Obydwie autorki zgodnie stwierdzi ły, że nasilenie wad wymowy występuje
szczególnie mi ędzy 8 a 12 rokiem życia. Szuniewicz, badając wady wymowy dzieci upo śledzonych umysłowo w warszawskich szko łach specjalnych
ustaliła, że największy procent dzieci z wadami wymowy znajduje się w klasach pierwszych, a ponadto w szkołach znajdujących się w śródmieściu jest
mniej dzieci z wadami wymowy niż w szkołach usytuowanych na peryferiach.
Badając zależność między zaburzeniami mowy a płcią Szuniewicz A., jak równie ż Minczakiewicz E. ustali ły, że wady wymowy występują znacznie
częściej u ch łopców niż u dziewcząt b ędących w tym samym wieku i o podobnym poziomie rozwoju intelektualnego. Ponadto Szuniewicz w swoich
badaniach sugerowała, że leworęczność pozostaje w dużym powiązaniu z zaburzeniami mowy. Natomiast Minczakiewicz na podstawie swoich badań
ustaliła, że nie ma wyraźnego związku między lateralizacją a zaburzeniem mowy. Wprawdzie przy lateralizacji skrzyżowanej wskaźnik zaburzeń mowy
okazał się wyższy niż przy lateralizacji nieustalonej, ale generalnie większość badanych uczniów z lateralizacją skrzyżowaną i nieustaloną nie zdradzała
żadnych symptomów nieprawidłowej mowy.
Badając problem etiologii zaburzeń mowy E. Minczakiewicz zauważyła, i ż wśród autorów (Fawcus, Matthews, Ga łkowski) nie ma pe łnej zgodności
poglądów. Wśród najczęstszych przyczyn powodujących zaburzenia mowy u dzieci upośledzonych umysłowo bywają wymieniane:
l
niedorozwój ośrodkowego układu nerwowego;
l
urazy mózgu i porażenia centralnego układu nerwowego;
l
wady morfologiczne i dysfunkcje narządów artykulacyjnych;
l
upośledzenie słuchu;
l
zaburzenia hormonalne;
l
zaburzenia emocjonalne;
l
nieprawidłowości oddziaływania środowiska wychowawczego.
Według A. Szuniewicz u dzieci z upośledzeniem umysłowym najczęściej występują: seplenienie, bełkot (dyslalia), jąkanie, zespoły wad, mowa nosowa,
rotacyzm (reranie), oraz mowa bezdźwięczna. Natomiast E. Minczakiewicz w śród objawów u dzieci niepe łnosprawnych umysłowo wyróżniła: brak
mówienia i rozumienia; zaburzenia artykulacyjne (seplenienie, rynolalia, reranie, wymowa bezdźwięczna, nieprawidłowa wymowa t, d, k, g; liczne
substytucje i deformacje); zaburzenia g łosu (chrypka, zanik g łosu, dysfonia); zaburzenia p łynności mówienia (j ąkanie, gie łkot, bradylalia,
tachylalia).
Zapraszam do lektury klasyfikacje zaburze ń mowy u osób upośledzonych umysłowo oraz Oligofazja ‐ diagnoza i terapia mowy dzieci upośledzonych
umysłowo, gdzie również charakteryzuję zaburzenia mowy, zwłaszcza u dzieci z niższym niż lekki poziomem upośledzenia umysłowego.
Wady wymowy, zdaniem Minczakiewicz E., mogą zakłócać wypowiedzi dzieci upośledzonych umysłowo w różnym stopniu. Mogą to być:
Opracowanie ‐ Marzena Mieszkowicz ‐ neurologopeda
Literatura:
1. Bogdanowicz M. ‐ Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1985;
2. Gałkowski T. ‐ Dzieci specjalnej troski, Wiedza Powszechna, Warszawa;
3. Jastrzębowska G., Pelc‐Pękała O. ‐ Diagnoza i terapia mowy upośledzonych umysłowo, (w:) Logopedia Pytania i odpowiedzi, (red.:) T.
Gałkowskiego, G. Jastrzębowskiej, Opole 1999;
4. Kostrzewski J. ‐ Stadia rozwoju mowy a choroba Downa, „Roczniki Filozoficzne” 1966, nr 14.
5. Minczakiewicz E. ‐ Logopedia, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1992;
6. Minczakiewicz E. ‐ Zaburzenia mowy u osób z upośledzeniem umysłowym (w:) Polska terminologia logopedyczna, (red.:) J. Ożdżyńskiego,
Wydawnictwo „Secesja", Kraków 1994;
7. Szuniewicz A. ‐ Próba badań wad wymowy dzieci upośledzonych umysłowo w warszawskich szkołach specjalnych, 1967 „Logopedia", 7, s.112‐
117
8. Minczakiewicz E. ‐ Z badań nad zaburzeniami mowy u dzieci upośledzonych umysłowo, (w:) Z zagadnień oligofrenopedagogiki, (red.:) J.
Pańczyk, Wydawnictwo WSPS, Warszawa 1989;
9. Tarkowski Z. ‐ Zaburzenia mowy dzieci upośledzonych umysłowo, (w:) Logopedia. Pytania i odpowiedzi, (red.) T. Gałkowskiego, G.
Jastrzębowskiej, U. O., Opole 1999;
10. Tarkowski Z. współprac. Jurkiewicz C. ‐ Rozwijanie Mowy Dziecka. Program terapeutyczno‐stymulacyjny, wyd. PFZM Lublin 1993;
11. Tarkowski Z., Pielecki A. ‐ Zaburzenia mowy a komunikacja u osób lekko upośledzonych umysłowo, (w:) Optymalizacja interakcji w procesie
usprawnienia osób z dysfunkcjami fizycznymi i psychicznymi, (red.:) S. Kowalika, J. Kwiek, B. Szychowiak, Wydawnictwo UAM, Pozna ń, 1989;
12. Tarkowski Z. ‐ Mowa upośledzonych umysłowo, Biuletyn Polskiego Stowarzyszenia Terapeutów Mowy, Lublin 1997, nr 5.
Strona główna
>
Zaburzenia mowy
>
Rozpoznanie i terapia
upośledzenie umysłowe,
niedosłuch i głuchotę,
autyzm i inne zaburzenia psychiczne,
mózgowe porażenie dziecięce i inne zaburzenia neurologiczne,
opóźnienie w dojrzewaniu fizjologicznym,
skrajne zaniedbanie środowiskowe.
Słownictwo osób z upośledzeniem umysłowym jest zdecydowanie uboższe niż słownik osób z normą intelektualną.
Osoby upośledzone umysłowo budują krótsze wypowiedzi niż osoby z normą intelektualną. Wraz z pogłębianiem się niedorozwoju ulega skracaniu
długość wypowiedzi.
Słownictwo osób niedorozwiniętych umysłowo jest zdecydowanie uboższe niż słownik jednostek normalnych. Jednostki niedorozwinięte posługują
się przede wszystkim rzeczownikami i czasownikami, podobnie jak osoby normalne, ale zdecydowanie rzadziej u żywają przymiotników,
przysłówków, zaimków, liczebników, spójników, przyimków. Ich słownik jest konkretny, rzadko występują w nim określenia abstrakcyjne. Wraz
z pogłębianiem się upośledzenia słownik ubożeje.
W wypowiedziach osób upośledzonych umysłowo dominują zdania proste i niekompletne. Jeśli budują one zdania złożone, to głównie współrzędne
łączne lub przeciwstawne. Wypowiedzi formułują przeważnie w czasie tera źniejszym, rzadziej przesz łym, a sporadycznie przysz łym. Wraz
z pogłębianiem się upośledzenia struktura wypowiedzi wyraźnie ubożeje.
Dzieci lekko upośledzone umysłowo budują prawie 3‐krotnie więcej zdań z błędami składniowymi niż dzieci z normą umysłową. Błędy te występują
częściej w zdaniach złożonych niż pojedynczych. Ich charakter jest jednak jednakowy u dzieci lekko upośledzonych i normalnych. Błędy te polegają
na braku koordynacji form gramatycznych oraz na braku niezbędnych lub nadmiarze zbędnych elementów w zdaniach. Z wiekiem liczba błędów
składniowych spada.
U niektórych g łęboko upo śledzonych umysłowo występuje agramatyzm, czyli zupełny brak regu ł gramatycznych umożliwiających formułowanie
wypowiedzi słownych. Dysgramatyzm upośledzonych umysłowo wynika z niezdolności do opanowania skomplikowanych reguł gramatycznych, które
wymaga odpowiedniego poziomu umysłowego. Im głębszy jest niedorozwój, tym trudniejsza do opanowania gramatyka.
Mimo że rozwój języka jest u osób niedorozwini ętych umysłowo opóźniony w różnym stopniu, nie oznacza to, że są oni pozbawieni umiejętności
komunikowania si ę werbalnego i niewerbalnego. Jednak że dzieci upo śledzone umysłowo cz ęsto przedk ładają komunikację niewerbalną nad
werbalna, gdyż ta pierwsza jest dla nich łatwiejsza, a dla otoczenia wygodniejsza.
U wielu upośledzonych umysłowo przez długi czas brak jest tzw. gotowości komunikacyjnej. Preferują oni raczej krzyk i inne formy niewerbalnych
apeli Uśmiech społeczny dziecka jest ważnym sygnałem „budzenia się” gotowości do porozumiewania się, pojawiającym się w 3 miesiącu życia.
Z wiekiem ich umiejętność porozumiewania się zwiększa si ę, ale opanowanie podstaw języka wcale nie jest okresem przełomowym. Motywacja do
posługiwania się nim jest długo ograniczona.
umieszczenie w zakładzie powoduje ograniczenie komunikacji międzyludzkiej;
brak bezpośredniego modelu do naśladowania językowego;
reakcje interpersonalne ulegają ograniczeniu;
stymulacja werbalna jest ograniczona, wychowawcy i nauczyciele mają skłonność komunikowania się z grupą, a nie z konkretną osobą;
brak jest atmosfery zacisza domowego;
osoby upośledzone umysłowo niezbyt chętnie porozumiewają się z sobą.
globalny, gdy ż obejmuje wszystkie rodzaje sprawności językowych, tzn. rozumienie oraz językową sprawność systemową, społeczną, sytuacyjną
i pragmatyczną;
równomierny lub nierównomierny w zależności od tego, czy opóźnienie rozwoju wymienionych sprawności jest podobne, czy też zróżnicowane.
Owemu opóźnionemu rozwojowi mowy towarzyszą najczęściej: dyslalia, dyzartria, dysgramatyzm, zaburzenia głosu i słuchu, jąkanie i giełkot.
od 57 do 75 % osób upośledzonych umysłowo, objętych opieką specjalistyczną w szkołach specjalnych;
od 75 do 85% głębiej upośledzonych dzieci uczęszczających do szkół życia;
od 8 do 26% lekko upośledzonych dzieci z klas specjalnych w szkołach masowych.
samoistny opóźniony rozwój mowy: dzieci później zaczynają mówić, a dalszy rozwój ich mowy przebiega z pewnymi trudnościami. Do tej grupy
należą przypadki opóźnienia rozwoju mowy czynnej, występujące przy prawidłowym słuchu, dobrym rozumieniu wypowiedzi oraz przy normalnym
poziomie rozwoju umysłowego. Niektórzy autorzy traktują ten zespół jako przejaw dolnej granicy prawidłowego rozwoju mowy).
niesamoistny opóźniony rozwój mowy: towarzyszy upośledzeniu umysłowemu, afazji, dyzartrii, dyslalii, jąkaniu, niedosłuchowi, mózgowemu
porażeniu dziecięcemu, autyzmowi.
globalny (rozumienie + mówienie)
parcjalny, który dotyczy wybiórczo:
rozumienia (stosunków przestrzenno‐czasowych, relacji gramatyczno‐logicznych, wyrazów, zdań, dłuższych wypowiedzi).
mówienia (słownictwa czynnego, struktur gramatycznych, wymowy).
porozumiewania się (językowej sprawności sytuacyjnej, społecznej, pragmatycznej).
zaburzenia mowy i upośledzenie umysłowe mają wspólną etiologię
zaburzenia mowy i upośledzenie umysłowe mają różną etiologię
upośledzenie umysłowe jest przyczyną zaburzeń mowy
zaburzenia mowy stanowią przyczynę upośledzenia umysłowego.
Sygmatyzm ‐ nieprawidłowa artykulacja głosek: s, z, c, dz, ś, ź, ć, dź, sz, ż, cz, dż; w tym najczęściej spotykany był sygmatyzm międzyzębowy
(60% badanych dzieci) ściśle związany z infantylnym połykaniem (u wszystkich badanych dzieci) oraz z wadami zgryzu (również częstymi wśród
tych dzieci), oraz parasygmatyzm (u wszystkich uczniów rozpoczynających naukę w pierwszej klasie szkoły specjalnej).
Rotacyzm (reranie) ‐ nieprawidłowa artykulacja g łoski: r, najcz ęściej pararotacyzm związany bezpośrednio z opóźnionym rozwojem mowy.
Głoska „r” w ontogenezie pojawia się najpóźniej, wcześniej cz ęsto bywa zast ępowana g łoską „ l”"), głoska „r”” bywa również zamienianą
i wadliwie artykułowaną głoską. W grupie badanych dzieci tylko u jednego ucznia stwierdzono rotacyzm uwularny.
Mowa bezdźwięczna ‐ bezdźwięczna realizacja głosek dźwięcznych. Tę wadę wymowy zauważono u 30% badanych dzieci.
kappacyzm ‐ nieprawidłowa realizacja głoski „k” ‐ 15% badanych uczniów.
gammacyzm ‐ nieprawidłowa realizacja głoski „g” ‐ 15% badanych uczniów.
nieznaczne zakłócenia (wypowiedź na ogół zrozumiała);
zakłócenia znacznego stopnia (wypowiedź zrozumiała jedynie dla osób stale przebywających w kontakcie z dzieckiem);
zakłócenia w wysokim stopniu (wypowiedź jest zupełnie nie zrozumiała nawet dla osób najbliższych).
Strona główna
>
Zaburzenia mowy
>
Rozpoznanie i terapia
Charakterystyka zaburzeń mowy osób upośledzonych
umysłowo
Upośledzenie umysłowe oznacza stan obni żonej sprawności intelektualnej, który powstaje w okresie rozwojowym i zwi ązany jest z zaburzeniami
procesu dojrzewania, uczenia się i przystosowania. Z. Tarkowski podkreśla, że upośledzenie umysłowe nie jest chorobą, lecz stanem. Na podstawie
ilorazu inteligencji upośledzenie umysłowe dzieli si ę na: głębokie (I.I. 0 ‐19 ); znaczne ( I.I. 20 ‐35 ); umiarkowane ( I.I.36 ‐51 ); lekkie ( I.I.52‐67 ).
Jednak podstawowe kryterium ustalania niedorozwoju umysłowego stanowi nie inteligencja, lecz przystosowanie społeczne.
Wraz z pogłębieniem si ę upośledzenia umysłowego rośnie liczba osób z zaburzeniami mowy. Ocenia si ę, że zaburzenia mowy występują u około 50%
dzieci lekko upośledzonych umysłowo, u 70% umiarkowanie i znacznie upo śledzonych, oraz u 90‐100% dzieci z g łębokim upośledzeniem umysłowym
(za: Tarkowski Z.).
Upośledzenie umysłowe to stan g łębokich i rozległych zaburzeń sprawności orientacyjno‐poznawczych oraz zdolności przystosowania spo łecznego,
którym towarzyszą zaburzenia motoryki, a często tak że odchylenia od stanu fizycznego. Zatem psychika dziecka i jego rozwój umysłowy są silnie
połączone z jego motoryką i mają istotny związek z rozwojem mowy. Związek pomiędzy inteligencją a mową jest tak wyraźny, iż często twierdzi się,
że mowa dziecka jest najlepszym wskaźnikiem poziomu jego inteligencji. Odnosi si ę to nie tylko do początków mowy i poziomu inteligencji we
wczesnych latach, ale także do zakresu słownika w różnych okresach życia.
Badania dzieci upo śledzonych umysłowo dowodzą, że tylko jedna trzecia wykazuje normalny poziom rozwoju mowy. Wszystkie dzieci upośledzone
umysłowo s ą jednocześnie opóźnione w rozwoju mowy, ale tylko niektóre dzieci opóźnione w rozwoju mowy są upośledzone umysłowo. Dzieje się tak
dlatego, gdyż opóźnienie językowe jest uzależnione od kilku podstawowych czynników, do których zalicza się:
Zanim więc przypiszemy upośledzeniu umysłowemu odpowiedzialność za opóźniony rozwój mowy, należy wyeliminować pozostałe czynniki powodujące
owo opóźnienie.
Liczne badania potwierdzaj ą prawidłowość, że im ni ższy poziom inteligencji tym mniejsza sprawno ść komunikacyjna dziecka; im g łębszy deficyt
umysłowy, tym większe upośledzenie myślenia abstrakcyjnego i opóźnienie rozwoju mowy. Zdaniem Tarkowskiego, o sprawności komunikowania się
osób upo śledzonych umysłowo nie decyduje tylko stopie ń upośledzenia, ale wiele czynników pozaintelektualnych, takich jak: motywacja, lęk
komunikacyjny, nastawienie otoczenia, a także wychowanie językowe i osobowość. To one mają bardzo ważne znaczenie w potocznej, codziennej
komunikacji słownej. Odpowiednio kształcone i stymulowane dzieci, zwłaszcza lekko upośledzone umysłowo, stają się pełnosprawnymi użytkownikami
języka potocznego mówionego i choć nie ułatwia on kariery szkolnej, to jest zupełnie wystarczający w codziennej komunikacji werbalnej.
W przypadku upo śledzenia umysłowego również etiologia ma znacz ący wp ływ na frekwencj ę zaburzeń mowy. Wyst ępują one częściej u dzieci
z zespołem Downa i dzieci z mózgowym pora żeniem dziecięcym ni ż u dzieci lekko upo śledzonych zaniedbanych pedagogicznie. Z wiekiem cz ęstość
występowania zaburzeń mowy u upo śledzonych umysłowo obni ża s i ę. Odsetek tych zaburze ń jest szczególnie wysoki w okresie przedszkolnym
i wczesnoszkolnym, później stopniowo zmniejsza si ę, co jest prawdopodobnie efektem dojrzewania, uczenia si ę i terapii logopedycznej. Jednak
u znaczącej liczby upośledzonych umysłowo zaburzenia mowy nie ust ępują. Aby mówić, trzeba przecież osiągnąć pewien minimalny poziom rozwoju
umysłowego. Trwa dyskusja nad ustaleniem tego minimum. Jedni autorzy przyjmuj ą, że osiągnięcie 18‐24 miesi ąca rozwoju intelektualnego jest
niezbędne, by dziecko upośledzone umysłowo zaczęło mówić, inni zaś obniżają ten poziom do 14 miesięcy. Jednakże jednostki g łęboko upośledzone
umysłowo, które nie s ą zdolne osi ągną ć tego poziomu, nie zaczn ą mówić nigdy, a b ędą jedynie zdolne do wokalizy. Takim dzieciom warto
zaproponować inne formy wspomagające komunikację. Opisuję je w dziale
Komunikacja alternatywna
. Nowsze badania ujawniają, ze ubogi zasób słów
i słabe opanowanie struktur składniowych wcale nie jest równoznaczne z niemożnością porozumienia się. Mimo znacznych zaburzeń artykulacji, słabo
opanowanej gramatyki i niewielkiego s łownika dzieci opó źnione potrafi ą nawiązać i utrzymać dialog z innymi lud źmi: cz łonkami rodziny
i nieznajomymi.
W symptomatologii stopni upośledzenia umysłowego J. Kostrzewski wyróżnia zakresy rozwoju mowy odnośnie do poszczególnych poziomów rozwoju
psychoruchowego dziecka. A zatem, u dzieci upośledzonych w stopniu lekkim obserwuje si ę opóźniony rozwój mowy, tj. pojawienie się pojedynczych
wyrazów do 3 roku życia, zdań w 5‐6 roku życia oraz trudności z wypowiadaniem myśli i formułowaniem wypowiedzi. A ponadto: agramatyzmy, częste
wady wymowy i bigi zasób słownictwa. Natomiast u dzieci upośledzonych w stopniu umiarkowanym obserwuje się już znacznie opóźniony rozwój mowy,
tj. wypowiadanie pojedynczych wyrazów ok. 5 roku życia, a zdań ok. 7 roku życia oraz używanie tylko prostych zdań przy licznych agramatyzmach.
Wymowa tych dzieci jest wadliwa i niewyra źna przy ograniczonym zasobie s łownictwa i braku poj ęć abstrakcyjnych. W kolejnej grupie dzieci
upośledzonych w stopniu znacznym obserwuje si ę głębokie opó źnienie rozwoju mowy, czyli wypowiedzi tylko monosylabiczne lub jednowyrazowe.
Sporadyczne obserwuje się użycie zdań prostych. Natomiast nie rozwija się umiejętność odmiany przez przypadki. Wymowa ich jest bełkotliwa przy
minimalnym zasobie s łownictwa. Na ostatnim ju ż poziomie upo śledzenia umys łowego w stopniu g łębokim obserwuje si ę mowę niewykształconą
a dziecko opanowuje tylko 2‐3 wyrazy i rozumie kilka prostych poleceń. Jednak niezależnie od stopnia upośledzenia umysłowego, dzieci nim obciążone
opanowują ograniczony kod językowy, a rozmiar tego ograniczenia zale ży od głębokości tego upośledzenia. Dlatego też wszystkie dzieci upośledzone
umysłowo są jednocześnie opóźnione w rozwoju mowy a towarzyszące im mniej lub bardziej nasilone zaburzenia mowy określane są mianem dyslogii.
Na uwagę zasługuje przede wszystkim rozstęp między okresem wyrazu a zdania u osób upośledzonych umysłowo. Im przerwa między samodzielnym
tworzeniem słów a budowaniem zdań jest dłuższa, tym z reguły głębsze jest upośledzenie umysłowe.
Kostrzewski J. (1966) wykaza ł, iż znacznie i umiarkowanie upośledzeni umysłowo mongoloidzi zaczęli gaworzyć między 7 miesiącem a 6 rokiem życia,
a pierwsze słowa pojawiły się u nich między 2 a 10 rokiem życia, zaś Kuzniecowa W. (1976) w wyniku swoich badań nad dziećmi lekko upośledzonymi
umysłowo, stwierdziła, i ż w 1 roku życia gaworzyła prawie po łowa badanych, a pozostali zaczynali gaworzyć między 1 a 2 rokiem życia. Wszyscy
wypowiadali pierwsze słowa po 1 roku życia, najczęściej między 2 a 5 rokiem życia. Badane dzieci zbudowały pierwsze frazy po ukończeniu 3 lat życia.
Rozwój mowy dziecka normalnego nast ępuje niezwykle szybko, z niezwyk łą ł atwością i bez specjalnej pomocy ze strony otoczenia. Prawidłowo
rozwijający si ę 4‐latek jest sprawnym u żytkownikiem j ęzyka. Natomiast jego upo śledzony rówieśnik albo jeszcze milczy, albo z trudnością tworzy
nieliczne wyrazy i buduje nieporadne zdania. To świadczy o rozmiarze opóźnienia rozwoju mowy, które w ontogenezie zostanie zniwelowane częściowo,
albo wcale.
Badania nad strukturą wypowiedzi upośledzonych umysłowo w różnym wieku można podsumować następująco:
Na prawid łowy rozwój osobowo ści dziecka ogromny wp ływ ma kszta łcenie mówienia tj. umiej ętności komunikowania si ę za pomoc ą przekazu
werbalnego. Na bazie materiału językowego dziecko konkretyzuje wytwory i przebiegi swoich myśli, uczuć i pragnień. Sprawność mówienia konieczna
jest do nabywania nowej wiedzy i prawidłowego funkcjonowania w najrozmaitszych sytuacjach życia codziennego. Bez kontaktu językowego z innymi
ludźmi nie jest mo żliwe osiągnięcie przez człowieka pełni rozwoju intelektualnego i emocjonalnego. Dzieci, u których opanowanie mowy jest z powodu
różnych przyczyn zaburzone, przejawiaj ą także, w mniejszym lub wi ększym stopniu trudno ści w spo łecznym przystosowaniu si ę, które
to przystosowanie się jest warunkiem prawidłowego funkcjonowania jednostki.
Panuje przekonanie, że zaburzenia mowy wyst ępują częściej u dzieci przebywających w instytucjach wychowawczych ni ż u dzieci pozostających
w rodzinnym domu. Można wskazać kilka przyczyn tej sytuacji, a mianowicie:
Ogólnie rzecz bior ąc, zaburzenia mowy wyst ępują kilkakrotnie cz ęściej u upo śledzonych umys łowo ni ż w normalnej populacji. Frekwencja
poszczególnych rodzajów zaburzeń mowy towarzyszących niedorozwojowi umysłowemu jest dość charakterystyczna. Opóźniony rozwój mowy występuje
tu obligatoryjnie. Jest on z reguły:
Dysgramatyzm i ubogi s łownik upo śledzonych umysłowo świadczy o ich niskiej j ęzykowej sprawności systemowej, czyli o niskiej kompetencji
lingwistycznej. Budują oni zdania niepoprawne pod wzgl ędem gramatycznym lub semantycznym oraz nie zauważają i nie korygują błędów. Są mało
wrażliwi na poprawianie.
Zaburzenia g łosu i s łuchu wyst ępują stosunkowo cz ęsto w śród osób dotkni ętych upośledzeniem umysłowym, szczególnie w stopniach g łębszych.
Bardzo trudno jest zdiagnozować dziecko niedorozwinięte umysłowo z zaburzonym słuchem, gdyż najczęściej nie rozumie ono instrukcji badania.
Niepłynność mówienia jest równie ż zjawiskiem często notowanym w populacji upośledzonych umysłowo. Niestety wciąż trwa spór o to, czy u osób
upośledzonych owa niep łynnoś ć jest j ąkaniem czy gie łkotem. Mitrynowicz twierdzi, że u upośledzonych umysłowo wyst ępuje zarówno j ąkanie
organiczne, jak i j ąkanie czynnościowe. Jej zdaniem, współwystępowanie jąkania organicznego i niedorozwoju umysłowego jest dowodem rozległych
zmian w mózgu, obejmuj ących miedzy innymi obszar jąder podkorowych. Schlanger i Gottsleban ustalili, że w populacji jąkających się upośledzonych
umysłowo było 48% osób z zespo łem Downa, 18% jednostek z zespo łami organicznymi. Inni autorzy s ądzą, że w przypadku dzieci z zespołem Downa
mamy raczej do czynienia z giełkotem, a wśród dzieci lekko upośledzonych umysłowo, nie b ędących mongoloidami, występuje przeważnie jąkanie.
Pierwsze jego objawy pojawiają się między 3 a 4 rokiem życia, a więc niemal w pierwszych wypowiedziach dzieci lekko upo śledzonych. Dalszy rozwój
jąkania przebiega w tej grupie według tych samych praw, co w populacji przeciętnej (za: Chapman i Cooper).
Opóźniony rozwój mowy (ORM) a upośledzenie umysłowe
Opóźniony rozwój mowy (ORM) jest ściśle skorelowany z głębokością opóźnienia umysłowego. Na tle opóźnionego rozwoju mowy (ORM) towarzyszącego
opóźnieniu umysłowemu, pojawiają się różne zaburzenia mowy. Spradlin J. (1963), ustalił, iż zaburzenia te ma:
Ze względu na znajomość etiologii ORM dzielimy na:
Ze względu na rozległość opóźniony rozwój mowy (ORM) dzielimy na:
Ze względu na głębokość ORM dzielimy na: głęboki, znaczny, umiarkowany i lekki.
Opóźniony rozwój mowy jest cechą opóźnienia umysłowego. Te zespolone opóźnienia są często sprzężone z różnymi zaburzeniami mowy i zachowania.
Z tego wynikają następujące kombinacje: opóźniony rozwój umysłowy + opóźniony rozwój mowy + zaburzenia mowy + zaburzenia zachowania.
Rozpatrując patogenezę upośledzenia umysłowego i zaburzeń mowy można wyróżnić następujące relacje:
W porównaniu z dziećmi normalnie rozwijającymi się występuje u nich więcej zaburzeń mowy, są one często sprzężone ze sobą (wielorakie) i mają nie
zawsze jasną etiologię.
Podstawowym sygnałem upośledzenia umysłowego jest właśnie opóźniony rozwój mowy.
U dzieci upośledzonych umysłowo ma on równomierny lub nierównomierny charakter. Dotyczyć więc mo że wszystkich sfer s łownej dzia łalności,
czyli potrzeby kontaktu s łownego, programowania, realizacji, kontroli s łownego aktu oraz porównywania rezultatu z wcze śniejszym planem,
a przejawia się to w anormalnym i opóźnionym rozwoju fonologicznego, morfologicznego, syntaktycznego, semantycznego poziomu j ęzyka.
Zaburzenia poziomu fonologicznego i morfologicznego
U dzieci lekko upo śledzonych umysłowo stwierdza takie same wady wymowy, co u dzieci o prawid łowym rozwoju umysłowym, ale są one bardziej
złożone, nawarstwione i wyst ępują częściej. Jest to zwi ązane mi ędzy innymi z nieprawid łowym funkcjonowaniem aparatu artykulacyjnego,
fonacyjnego, oddechowego oraz brakiem koordynacji w pracy tych trzech aparatów. Następstwem tego jest b łędna artykulacja g łosek, dotycząca
najbardziej złożonych artykulacyjnie głosek, tj.: r, sz, ż, cz, dż. Głoski te mog ą być zamieniane (substytucja), opuszczane (elizja) lub zniekształcane
(deformacja). Do najczęstszych wad wymowy należą:
Zaburzenia poziomu semantycznego
Zasób u żywanych i rozumianych s łów, zwrotów, poleceń przez dzieci z upośledzeniem umysłowym jest bardzo ubogi. Obserwuje si ę niewłaściwe
używanie nazw do określania przedmiotów, osób, zjawisk.
Dzieci upośledzone mają o wiele większe trudno ści w aktualizacji s łownika niż sprawni umysłowo rówieśnicy, a słownik czynny o wiele uboższy od
biernego. Zauwa ża s i ę nie sformu łowanie struktury s łowa, naruszenie procesów organizacji pól semantycznych. Dzieci rozpoczynaj ące nauk ę
w pierwszej klasie w większości nie znają nazw otaczających ich przedmiotów, przede wszystkim części tych przedmiotów itp. okładka, strona, rama.
Podstawę ich słownika (leksykonu) stanowią przede wszystkim rzeczowniki mające konkretne znaczenie, brak jest słów uogólniających itp. meble,
pojazdy, owoce, odzież. W aktywnym słowniku dzieci upośledzonych umysłowo brakuje czasowników oznaczających sposoby poruszania się zwierząt
itp. skacze, lata, pełza. Dzieci upośledzone umysłowo używają bardzo małą ilość słów oznaczających cechy przedmiotu itp. kolor, wielkość, kształt,
smak, zapach. S łowa o przeciwstawnym znaczeniu (antonimy) stosuj ą bardzo rzadko. Równie rzadko u żywają przymiotników oznaczających wady
i zalety ludzi. W wypowiedziach tych dzieci nie s łyszy si ę prawie przys łówków ‐ tam, tu, potem. Zauwa ża si ę niewłaściwe u żywanie s łów ‐
charakterystyczne są zmiany s łów maj ących „rozpływające si ę” znaczenie (skacze, pełza ‐ „idzie”, gruby, wysoki ‐ „duży”). Obserwuje się także
zmieszanie słów z jednej rodziny, i tak słowem bluzka dzieci nazywają: podkoszulkę, bluzkę, blezer czy sweter.
Dzieci upośledzone zdecydowanie łatwiej zauważają podobieństwa przedmiotów niż różnice. S łownik bierny tych dzieci jest bogatszy niż czynny,
ale trudno jest go aktualizować. Często dla uzyskania odpowiedniego słowa potrzebne są pytania naprowadzające. Obserwuje się zwolnione tempo
formułowania i jako ściowe różnice w strukturze znaczenia s łów, przez d łuższy czas dominuje konkretne odniesienie znaczenia s łowa, kiedy s łowo
oznacza tylko konkretny przedmiot.
W mowie dzieci upo śledzonych umysłowo znacznie częściej niż u ich rówieśników z normą intelektualną spotykamy si ę z zaburzeniami w budowie
słów. Jest to najcz ęściej przestawienie głosek s ąsiadujących ze sobą sylab (kula ‐ „luka”) ‐ samogłoski zostaj ą na swoim miejscu, przestawieniu
ulegają tylko spółgłoski.
Zaburzenia sylabowej struktury na poziomie s łowa przejawiają się w opuszczaniu sylab (telewizor ‐ „telezor”, „lewizor”), dotyczy to najczęściej
początkowej lub środkowej sylaby. Najczęściej te nieprawidłowości obserwujemy w słowach złożonych z 3‐5 sylab i w s łowach, w których występują
zbiegi spó łgłosek. Zaburzenia sylabowej i głoskowej struktury słowa występowały w mniejszym lub większym stopniu u wszystkich badanych dzieci.
W 30% badanych mowa była prawie niezrozumiała dla otoczenia, w pozostałych przypadkach nieprawidłowości te były rzadziej spotykane, np. u jednego
ucznia zauważono uproszczenia grup spółgłoskowych.
Mowa dzieci by ła cz ęsto monotonna, ma ło wyrazista, pozbawiona emocji. Tempo mowy ulega ło zwolnieniu lub przyśpieszeniu. G łos: cichy, s łaby,
pozbawiony modulacji lub na odwrót ‐ głośny, ostry, krzykliwy.
Zaburzenia poziomu syntaktycznego
W wypowiedziach dzieci upośledzonych umysłowo zaburzona jest poprawność gramatyczna wypowiedzi, co przejawia się w licznych agramatyzmach,
trudnościach podczas wype łniania zada ń wymagających znajomo ści regu ł gramatycznych. Nieprawidłowości zauwa ża s i ę podczas odmieniania
rzeczowników przez przypadki, czasowników przez osoby, w zakresie u żywania liczby pojedynczej i mnogiej, rodzaju m ęskiego i żeńskiego, czasu
przeszłego, tera źniejszego, przysz łego, trybu przypuszczaj ącego. W porównaniu z innymi dzie ćmi, dzieci lekko upo śledzone u żywały najmniej
przymiotników (stanowi ących jedn ą z najbardziej abstrakcyjnych cz ęści mowy) i dokonywa ły najmniej dok ładnej zamiany rzeczowników na
przymiotniki. Popełniały najwi ęcej b łędów podczas konstruowania zda ń. Miały najwi ększe trudno ści w poprawnym lokalizowaniu przymiotników,
w związkach syntagmatycznych i paradygmatycznych. Wykazywały najniższą kontrolę gramatyczną poprawności produkowanych wypowiedzi.
Dzieci porozumiewają się najczęściej za pomocą zdania prostego, albo zdań z prostym dopełnieniem (np. Pani zrywa kwiaty. Dzieci idą do szkoły.).
W samodzielnej mowie posługują najczęściej fragmentarycznymi zdaniami opuszczając podmiot i orzeczenie (np. Łowi ryby. Rzucił. Pobiegł. W łódce
siedzi.).
Charakterystyczne dla dzieci lekko upo śledzonych umysłowo w wieku przedszkolnym jest nieukszta łtowane si ę w pełni etapów programowania
wewnętrznego i strukturalizacji gramatycznej wypowiedzi s łownej. W mowie dzieci z lekkim upo śledzeniem umys łowym wyst ępują objawy
agramatyzmu typu: błędy w związku zgody i rzędu, opuszczenie lub zbyteczność elementów w zdaniu, niepoprawne określenie formy czasownika.
Zaobserwowano pozytywną tendencję polegającą na tym, i ż wraz z wiekiem umysłowym i chronologicznym dzieci lekko upośledzonych coraz lepiej
posługują się regułami syntaktycznymi i semantycznymi. Jednak postęp ten jest znacznie wolniejszy niż u normalnych rówieśników.
Zaburzenia mowy narracyjnej, opowieściowej
Cechy charakterystyczne mowy narracyjnej s ą ś ciśle związane z rodzajem i formą wypowiedzi. O wiele łatwiej dzieciom jest powtórzyć tekst, ni ż
samym stworzyć opowiadanie. Ale w badanej grupie nawet podczas powtarzania tekstów dzieci popełniają dużo specyficznych błędów. Kształtowanie
mowy narracyjnej charakteryzuje się zwolnionym tempem rozwoju i jakościowymi zmianami. Dzieci upośledzone przez długi okres zatrzymują się na
etapie: ‐ pytanie ‐ odpowiedź i mowy sytuacyjnej. Proces tworzenia się mowy narracyjnej u dziecka wymaga stałej stymulacji i pomocy od strony
dorosłego, która przejawia si ę albo w postaci pytań wspomagających albo w podpowiedziach. Natomiast mowa kontekstowa, czyli mowa dotycząca
treści wychodzącej poza granice bezpośredniej sytuacji rozwija się bardzo długo i dla wielu dzieci jest niedostępna.
Wyniki bada ń wykazują, że wypowiedzi dzieci upo śledzonych umysłowo s ą gorsze pod wzgl ędem kompozycyjnym. Często brakuje w nich wst ępu
lub zakończenia, a tak że spójno ści logicznej i formalnej mi ędzy zasadniczymi elementami tre ściowymi. Wykazuj ą o wiele ni ższą sprawność
w stosowaniu ró żnych środków stylistyczno‐językowych charakterystycznych dla form narracyjnych. Charakteryzuj ą się większym udzia łem b łędów
składniowych związanych z rozpoczynaniem lub kończeniem struktur w niew łaściwym miejscu toku my ślowego, z potokowym ujmowaniem my śli,
z rażącymi naruszeniami zasad szyku wyrazowego, a także z nieprawidłowym stosowaniem wskaźników zespolenia, bądź pomijaniem wyrazów istotnych
dla treści struktury.
Jassman twierdzi, że dzieci upośledzone niedostatecznie kontrolują przekaz werbalny pod względem poprawności, co stanowi przyczynę budowania zdań
niegramatycznych, bądź bezsensownych, bądź obu naraz.
Opowiadania dzieci lekko upośledzonych umysłowo stanowią swoisty ciąg, łańcuch gramatycznie podobnych elementów. Upośledzeni pierwszoklasiści
posługują się zdaniami prostymi, niekompletnymi i ubogimi tre ściowo. Dopiero w klasie trzeciej dzieci upo śledzone tworzą bardziej rozwinięte
wypowiedzi. Przejście do zdań złożonych następuje u uczniów opóźnionych, bardzo powoli i z licznymi trudnościami. Wypowiedzi złożone są stosunkowo
częste i prawidłowo budowane dopiero na poziomie gimnazjum.
U dzieci upośledzonych umysłowo mija długi okres pomi ędzy pojawieniem się pierwszych słów i fraz (z reguły dłuższy niż 2 lata). Spowodowane to jest
opóźnionym procesem przyswajania reguł gramatycznych, umożliwiających produkowanie zdań. Większość dzieci głęboko upośledzonych umysłowo nie
posługuje si ę zdaniami i pozostaje na etapie komunikacji niej ęzykowej. Dzieci umiarkowane i lekko upośledzone, stopniowo rozwijają umiejętność
budowania zda ń początkowo prostych, a pó źniej z łożonych, pocz ątkowo z łożonych wspó łrzędnie, a pó źniej podrz ędnie, pocz ątkowo w czasie
teraźniejszym, a pó źniej w przeszłym, a nawet przysz łym. Dzieci lekko upo śledzone umysłowo mają zdolność samoczynnego (wrodzonego) rozwoju
mowy i przebiega on według tych samych faz, co u dzieci z normą intelektualną.
Zdaniem E. Minczakiewicz w populacji dzieci z upośledzeniem umysłowym, podobnie jak w populacji dzieci o normalnym rozwoju, daje się rozpoznać
zaburzenia mowy o zró żnicowanej etiologii, patomechanizmach i symptomatologii. Autorka podaje, i ż liczne badania prowadzone dotychczas
zarówno w kraju jak i za granic ą pozwoliły ustali ć, że nie ma specyficznych zaburzeń charakterystycznych dla osób z upośledzeniem umysłowym
w stopniu lekkim. Na ogó ł w tej grupie osób wyst ępują takie same zaburzenia jak u osób z norm ą intelektualną, aczkolwiek w specyficznych,
genetycznie uwarunkowanych postaciach niedorozwoju umys łowego, występują określone charakterystyczne typy zaburze ń mowy np. w zespole
Downa, czy w mózgowym porażeniu dziecięcym.
Prawie wszystkie dzieci upośledzone umysłowo mają w młodszym wieku szkolnym wady wymowy. Wady te s ą zazwyczaj rozpoznawane jako dyslalia,
a tymczasem bywa to często dyzartria, szczególnie u dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym. Wady wymowy u dzieci upośledzonych umysłowo są
o wiele bardziej skomplikowane niż u dzieci normalnych. Przyczyną tego bywają także anomalie anatomiczne (np. podniebienie gotyckie, zbyt duży
lub zbyt mały język, rozszczep warg, braki w uzębieniu) powodujące dysglosję.
Wielu autorów (por.: A. Szuniewicz, R. Koper, T. Gałkowski) zauważa, że zaburzenia mowy częściej występują u osób głębiej upośledzonych umysłowo
niż u osób z lżejszym stopniem niedorozwoju, przy czym im g łębszy niedorozwój umysłowy, tym zaburzenia mowy s ą cięższe, bardziej z łożone
i nawarstwione. A. Szuniewicz wprowadziła tu bardzo trafne określenie „zespołu wad”.
Wyniki prowadzonych badań przez Szuniewicz i Minczakiewicz potwierdzają tezę, iż w populacji dzieci głębiej upośledzonych umysłowo w porównaniu
z lekko upośledzonymi umysłowo wzrasta wska źnik tzw. zespołów wad. Obydwie autorki zgodnie stwierdzi ły, że nasilenie wad wymowy występuje
szczególnie mi ędzy 8 a 12 rokiem życia. Szuniewicz, badając wady wymowy dzieci upo śledzonych umysłowo w warszawskich szko łach specjalnych
ustaliła, że największy procent dzieci z wadami wymowy znajduje się w klasach pierwszych, a ponadto w szkołach znajdujących się w śródmieściu jest
mniej dzieci z wadami wymowy niż w szkołach usytuowanych na peryferiach.
Badając zależność między zaburzeniami mowy a płcią Szuniewicz A., jak równie ż Minczakiewicz E. ustali ły, że wady wymowy występują znacznie
częściej u ch łopców niż u dziewcząt b ędących w tym samym wieku i o podobnym poziomie rozwoju intelektualnego. Ponadto Szuniewicz w swoich
badaniach sugerowała, że leworęczność pozostaje w dużym powiązaniu z zaburzeniami mowy. Natomiast Minczakiewicz na podstawie swoich badań
ustaliła, że nie ma wyraźnego związku między lateralizacją a zaburzeniem mowy. Wprawdzie przy lateralizacji skrzyżowanej wskaźnik zaburzeń mowy
okazał się wyższy niż przy lateralizacji nieustalonej, ale generalnie większość badanych uczniów z lateralizacją skrzyżowaną i nieustaloną nie zdradzała
żadnych symptomów nieprawidłowej mowy.
Badając problem etiologii zaburzeń mowy E. Minczakiewicz zauważyła, i ż wśród autorów (Fawcus, Matthews, Ga łkowski) nie ma pe łnej zgodności
poglądów. Wśród najczęstszych przyczyn powodujących zaburzenia mowy u dzieci upośledzonych umysłowo bywają wymieniane:
l
niedorozwój ośrodkowego układu nerwowego;
l
urazy mózgu i porażenia centralnego układu nerwowego;
l
wady morfologiczne i dysfunkcje narządów artykulacyjnych;
l
upośledzenie słuchu;
l
zaburzenia hormonalne;
l
zaburzenia emocjonalne;
l
nieprawidłowości oddziaływania środowiska wychowawczego.
Według A. Szuniewicz u dzieci z upośledzeniem umysłowym najczęściej występują: seplenienie, bełkot (dyslalia), jąkanie, zespoły wad, mowa nosowa,
rotacyzm (reranie), oraz mowa bezdźwięczna. Natomiast E. Minczakiewicz w śród objawów u dzieci niepe łnosprawnych umysłowo wyróżniła: brak
mówienia i rozumienia; zaburzenia artykulacyjne (seplenienie, rynolalia, reranie, wymowa bezdźwięczna, nieprawidłowa wymowa t, d, k, g; liczne
substytucje i deformacje); zaburzenia g łosu (chrypka, zanik g łosu, dysfonia); zaburzenia p łynności mówienia (j ąkanie, gie łkot, bradylalia,
tachylalia).
Zapraszam do lektury klasyfikacje zaburze ń mowy u osób upośledzonych umysłowo oraz Oligofazja ‐ diagnoza i terapia mowy dzieci upośledzonych
umysłowo, gdzie również charakteryzuję zaburzenia mowy, zwłaszcza u dzieci z niższym niż lekki poziomem upośledzenia umysłowego.
Wady wymowy, zdaniem Minczakiewicz E., mogą zakłócać wypowiedzi dzieci upośledzonych umysłowo w różnym stopniu. Mogą to być:
Opracowanie ‐ Marzena Mieszkowicz ‐ neurologopeda
Literatura:
1. Bogdanowicz M. ‐ Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1985;
2. Gałkowski T. ‐ Dzieci specjalnej troski, Wiedza Powszechna, Warszawa;
3. Jastrzębowska G., Pelc‐Pękała O. ‐ Diagnoza i terapia mowy upośledzonych umysłowo, (w:) Logopedia Pytania i odpowiedzi, (red.:) T.
Gałkowskiego, G. Jastrzębowskiej, Opole 1999;
4. Kostrzewski J. ‐ Stadia rozwoju mowy a choroba Downa, „Roczniki Filozoficzne” 1966, nr 14.
5. Minczakiewicz E. ‐ Logopedia, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1992;
6. Minczakiewicz E. ‐ Zaburzenia mowy u osób z upośledzeniem umysłowym (w:) Polska terminologia logopedyczna, (red.:) J. Ożdżyńskiego,
Wydawnictwo „Secesja", Kraków 1994;
7. Szuniewicz A. ‐ Próba badań wad wymowy dzieci upośledzonych umysłowo w warszawskich szkołach specjalnych, 1967 „Logopedia", 7, s.112‐
117
8. Minczakiewicz E. ‐ Z badań nad zaburzeniami mowy u dzieci upośledzonych umysłowo, (w:) Z zagadnień oligofrenopedagogiki, (red.:) J.
Pańczyk, Wydawnictwo WSPS, Warszawa 1989;
9. Tarkowski Z. ‐ Zaburzenia mowy dzieci upośledzonych umysłowo, (w:) Logopedia. Pytania i odpowiedzi, (red.) T. Gałkowskiego, G.
Jastrzębowskiej, U. O., Opole 1999;
10. Tarkowski Z. współprac. Jurkiewicz C. ‐ Rozwijanie Mowy Dziecka. Program terapeutyczno‐stymulacyjny, wyd. PFZM Lublin 1993;
11. Tarkowski Z., Pielecki A. ‐ Zaburzenia mowy a komunikacja u osób lekko upośledzonych umysłowo, (w:) Optymalizacja interakcji w procesie
usprawnienia osób z dysfunkcjami fizycznymi i psychicznymi, (red.:) S. Kowalika, J. Kwiek, B. Szychowiak, Wydawnictwo UAM, Pozna ń, 1989;
12. Tarkowski Z. ‐ Mowa upośledzonych umysłowo, Biuletyn Polskiego Stowarzyszenia Terapeutów Mowy, Lublin 1997, nr 5.
Strona główna
>
Zaburzenia mowy
>
Rozpoznanie i terapia
upośledzenie umysłowe,
niedosłuch i głuchotę,
autyzm i inne zaburzenia psychiczne,
mózgowe porażenie dziecięce i inne zaburzenia neurologiczne,
opóźnienie w dojrzewaniu fizjologicznym,
skrajne zaniedbanie środowiskowe.
Słownictwo osób z upośledzeniem umysłowym jest zdecydowanie uboższe niż słownik osób z normą intelektualną.
Osoby upośledzone umysłowo budują krótsze wypowiedzi niż osoby z normą intelektualną. Wraz z pogłębianiem się niedorozwoju ulega skracaniu
długość wypowiedzi.
Słownictwo osób niedorozwiniętych umysłowo jest zdecydowanie uboższe niż słownik jednostek normalnych. Jednostki niedorozwinięte posługują
się przede wszystkim rzeczownikami i czasownikami, podobnie jak osoby normalne, ale zdecydowanie rzadziej u żywają przymiotników,
przysłówków, zaimków, liczebników, spójników, przyimków. Ich słownik jest konkretny, rzadko występują w nim określenia abstrakcyjne. Wraz
z pogłębianiem się upośledzenia słownik ubożeje.
W wypowiedziach osób upośledzonych umysłowo dominują zdania proste i niekompletne. Jeśli budują one zdania złożone, to głównie współrzędne
łączne lub przeciwstawne. Wypowiedzi formułują przeważnie w czasie tera źniejszym, rzadziej przesz łym, a sporadycznie przysz łym. Wraz
z pogłębianiem się upośledzenia struktura wypowiedzi wyraźnie ubożeje.
Dzieci lekko upośledzone umysłowo budują prawie 3‐krotnie więcej zdań z błędami składniowymi niż dzieci z normą umysłową. Błędy te występują
częściej w zdaniach złożonych niż pojedynczych. Ich charakter jest jednak jednakowy u dzieci lekko upośledzonych i normalnych. Błędy te polegają
na braku koordynacji form gramatycznych oraz na braku niezbędnych lub nadmiarze zbędnych elementów w zdaniach. Z wiekiem liczba błędów
składniowych spada.
U niektórych g łęboko upo śledzonych umysłowo występuje agramatyzm, czyli zupełny brak regu ł gramatycznych umożliwiających formułowanie
wypowiedzi słownych. Dysgramatyzm upośledzonych umysłowo wynika z niezdolności do opanowania skomplikowanych reguł gramatycznych, które
wymaga odpowiedniego poziomu umysłowego. Im głębszy jest niedorozwój, tym trudniejsza do opanowania gramatyka.
Mimo że rozwój języka jest u osób niedorozwini ętych umysłowo opóźniony w różnym stopniu, nie oznacza to, że są oni pozbawieni umiejętności
komunikowania si ę werbalnego i niewerbalnego. Jednak że dzieci upo śledzone umysłowo cz ęsto przedk ładają komunikację niewerbalną nad
werbalna, gdyż ta pierwsza jest dla nich łatwiejsza, a dla otoczenia wygodniejsza.
U wielu upośledzonych umysłowo przez długi czas brak jest tzw. gotowości komunikacyjnej. Preferują oni raczej krzyk i inne formy niewerbalnych
apeli Uśmiech społeczny dziecka jest ważnym sygnałem „budzenia się” gotowości do porozumiewania się, pojawiającym się w 3 miesiącu życia.
Z wiekiem ich umiejętność porozumiewania się zwiększa si ę, ale opanowanie podstaw języka wcale nie jest okresem przełomowym. Motywacja do
posługiwania się nim jest długo ograniczona.
umieszczenie w zakładzie powoduje ograniczenie komunikacji międzyludzkiej;
brak bezpośredniego modelu do naśladowania językowego;
reakcje interpersonalne ulegają ograniczeniu;
stymulacja werbalna jest ograniczona, wychowawcy i nauczyciele mają skłonność komunikowania się z grupą, a nie z konkretną osobą;
brak jest atmosfery zacisza domowego;
osoby upośledzone umysłowo niezbyt chętnie porozumiewają się z sobą.
globalny, gdy ż obejmuje wszystkie rodzaje sprawności językowych, tzn. rozumienie oraz językową sprawność systemową, społeczną, sytuacyjną
i pragmatyczną;
równomierny lub nierównomierny w zależności od tego, czy opóźnienie rozwoju wymienionych sprawności jest podobne, czy też zróżnicowane.
Owemu opóźnionemu rozwojowi mowy towarzyszą najczęściej: dyslalia, dyzartria, dysgramatyzm, zaburzenia głosu i słuchu, jąkanie i giełkot.
od 57 do 75 % osób upośledzonych umysłowo, objętych opieką specjalistyczną w szkołach specjalnych;
od 75 do 85% głębiej upośledzonych dzieci uczęszczających do szkół życia;
od 8 do 26% lekko upośledzonych dzieci z klas specjalnych w szkołach masowych.
samoistny opóźniony rozwój mowy: dzieci później zaczynają mówić, a dalszy rozwój ich mowy przebiega z pewnymi trudnościami. Do tej grupy
należą przypadki opóźnienia rozwoju mowy czynnej, występujące przy prawidłowym słuchu, dobrym rozumieniu wypowiedzi oraz przy normalnym
poziomie rozwoju umysłowego. Niektórzy autorzy traktują ten zespół jako przejaw dolnej granicy prawidłowego rozwoju mowy).
niesamoistny opóźniony rozwój mowy: towarzyszy upośledzeniu umysłowemu, afazji, dyzartrii, dyslalii, jąkaniu, niedosłuchowi, mózgowemu
porażeniu dziecięcemu, autyzmowi.
globalny (rozumienie + mówienie)
parcjalny, który dotyczy wybiórczo:
rozumienia (stosunków przestrzenno‐czasowych, relacji gramatyczno‐logicznych, wyrazów, zdań, dłuższych wypowiedzi).
mówienia (słownictwa czynnego, struktur gramatycznych, wymowy).
porozumiewania się (językowej sprawności sytuacyjnej, społecznej, pragmatycznej).
zaburzenia mowy i upośledzenie umysłowe mają wspólną etiologię
zaburzenia mowy i upośledzenie umysłowe mają różną etiologię
upośledzenie umysłowe jest przyczyną zaburzeń mowy
zaburzenia mowy stanowią przyczynę upośledzenia umysłowego.
Sygmatyzm ‐ nieprawidłowa artykulacja głosek: s, z, c, dz, ś, ź, ć, dź, sz, ż, cz, dż; w tym najczęściej spotykany był sygmatyzm międzyzębowy
(60% badanych dzieci) ściśle związany z infantylnym połykaniem (u wszystkich badanych dzieci) oraz z wadami zgryzu (również częstymi wśród
tych dzieci), oraz parasygmatyzm (u wszystkich uczniów rozpoczynających naukę w pierwszej klasie szkoły specjalnej).
Rotacyzm (reranie) ‐ nieprawidłowa artykulacja g łoski: r, najcz ęściej pararotacyzm związany bezpośrednio z opóźnionym rozwojem mowy.
Głoska „r” w ontogenezie pojawia się najpóźniej, wcześniej cz ęsto bywa zast ępowana g łoską „ l”"), głoska „r”” bywa również zamienianą
i wadliwie artykułowaną głoską. W grupie badanych dzieci tylko u jednego ucznia stwierdzono rotacyzm uwularny.
Mowa bezdźwięczna ‐ bezdźwięczna realizacja głosek dźwięcznych. Tę wadę wymowy zauważono u 30% badanych dzieci.
kappacyzm ‐ nieprawidłowa realizacja głoski „k” ‐ 15% badanych uczniów.
gammacyzm ‐ nieprawidłowa realizacja głoski „g” ‐ 15% badanych uczniów.
nieznaczne zakłócenia (wypowiedź na ogół zrozumiała);
zakłócenia znacznego stopnia (wypowiedź zrozumiała jedynie dla osób stale przebywających w kontakcie z dzieckiem);
zakłócenia w wysokim stopniu (wypowiedź jest zupełnie nie zrozumiała nawet dla osób najbliższych).
Strona główna
>
Zaburzenia mowy
>
Rozpoznanie i terapia
Charakterystyka zaburzeń mowy osób upośledzonych
umysłowo
Upośledzenie umysłowe oznacza stan obni żonej sprawności intelektualnej, który powstaje w okresie rozwojowym i zwi ązany jest z zaburzeniami
procesu dojrzewania, uczenia się i przystosowania. Z. Tarkowski podkreśla, że upośledzenie umysłowe nie jest chorobą, lecz stanem. Na podstawie
ilorazu inteligencji upośledzenie umysłowe dzieli si ę na: głębokie (I.I. 0 ‐19 ); znaczne ( I.I. 20 ‐35 ); umiarkowane ( I.I.36 ‐51 ); lekkie ( I.I.52‐67 ).
Jednak podstawowe kryterium ustalania niedorozwoju umysłowego stanowi nie inteligencja, lecz przystosowanie społeczne.
Wraz z pogłębieniem si ę upośledzenia umysłowego rośnie liczba osób z zaburzeniami mowy. Ocenia si ę, że zaburzenia mowy występują u około 50%
dzieci lekko upośledzonych umysłowo, u 70% umiarkowanie i znacznie upo śledzonych, oraz u 90‐100% dzieci z g łębokim upośledzeniem umysłowym
(za: Tarkowski Z.).
Upośledzenie umysłowe to stan g łębokich i rozległych zaburzeń sprawności orientacyjno‐poznawczych oraz zdolności przystosowania spo łecznego,
którym towarzyszą zaburzenia motoryki, a często tak że odchylenia od stanu fizycznego. Zatem psychika dziecka i jego rozwój umysłowy są silnie
połączone z jego motoryką i mają istotny związek z rozwojem mowy. Związek pomiędzy inteligencją a mową jest tak wyraźny, iż często twierdzi się,
że mowa dziecka jest najlepszym wskaźnikiem poziomu jego inteligencji. Odnosi si ę to nie tylko do początków mowy i poziomu inteligencji we
wczesnych latach, ale także do zakresu słownika w różnych okresach życia.
Badania dzieci upo śledzonych umysłowo dowodzą, że tylko jedna trzecia wykazuje normalny poziom rozwoju mowy. Wszystkie dzieci upośledzone
umysłowo s ą jednocześnie opóźnione w rozwoju mowy, ale tylko niektóre dzieci opóźnione w rozwoju mowy są upośledzone umysłowo. Dzieje się tak
dlatego, gdyż opóźnienie językowe jest uzależnione od kilku podstawowych czynników, do których zalicza się:
Zanim więc przypiszemy upośledzeniu umysłowemu odpowiedzialność za opóźniony rozwój mowy, należy wyeliminować pozostałe czynniki powodujące
owo opóźnienie.
Liczne badania potwierdzaj ą prawidłowość, że im ni ższy poziom inteligencji tym mniejsza sprawno ść komunikacyjna dziecka; im g łębszy deficyt
umysłowy, tym większe upośledzenie myślenia abstrakcyjnego i opóźnienie rozwoju mowy. Zdaniem Tarkowskiego, o sprawności komunikowania się
osób upo śledzonych umysłowo nie decyduje tylko stopie ń upośledzenia, ale wiele czynników pozaintelektualnych, takich jak: motywacja, lęk
komunikacyjny, nastawienie otoczenia, a także wychowanie językowe i osobowość. To one mają bardzo ważne znaczenie w potocznej, codziennej
komunikacji słownej. Odpowiednio kształcone i stymulowane dzieci, zwłaszcza lekko upośledzone umysłowo, stają się pełnosprawnymi użytkownikami
języka potocznego mówionego i choć nie ułatwia on kariery szkolnej, to jest zupełnie wystarczający w codziennej komunikacji werbalnej.
W przypadku upo śledzenia umysłowego również etiologia ma znacz ący wp ływ na frekwencj ę zaburzeń mowy. Wyst ępują one częściej u dzieci
z zespołem Downa i dzieci z mózgowym pora żeniem dziecięcym ni ż u dzieci lekko upo śledzonych zaniedbanych pedagogicznie. Z wiekiem cz ęstość
występowania zaburzeń mowy u upo śledzonych umysłowo obni ża s i ę. Odsetek tych zaburze ń jest szczególnie wysoki w okresie przedszkolnym
i wczesnoszkolnym, później stopniowo zmniejsza si ę, co jest prawdopodobnie efektem dojrzewania, uczenia si ę i terapii logopedycznej. Jednak
u znaczącej liczby upośledzonych umysłowo zaburzenia mowy nie ust ępują. Aby mówić, trzeba przecież osiągnąć pewien minimalny poziom rozwoju
umysłowego. Trwa dyskusja nad ustaleniem tego minimum. Jedni autorzy przyjmuj ą, że osiągnięcie 18‐24 miesi ąca rozwoju intelektualnego jest
niezbędne, by dziecko upośledzone umysłowo zaczęło mówić, inni zaś obniżają ten poziom do 14 miesięcy. Jednakże jednostki g łęboko upośledzone
umysłowo, które nie s ą zdolne osi ągną ć tego poziomu, nie zaczn ą mówić nigdy, a b ędą jedynie zdolne do wokalizy. Takim dzieciom warto
zaproponować inne formy wspomagające komunikację. Opisuję je w dziale
Komunikacja alternatywna
. Nowsze badania ujawniają, ze ubogi zasób słów
i słabe opanowanie struktur składniowych wcale nie jest równoznaczne z niemożnością porozumienia się. Mimo znacznych zaburzeń artykulacji, słabo
opanowanej gramatyki i niewielkiego s łownika dzieci opó źnione potrafi ą nawiązać i utrzymać dialog z innymi lud źmi: cz łonkami rodziny
i nieznajomymi.
W symptomatologii stopni upośledzenia umysłowego J. Kostrzewski wyróżnia zakresy rozwoju mowy odnośnie do poszczególnych poziomów rozwoju
psychoruchowego dziecka. A zatem, u dzieci upośledzonych w stopniu lekkim obserwuje si ę opóźniony rozwój mowy, tj. pojawienie się pojedynczych
wyrazów do 3 roku życia, zdań w 5‐6 roku życia oraz trudności z wypowiadaniem myśli i formułowaniem wypowiedzi. A ponadto: agramatyzmy, częste
wady wymowy i bigi zasób słownictwa. Natomiast u dzieci upośledzonych w stopniu umiarkowanym obserwuje się już znacznie opóźniony rozwój mowy,
tj. wypowiadanie pojedynczych wyrazów ok. 5 roku życia, a zdań ok. 7 roku życia oraz używanie tylko prostych zdań przy licznych agramatyzmach.
Wymowa tych dzieci jest wadliwa i niewyra źna przy ograniczonym zasobie s łownictwa i braku poj ęć abstrakcyjnych. W kolejnej grupie dzieci
upośledzonych w stopniu znacznym obserwuje si ę głębokie opó źnienie rozwoju mowy, czyli wypowiedzi tylko monosylabiczne lub jednowyrazowe.
Sporadyczne obserwuje się użycie zdań prostych. Natomiast nie rozwija się umiejętność odmiany przez przypadki. Wymowa ich jest bełkotliwa przy
minimalnym zasobie s łownictwa. Na ostatnim ju ż poziomie upo śledzenia umys łowego w stopniu g łębokim obserwuje si ę mowę niewykształconą
a dziecko opanowuje tylko 2‐3 wyrazy i rozumie kilka prostych poleceń. Jednak niezależnie od stopnia upośledzenia umysłowego, dzieci nim obciążone
opanowują ograniczony kod językowy, a rozmiar tego ograniczenia zale ży od głębokości tego upośledzenia. Dlatego też wszystkie dzieci upośledzone
umysłowo są jednocześnie opóźnione w rozwoju mowy a towarzyszące im mniej lub bardziej nasilone zaburzenia mowy określane są mianem dyslogii.
Na uwagę zasługuje przede wszystkim rozstęp między okresem wyrazu a zdania u osób upośledzonych umysłowo. Im przerwa między samodzielnym
tworzeniem słów a budowaniem zdań jest dłuższa, tym z reguły głębsze jest upośledzenie umysłowe.
Kostrzewski J. (1966) wykaza ł, iż znacznie i umiarkowanie upośledzeni umysłowo mongoloidzi zaczęli gaworzyć między 7 miesiącem a 6 rokiem życia,
a pierwsze słowa pojawiły się u nich między 2 a 10 rokiem życia, zaś Kuzniecowa W. (1976) w wyniku swoich badań nad dziećmi lekko upośledzonymi
umysłowo, stwierdziła, i ż w 1 roku życia gaworzyła prawie po łowa badanych, a pozostali zaczynali gaworzyć między 1 a 2 rokiem życia. Wszyscy
wypowiadali pierwsze słowa po 1 roku życia, najczęściej między 2 a 5 rokiem życia. Badane dzieci zbudowały pierwsze frazy po ukończeniu 3 lat życia.
Rozwój mowy dziecka normalnego nast ępuje niezwykle szybko, z niezwyk łą ł atwością i bez specjalnej pomocy ze strony otoczenia. Prawidłowo
rozwijający si ę 4‐latek jest sprawnym u żytkownikiem j ęzyka. Natomiast jego upo śledzony rówieśnik albo jeszcze milczy, albo z trudnością tworzy
nieliczne wyrazy i buduje nieporadne zdania. To świadczy o rozmiarze opóźnienia rozwoju mowy, które w ontogenezie zostanie zniwelowane częściowo,
albo wcale.
Badania nad strukturą wypowiedzi upośledzonych umysłowo w różnym wieku można podsumować następująco:
Na prawid łowy rozwój osobowo ści dziecka ogromny wp ływ ma kszta łcenie mówienia tj. umiej ętności komunikowania si ę za pomoc ą przekazu
werbalnego. Na bazie materiału językowego dziecko konkretyzuje wytwory i przebiegi swoich myśli, uczuć i pragnień. Sprawność mówienia konieczna
jest do nabywania nowej wiedzy i prawidłowego funkcjonowania w najrozmaitszych sytuacjach życia codziennego. Bez kontaktu językowego z innymi
ludźmi nie jest mo żliwe osiągnięcie przez człowieka pełni rozwoju intelektualnego i emocjonalnego. Dzieci, u których opanowanie mowy jest z powodu
różnych przyczyn zaburzone, przejawiaj ą także, w mniejszym lub wi ększym stopniu trudno ści w spo łecznym przystosowaniu si ę, które
to przystosowanie się jest warunkiem prawidłowego funkcjonowania jednostki.
Panuje przekonanie, że zaburzenia mowy wyst ępują częściej u dzieci przebywających w instytucjach wychowawczych ni ż u dzieci pozostających
w rodzinnym domu. Można wskazać kilka przyczyn tej sytuacji, a mianowicie:
Ogólnie rzecz bior ąc, zaburzenia mowy wyst ępują kilkakrotnie cz ęściej u upo śledzonych umys łowo ni ż w normalnej populacji. Frekwencja
poszczególnych rodzajów zaburzeń mowy towarzyszących niedorozwojowi umysłowemu jest dość charakterystyczna. Opóźniony rozwój mowy występuje
tu obligatoryjnie. Jest on z reguły:
Dysgramatyzm i ubogi s łownik upo śledzonych umysłowo świadczy o ich niskiej j ęzykowej sprawności systemowej, czyli o niskiej kompetencji
lingwistycznej. Budują oni zdania niepoprawne pod wzgl ędem gramatycznym lub semantycznym oraz nie zauważają i nie korygują błędów. Są mało
wrażliwi na poprawianie.
Zaburzenia g łosu i s łuchu wyst ępują stosunkowo cz ęsto w śród osób dotkni ętych upośledzeniem umysłowym, szczególnie w stopniach g łębszych.
Bardzo trudno jest zdiagnozować dziecko niedorozwinięte umysłowo z zaburzonym słuchem, gdyż najczęściej nie rozumie ono instrukcji badania.
Niepłynność mówienia jest równie ż zjawiskiem często notowanym w populacji upośledzonych umysłowo. Niestety wciąż trwa spór o to, czy u osób
upośledzonych owa niep łynnoś ć jest j ąkaniem czy gie łkotem. Mitrynowicz twierdzi, że u upośledzonych umysłowo wyst ępuje zarówno j ąkanie
organiczne, jak i j ąkanie czynnościowe. Jej zdaniem, współwystępowanie jąkania organicznego i niedorozwoju umysłowego jest dowodem rozległych
zmian w mózgu, obejmuj ących miedzy innymi obszar jąder podkorowych. Schlanger i Gottsleban ustalili, że w populacji jąkających się upośledzonych
umysłowo było 48% osób z zespo łem Downa, 18% jednostek z zespo łami organicznymi. Inni autorzy s ądzą, że w przypadku dzieci z zespołem Downa
mamy raczej do czynienia z giełkotem, a wśród dzieci lekko upośledzonych umysłowo, nie b ędących mongoloidami, występuje przeważnie jąkanie.
Pierwsze jego objawy pojawiają się między 3 a 4 rokiem życia, a więc niemal w pierwszych wypowiedziach dzieci lekko upo śledzonych. Dalszy rozwój
jąkania przebiega w tej grupie według tych samych praw, co w populacji przeciętnej (za: Chapman i Cooper).
Opóźniony rozwój mowy (ORM) a upośledzenie umysłowe
Opóźniony rozwój mowy (ORM) jest ściśle skorelowany z głębokością opóźnienia umysłowego. Na tle opóźnionego rozwoju mowy (ORM) towarzyszącego
opóźnieniu umysłowemu, pojawiają się różne zaburzenia mowy. Spradlin J. (1963), ustalił, iż zaburzenia te ma:
Ze względu na znajomość etiologii ORM dzielimy na:
Ze względu na rozległość opóźniony rozwój mowy (ORM) dzielimy na:
Ze względu na głębokość ORM dzielimy na: głęboki, znaczny, umiarkowany i lekki.
Opóźniony rozwój mowy jest cechą opóźnienia umysłowego. Te zespolone opóźnienia są często sprzężone z różnymi zaburzeniami mowy i zachowania.
Z tego wynikają następujące kombinacje: opóźniony rozwój umysłowy + opóźniony rozwój mowy + zaburzenia mowy + zaburzenia zachowania.
Rozpatrując patogenezę upośledzenia umysłowego i zaburzeń mowy można wyróżnić następujące relacje:
W porównaniu z dziećmi normalnie rozwijającymi się występuje u nich więcej zaburzeń mowy, są one często sprzężone ze sobą (wielorakie) i mają nie
zawsze jasną etiologię.
Podstawowym sygnałem upośledzenia umysłowego jest właśnie opóźniony rozwój mowy.
U dzieci upośledzonych umysłowo ma on równomierny lub nierównomierny charakter. Dotyczyć więc mo że wszystkich sfer s łownej dzia łalności,
czyli potrzeby kontaktu s łownego, programowania, realizacji, kontroli s łownego aktu oraz porównywania rezultatu z wcze śniejszym planem,
a przejawia się to w anormalnym i opóźnionym rozwoju fonologicznego, morfologicznego, syntaktycznego, semantycznego poziomu j ęzyka.
Zaburzenia poziomu fonologicznego i morfologicznego
U dzieci lekko upo śledzonych umysłowo stwierdza takie same wady wymowy, co u dzieci o prawid łowym rozwoju umysłowym, ale są one bardziej
złożone, nawarstwione i wyst ępują częściej. Jest to zwi ązane mi ędzy innymi z nieprawid łowym funkcjonowaniem aparatu artykulacyjnego,
fonacyjnego, oddechowego oraz brakiem koordynacji w pracy tych trzech aparatów. Następstwem tego jest b łędna artykulacja g łosek, dotycząca
najbardziej złożonych artykulacyjnie głosek, tj.: r, sz, ż, cz, dż. Głoski te mog ą być zamieniane (substytucja), opuszczane (elizja) lub zniekształcane
(deformacja). Do najczęstszych wad wymowy należą:
Zaburzenia poziomu semantycznego
Zasób u żywanych i rozumianych s łów, zwrotów, poleceń przez dzieci z upośledzeniem umysłowym jest bardzo ubogi. Obserwuje si ę niewłaściwe
używanie nazw do określania przedmiotów, osób, zjawisk.
Dzieci upośledzone mają o wiele większe trudno ści w aktualizacji s łownika niż sprawni umysłowo rówieśnicy, a słownik czynny o wiele uboższy od
biernego. Zauwa ża s i ę nie sformu łowanie struktury s łowa, naruszenie procesów organizacji pól semantycznych. Dzieci rozpoczynaj ące nauk ę
w pierwszej klasie w większości nie znają nazw otaczających ich przedmiotów, przede wszystkim części tych przedmiotów itp. okładka, strona, rama.
Podstawę ich słownika (leksykonu) stanowią przede wszystkim rzeczowniki mające konkretne znaczenie, brak jest słów uogólniających itp. meble,
pojazdy, owoce, odzież. W aktywnym słowniku dzieci upośledzonych umysłowo brakuje czasowników oznaczających sposoby poruszania się zwierząt
itp. skacze, lata, pełza. Dzieci upośledzone umysłowo używają bardzo małą ilość słów oznaczających cechy przedmiotu itp. kolor, wielkość, kształt,
smak, zapach. S łowa o przeciwstawnym znaczeniu (antonimy) stosuj ą bardzo rzadko. Równie rzadko u żywają przymiotników oznaczających wady
i zalety ludzi. W wypowiedziach tych dzieci nie s łyszy si ę prawie przys łówków ‐ tam, tu, potem. Zauwa ża si ę niewłaściwe u żywanie s łów ‐
charakterystyczne są zmiany s łów maj ących „rozpływające si ę” znaczenie (skacze, pełza ‐ „idzie”, gruby, wysoki ‐ „duży”). Obserwuje się także
zmieszanie słów z jednej rodziny, i tak słowem bluzka dzieci nazywają: podkoszulkę, bluzkę, blezer czy sweter.
Dzieci upośledzone zdecydowanie łatwiej zauważają podobieństwa przedmiotów niż różnice. S łownik bierny tych dzieci jest bogatszy niż czynny,
ale trudno jest go aktualizować. Często dla uzyskania odpowiedniego słowa potrzebne są pytania naprowadzające. Obserwuje się zwolnione tempo
formułowania i jako ściowe różnice w strukturze znaczenia s łów, przez d łuższy czas dominuje konkretne odniesienie znaczenia s łowa, kiedy s łowo
oznacza tylko konkretny przedmiot.
W mowie dzieci upo śledzonych umysłowo znacznie częściej niż u ich rówieśników z normą intelektualną spotykamy si ę z zaburzeniami w budowie
słów. Jest to najcz ęściej przestawienie głosek s ąsiadujących ze sobą sylab (kula ‐ „luka”) ‐ samogłoski zostaj ą na swoim miejscu, przestawieniu
ulegają tylko spółgłoski.
Zaburzenia sylabowej struktury na poziomie s łowa przejawiają się w opuszczaniu sylab (telewizor ‐ „telezor”, „lewizor”), dotyczy to najczęściej
początkowej lub środkowej sylaby. Najczęściej te nieprawidłowości obserwujemy w słowach złożonych z 3‐5 sylab i w s łowach, w których występują
zbiegi spó łgłosek. Zaburzenia sylabowej i głoskowej struktury słowa występowały w mniejszym lub większym stopniu u wszystkich badanych dzieci.
W 30% badanych mowa była prawie niezrozumiała dla otoczenia, w pozostałych przypadkach nieprawidłowości te były rzadziej spotykane, np. u jednego
ucznia zauważono uproszczenia grup spółgłoskowych.
Mowa dzieci by ła cz ęsto monotonna, ma ło wyrazista, pozbawiona emocji. Tempo mowy ulega ło zwolnieniu lub przyśpieszeniu. G łos: cichy, s łaby,
pozbawiony modulacji lub na odwrót ‐ głośny, ostry, krzykliwy.
Zaburzenia poziomu syntaktycznego
W wypowiedziach dzieci upośledzonych umysłowo zaburzona jest poprawność gramatyczna wypowiedzi, co przejawia się w licznych agramatyzmach,
trudnościach podczas wype łniania zada ń wymagających znajomo ści regu ł gramatycznych. Nieprawidłowości zauwa ża s i ę podczas odmieniania
rzeczowników przez przypadki, czasowników przez osoby, w zakresie u żywania liczby pojedynczej i mnogiej, rodzaju m ęskiego i żeńskiego, czasu
przeszłego, tera źniejszego, przysz łego, trybu przypuszczaj ącego. W porównaniu z innymi dzie ćmi, dzieci lekko upo śledzone u żywały najmniej
przymiotników (stanowi ących jedn ą z najbardziej abstrakcyjnych cz ęści mowy) i dokonywa ły najmniej dok ładnej zamiany rzeczowników na
przymiotniki. Popełniały najwi ęcej b łędów podczas konstruowania zda ń. Miały najwi ększe trudno ści w poprawnym lokalizowaniu przymiotników,
w związkach syntagmatycznych i paradygmatycznych. Wykazywały najniższą kontrolę gramatyczną poprawności produkowanych wypowiedzi.
Dzieci porozumiewają się najczęściej za pomocą zdania prostego, albo zdań z prostym dopełnieniem (np. Pani zrywa kwiaty. Dzieci idą do szkoły.).
W samodzielnej mowie posługują najczęściej fragmentarycznymi zdaniami opuszczając podmiot i orzeczenie (np. Łowi ryby. Rzucił. Pobiegł. W łódce
siedzi.).
Charakterystyczne dla dzieci lekko upo śledzonych umysłowo w wieku przedszkolnym jest nieukszta łtowane si ę w pełni etapów programowania
wewnętrznego i strukturalizacji gramatycznej wypowiedzi s łownej. W mowie dzieci z lekkim upo śledzeniem umys łowym wyst ępują objawy
agramatyzmu typu: błędy w związku zgody i rzędu, opuszczenie lub zbyteczność elementów w zdaniu, niepoprawne określenie formy czasownika.
Zaobserwowano pozytywną tendencję polegającą na tym, i ż wraz z wiekiem umysłowym i chronologicznym dzieci lekko upośledzonych coraz lepiej
posługują się regułami syntaktycznymi i semantycznymi. Jednak postęp ten jest znacznie wolniejszy niż u normalnych rówieśników.
Zaburzenia mowy narracyjnej, opowieściowej
Cechy charakterystyczne mowy narracyjnej s ą ś ciśle związane z rodzajem i formą wypowiedzi. O wiele łatwiej dzieciom jest powtórzyć tekst, ni ż
samym stworzyć opowiadanie. Ale w badanej grupie nawet podczas powtarzania tekstów dzieci popełniają dużo specyficznych błędów. Kształtowanie
mowy narracyjnej charakteryzuje się zwolnionym tempem rozwoju i jakościowymi zmianami. Dzieci upośledzone przez długi okres zatrzymują się na
etapie: ‐ pytanie ‐ odpowiedź i mowy sytuacyjnej. Proces tworzenia się mowy narracyjnej u dziecka wymaga stałej stymulacji i pomocy od strony
dorosłego, która przejawia si ę albo w postaci pytań wspomagających albo w podpowiedziach. Natomiast mowa kontekstowa, czyli mowa dotycząca
treści wychodzącej poza granice bezpośredniej sytuacji rozwija się bardzo długo i dla wielu dzieci jest niedostępna.
Wyniki bada ń wykazują, że wypowiedzi dzieci upo śledzonych umysłowo s ą gorsze pod wzgl ędem kompozycyjnym. Często brakuje w nich wst ępu
lub zakończenia, a tak że spójno ści logicznej i formalnej mi ędzy zasadniczymi elementami tre ściowymi. Wykazuj ą o wiele ni ższą sprawność
w stosowaniu ró żnych środków stylistyczno‐językowych charakterystycznych dla form narracyjnych. Charakteryzuj ą się większym udzia łem b łędów
składniowych związanych z rozpoczynaniem lub kończeniem struktur w niew łaściwym miejscu toku my ślowego, z potokowym ujmowaniem my śli,
z rażącymi naruszeniami zasad szyku wyrazowego, a także z nieprawidłowym stosowaniem wskaźników zespolenia, bądź pomijaniem wyrazów istotnych
dla treści struktury.
Jassman twierdzi, że dzieci upośledzone niedostatecznie kontrolują przekaz werbalny pod względem poprawności, co stanowi przyczynę budowania zdań
niegramatycznych, bądź bezsensownych, bądź obu naraz.
Opowiadania dzieci lekko upośledzonych umysłowo stanowią swoisty ciąg, łańcuch gramatycznie podobnych elementów. Upośledzeni pierwszoklasiści
posługują się zdaniami prostymi, niekompletnymi i ubogimi tre ściowo. Dopiero w klasie trzeciej dzieci upo śledzone tworzą bardziej rozwinięte
wypowiedzi. Przejście do zdań złożonych następuje u uczniów opóźnionych, bardzo powoli i z licznymi trudnościami. Wypowiedzi złożone są stosunkowo
częste i prawidłowo budowane dopiero na poziomie gimnazjum.
U dzieci upośledzonych umysłowo mija długi okres pomi ędzy pojawieniem się pierwszych słów i fraz (z reguły dłuższy niż 2 lata). Spowodowane to jest
opóźnionym procesem przyswajania reguł gramatycznych, umożliwiających produkowanie zdań. Większość dzieci głęboko upośledzonych umysłowo nie
posługuje si ę zdaniami i pozostaje na etapie komunikacji niej ęzykowej. Dzieci umiarkowane i lekko upośledzone, stopniowo rozwijają umiejętność
budowania zda ń początkowo prostych, a pó źniej z łożonych, pocz ątkowo z łożonych wspó łrzędnie, a pó źniej podrz ędnie, pocz ątkowo w czasie
teraźniejszym, a pó źniej w przeszłym, a nawet przysz łym. Dzieci lekko upo śledzone umysłowo mają zdolność samoczynnego (wrodzonego) rozwoju
mowy i przebiega on według tych samych faz, co u dzieci z normą intelektualną.
Zdaniem E. Minczakiewicz w populacji dzieci z upośledzeniem umysłowym, podobnie jak w populacji dzieci o normalnym rozwoju, daje się rozpoznać
zaburzenia mowy o zró żnicowanej etiologii, patomechanizmach i symptomatologii. Autorka podaje, i ż liczne badania prowadzone dotychczas
zarówno w kraju jak i za granic ą pozwoliły ustali ć, że nie ma specyficznych zaburzeń charakterystycznych dla osób z upośledzeniem umysłowym
w stopniu lekkim. Na ogó ł w tej grupie osób wyst ępują takie same zaburzenia jak u osób z norm ą intelektualną, aczkolwiek w specyficznych,
genetycznie uwarunkowanych postaciach niedorozwoju umys łowego, występują określone charakterystyczne typy zaburze ń mowy np. w zespole
Downa, czy w mózgowym porażeniu dziecięcym.
Prawie wszystkie dzieci upośledzone umysłowo mają w młodszym wieku szkolnym wady wymowy. Wady te s ą zazwyczaj rozpoznawane jako dyslalia,
a tymczasem bywa to często dyzartria, szczególnie u dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym. Wady wymowy u dzieci upośledzonych umysłowo są
o wiele bardziej skomplikowane niż u dzieci normalnych. Przyczyną tego bywają także anomalie anatomiczne (np. podniebienie gotyckie, zbyt duży
lub zbyt mały język, rozszczep warg, braki w uzębieniu) powodujące dysglosję.
Wielu autorów (por.: A. Szuniewicz, R. Koper, T. Gałkowski) zauważa, że zaburzenia mowy częściej występują u osób głębiej upośledzonych umysłowo
niż u osób z lżejszym stopniem niedorozwoju, przy czym im g łębszy niedorozwój umysłowy, tym zaburzenia mowy s ą cięższe, bardziej z łożone
i nawarstwione. A. Szuniewicz wprowadziła tu bardzo trafne określenie „zespołu wad”.
Wyniki prowadzonych badań przez Szuniewicz i Minczakiewicz potwierdzają tezę, iż w populacji dzieci głębiej upośledzonych umysłowo w porównaniu
z lekko upośledzonymi umysłowo wzrasta wska źnik tzw. zespołów wad. Obydwie autorki zgodnie stwierdzi ły, że nasilenie wad wymowy występuje
szczególnie mi ędzy 8 a 12 rokiem życia. Szuniewicz, badając wady wymowy dzieci upo śledzonych umysłowo w warszawskich szko łach specjalnych
ustaliła, że największy procent dzieci z wadami wymowy znajduje się w klasach pierwszych, a ponadto w szkołach znajdujących się w śródmieściu jest
mniej dzieci z wadami wymowy niż w szkołach usytuowanych na peryferiach.
Badając zależność między zaburzeniami mowy a płcią Szuniewicz A., jak równie ż Minczakiewicz E. ustali ły, że wady wymowy występują znacznie
częściej u ch łopców niż u dziewcząt b ędących w tym samym wieku i o podobnym poziomie rozwoju intelektualnego. Ponadto Szuniewicz w swoich
badaniach sugerowała, że leworęczność pozostaje w dużym powiązaniu z zaburzeniami mowy. Natomiast Minczakiewicz na podstawie swoich badań
ustaliła, że nie ma wyraźnego związku między lateralizacją a zaburzeniem mowy. Wprawdzie przy lateralizacji skrzyżowanej wskaźnik zaburzeń mowy
okazał się wyższy niż przy lateralizacji nieustalonej, ale generalnie większość badanych uczniów z lateralizacją skrzyżowaną i nieustaloną nie zdradzała
żadnych symptomów nieprawidłowej mowy.
Badając problem etiologii zaburzeń mowy E. Minczakiewicz zauważyła, i ż wśród autorów (Fawcus, Matthews, Ga łkowski) nie ma pe łnej zgodności
poglądów. Wśród najczęstszych przyczyn powodujących zaburzenia mowy u dzieci upośledzonych umysłowo bywają wymieniane:
l
niedorozwój ośrodkowego układu nerwowego;
l
urazy mózgu i porażenia centralnego układu nerwowego;
l
wady morfologiczne i dysfunkcje narządów artykulacyjnych;
l
upośledzenie słuchu;
l
zaburzenia hormonalne;
l
zaburzenia emocjonalne;
l
nieprawidłowości oddziaływania środowiska wychowawczego.
Według A. Szuniewicz u dzieci z upośledzeniem umysłowym najczęściej występują: seplenienie, bełkot (dyslalia), jąkanie, zespoły wad, mowa nosowa,
rotacyzm (reranie), oraz mowa bezdźwięczna. Natomiast E. Minczakiewicz w śród objawów u dzieci niepe łnosprawnych umysłowo wyróżniła: brak
mówienia i rozumienia; zaburzenia artykulacyjne (seplenienie, rynolalia, reranie, wymowa bezdźwięczna, nieprawidłowa wymowa t, d, k, g; liczne
substytucje i deformacje); zaburzenia g łosu (chrypka, zanik g łosu, dysfonia); zaburzenia p łynności mówienia (j ąkanie, gie łkot, bradylalia,
tachylalia).
Zapraszam do lektury klasyfikacje zaburze ń mowy u osób upośledzonych umysłowo oraz Oligofazja ‐ diagnoza i terapia mowy dzieci upośledzonych
umysłowo, gdzie również charakteryzuję zaburzenia mowy, zwłaszcza u dzieci z niższym niż lekki poziomem upośledzenia umysłowego.
Wady wymowy, zdaniem Minczakiewicz E., mogą zakłócać wypowiedzi dzieci upośledzonych umysłowo w różnym stopniu. Mogą to być:
Opracowanie ‐ Marzena Mieszkowicz ‐ neurologopeda
Literatura:
1. Bogdanowicz M. ‐ Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1985;
2. Gałkowski T. ‐ Dzieci specjalnej troski, Wiedza Powszechna, Warszawa;
3. Jastrzębowska G., Pelc‐Pękała O. ‐ Diagnoza i terapia mowy upośledzonych umysłowo, (w:) Logopedia Pytania i odpowiedzi, (red.:) T.
Gałkowskiego, G. Jastrzębowskiej, Opole 1999;
4. Kostrzewski J. ‐ Stadia rozwoju mowy a choroba Downa, „Roczniki Filozoficzne” 1966, nr 14.
5. Minczakiewicz E. ‐ Logopedia, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1992;
6. Minczakiewicz E. ‐ Zaburzenia mowy u osób z upośledzeniem umysłowym (w:) Polska terminologia logopedyczna, (red.:) J. Ożdżyńskiego,
Wydawnictwo „Secesja", Kraków 1994;
7. Szuniewicz A. ‐ Próba badań wad wymowy dzieci upośledzonych umysłowo w warszawskich szkołach specjalnych, 1967 „Logopedia", 7, s.112‐
117
8. Minczakiewicz E. ‐ Z badań nad zaburzeniami mowy u dzieci upośledzonych umysłowo, (w:) Z zagadnień oligofrenopedagogiki, (red.:) J.
Pańczyk, Wydawnictwo WSPS, Warszawa 1989;
9. Tarkowski Z. ‐ Zaburzenia mowy dzieci upośledzonych umysłowo, (w:) Logopedia. Pytania i odpowiedzi, (red.) T. Gałkowskiego, G.
Jastrzębowskiej, U. O., Opole 1999;
10. Tarkowski Z. współprac. Jurkiewicz C. ‐ Rozwijanie Mowy Dziecka. Program terapeutyczno‐stymulacyjny, wyd. PFZM Lublin 1993;
11. Tarkowski Z., Pielecki A. ‐ Zaburzenia mowy a komunikacja u osób lekko upośledzonych umysłowo, (w:) Optymalizacja interakcji w procesie
usprawnienia osób z dysfunkcjami fizycznymi i psychicznymi, (red.:) S. Kowalika, J. Kwiek, B. Szychowiak, Wydawnictwo UAM, Pozna ń, 1989;
12. Tarkowski Z. ‐ Mowa upośledzonych umysłowo, Biuletyn Polskiego Stowarzyszenia Terapeutów Mowy, Lublin 1997, nr 5.
>
upośledzenie umysłowe,
niedosłuch i głuchotę,
autyzm i inne zaburzenia psychiczne,
mózgowe porażenie dziecięce i inne zaburzenia neurologiczne,
opóźnienie w dojrzewaniu fizjologicznym,
skrajne zaniedbanie środowiskowe.
Słownictwo osób z upośledzeniem umysłowym jest zdecydowanie uboższe niż słownik osób z normą intelektualną.
Osoby upośledzone umysłowo budują krótsze wypowiedzi niż osoby z normą intelektualną. Wraz z pogłębianiem się niedorozwoju ulega skracaniu
długość wypowiedzi.
Słownictwo osób niedorozwiniętych umysłowo jest zdecydowanie uboższe niż słownik jednostek normalnych. Jednostki niedorozwinięte posługują
się przede wszystkim rzeczownikami i czasownikami, podobnie jak osoby normalne, ale zdecydowanie rzadziej u żywają przymiotników,
przysłówków, zaimków, liczebników, spójników, przyimków. Ich słownik jest konkretny, rzadko występują w nim określenia abstrakcyjne. Wraz
z pogłębianiem się upośledzenia słownik ubożeje.
W wypowiedziach osób upośledzonych umysłowo dominują zdania proste i niekompletne. Jeśli budują one zdania złożone, to głównie współrzędne
łączne lub przeciwstawne. Wypowiedzi formułują przeważnie w czasie tera źniejszym, rzadziej przesz łym, a sporadycznie przysz łym. Wraz
z pogłębianiem się upośledzenia struktura wypowiedzi wyraźnie ubożeje.
Dzieci lekko upośledzone umysłowo budują prawie 3‐krotnie więcej zdań z błędami składniowymi niż dzieci z normą umysłową. Błędy te występują
częściej w zdaniach złożonych niż pojedynczych. Ich charakter jest jednak jednakowy u dzieci lekko upośledzonych i normalnych. Błędy te polegają
na braku koordynacji form gramatycznych oraz na braku niezbędnych lub nadmiarze zbędnych elementów w zdaniach. Z wiekiem liczba błędów
składniowych spada.
U niektórych g łęboko upo śledzonych umysłowo występuje agramatyzm, czyli zupełny brak regu ł gramatycznych umożliwiających formułowanie
wypowiedzi słownych. Dysgramatyzm upośledzonych umysłowo wynika z niezdolności do opanowania skomplikowanych reguł gramatycznych, które
wymaga odpowiedniego poziomu umysłowego. Im głębszy jest niedorozwój, tym trudniejsza do opanowania gramatyka.
Mimo że rozwój języka jest u osób niedorozwini ętych umysłowo opóźniony w różnym stopniu, nie oznacza to, że są oni pozbawieni umiejętności
komunikowania si ę werbalnego i niewerbalnego. Jednak że dzieci upo śledzone umysłowo cz ęsto przedk ładają komunikację niewerbalną nad
werbalna, gdyż ta pierwsza jest dla nich łatwiejsza, a dla otoczenia wygodniejsza.
U wielu upośledzonych umysłowo przez długi czas brak jest tzw. gotowości komunikacyjnej. Preferują oni raczej krzyk i inne formy niewerbalnych
apeli Uśmiech społeczny dziecka jest ważnym sygnałem „budzenia się” gotowości do porozumiewania się, pojawiającym się w 3 miesiącu życia.
Z wiekiem ich umiejętność porozumiewania się zwiększa si ę, ale opanowanie podstaw języka wcale nie jest okresem przełomowym. Motywacja do
posługiwania się nim jest długo ograniczona.
umieszczenie w zakładzie powoduje ograniczenie komunikacji międzyludzkiej;
brak bezpośredniego modelu do naśladowania językowego;
reakcje interpersonalne ulegają ograniczeniu;
stymulacja werbalna jest ograniczona, wychowawcy i nauczyciele mają skłonność komunikowania się z grupą, a nie z konkretną osobą;
brak jest atmosfery zacisza domowego;
osoby upośledzone umysłowo niezbyt chętnie porozumiewają się z sobą.
globalny, gdy ż obejmuje wszystkie rodzaje sprawności językowych, tzn. rozumienie oraz językową sprawność systemową, społeczną, sytuacyjną
i pragmatyczną;
równomierny lub nierównomierny w zależności od tego, czy opóźnienie rozwoju wymienionych sprawności jest podobne, czy też zróżnicowane.
Owemu opóźnionemu rozwojowi mowy towarzyszą najczęściej: dyslalia, dyzartria, dysgramatyzm, zaburzenia głosu i słuchu, jąkanie i giełkot.
od 57 do 75 % osób upośledzonych umysłowo, objętych opieką specjalistyczną w szkołach specjalnych;
od 75 do 85% głębiej upośledzonych dzieci uczęszczających do szkół życia;
od 8 do 26% lekko upośledzonych dzieci z klas specjalnych w szkołach masowych.
samoistny opóźniony rozwój mowy: dzieci później zaczynają mówić, a dalszy rozwój ich mowy przebiega z pewnymi trudnościami. Do tej grupy
należą przypadki opóźnienia rozwoju mowy czynnej, występujące przy prawidłowym słuchu, dobrym rozumieniu wypowiedzi oraz przy normalnym
poziomie rozwoju umysłowego. Niektórzy autorzy traktują ten zespół jako przejaw dolnej granicy prawidłowego rozwoju mowy).
niesamoistny opóźniony rozwój mowy: towarzyszy upośledzeniu umysłowemu, afazji, dyzartrii, dyslalii, jąkaniu, niedosłuchowi, mózgowemu
porażeniu dziecięcemu, autyzmowi.
globalny (rozumienie + mówienie)
parcjalny, który dotyczy wybiórczo:
rozumienia (stosunków przestrzenno‐czasowych, relacji gramatyczno‐logicznych, wyrazów, zdań, dłuższych wypowiedzi).
mówienia (słownictwa czynnego, struktur gramatycznych, wymowy).
porozumiewania się (językowej sprawności sytuacyjnej, społecznej, pragmatycznej).
zaburzenia mowy i upośledzenie umysłowe mają wspólną etiologię
zaburzenia mowy i upośledzenie umysłowe mają różną etiologię
upośledzenie umysłowe jest przyczyną zaburzeń mowy
zaburzenia mowy stanowią przyczynę upośledzenia umysłowego.
Sygmatyzm ‐ nieprawidłowa artykulacja głosek: s, z, c, dz, ś, ź, ć, dź, sz, ż, cz, dż; w tym najczęściej spotykany był sygmatyzm międzyzębowy
(60% badanych dzieci) ściśle związany z infantylnym połykaniem (u wszystkich badanych dzieci) oraz z wadami zgryzu (również częstymi wśród
tych dzieci), oraz parasygmatyzm (u wszystkich uczniów rozpoczynających naukę w pierwszej klasie szkoły specjalnej).
Rotacyzm (reranie) ‐ nieprawidłowa artykulacja g łoski: r, najcz ęściej pararotacyzm związany bezpośrednio z opóźnionym rozwojem mowy.
Głoska „r” w ontogenezie pojawia się najpóźniej, wcześniej cz ęsto bywa zast ępowana g łoską „ l”"), głoska „r”” bywa również zamienianą
i wadliwie artykułowaną głoską. W grupie badanych dzieci tylko u jednego ucznia stwierdzono rotacyzm uwularny.
Mowa bezdźwięczna ‐ bezdźwięczna realizacja głosek dźwięcznych. Tę wadę wymowy zauważono u 30% badanych dzieci.
kappacyzm ‐ nieprawidłowa realizacja głoski „k” ‐ 15% badanych uczniów.
gammacyzm ‐ nieprawidłowa realizacja głoski „g” ‐ 15% badanych uczniów.
nieznaczne zakłócenia (wypowiedź na ogół zrozumiała);
zakłócenia znacznego stopnia (wypowiedź zrozumiała jedynie dla osób stale przebywających w kontakcie z dzieckiem);
zakłócenia w wysokim stopniu (wypowiedź jest zupełnie nie zrozumiała nawet dla osób najbliższych).
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Zaburzenia mowy u osób upośledzonych umysłowo
Klasyfikacje zaburzeń mowy u osób upośledzonych umysłowo
Oligofazja diagnoza i terapia zaburzeń mowy u dzieci upośledzonych umysłowo(1)(1)
charakterystyka osób z uposledzeniem umysłowym, kształcenie specjalne
Charakterystyka osób uposledzonych umysłowo
1. Ergoterapia w rehabilitacji osób upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim(1), Ergoterapia
cechy mowy u dzieci z uposledzeniem umyslowym
diagnoza-postawy, Oligofrenopedagogika, Różnice programowe, Diagnoza psychopedagogiczna osób z upośl
A. Zawiślak - Koncepcja jakości życia osób z upośledzeniem umysłowym, Jakość życia
Cechy swoiste sfery osobowości osób upośledzonych umysłowo, Studia
Rozwój mowy u dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim często bywa opóźniony
Rewalidacja i rehabilitacja osób upośledzonych umysłowo, materiały fizjoterapia, Notatki
więcej podobnych podstron