Cechy swoiste sfery osobowości osób upośledzonych umysłowo
Osobowość pełni funkcję centralnego systemu regulacji zachowania. Zdaniem J. Reykowskiego w skład tego systemu wchodzą podsystemy, które są ze sobą sprzężone i mają określoną hierarchię:
a) podstawowe struktury regulacyjne- mechanizmy popędowo-emocjonalne, czyli system popędów i potrzeb biologicznych oraz związanych z nimi emocji,
b) wyższe formy regulacji - sieć poznawcza, czyli wiedza o sobie i otoczeniu, a także system jej wartościowania (sieć wartości) oraz operowania nią (sieć operacyjna). Ważnym elementem tej sieci jest "struktura ja", czyli obszar osobowości opisujący i wartościujący samego siebie.
Osobowość rozwija się od urodzenia, etapami. Rozwój ten dotyczy też dzieci upośledzonych umysłowo. Ich osobowość wg W. Pileckiej "kształtują warunki życia i wychowania, relacje z innymi ludźmi, uprawiane formy aktywności, nabyte doświadczenia. Niestety, w obecnych warunkach społecznych osoby o obniżonej sprawności umysłowej mają mniejsze od przeciętnych możliwości rozwoju".
Dzieci upośledzone umysłowo doświadczają w swoim życiu wielu porażek. Ich nagromadzenie powoduje obniżenie aspiracji dziecka upośledzonego umysłowo, zmierza ono coraz częściej do osiągania celów poniżej swoich możliwości. Stąd duża rola osoby dorosłej, nauczyciela-wychowawcy w doborze takich zadań, by były zgodne z możliwościami poznawczymi dziecka i nie przyczyniały się do kolejnej porażki. Stawianie zadań poznawczych jest dla dziecka upośledzonego okazją do nawiązywania nowego kontaktu emocjonalnego z osobą dorosłą, uzyskania aprobaty, nagrody. Dziecko realizuje tu swoją potrzebę miłości, bezpośredniego kontaktu emocjonalnego, uznania ze strony otoczenia.
Nowe zadania sprawiają także, że dziecko upośledzone umysłowo nie wierzy we własne możliwości i szuka pomocy otoczenia w ich realizacji. W. Pilecka mówi tu o "uzależnieniu od otoczenia, które z czasem przekształca się w wyuczoną bezradność". W ten sposób dziecko upośledzone rozwija w sobie poczucie stałej bezradności i przekonanie o potrzebie kontroli zewnętrznej. To uzależnienie od otoczenia zewnętrznego może być pomocne w rozwiązywaniu niektórych sytuacji zadaniowych, nie sprzyja jednak kształtowaniu spontanicznego i twórczego działania. Przyczyną niepowodzeń uczniów upośledzonych umysłowo jest skłonność do naśladownictwa.
Inną cechą osobowości dzieci upośledzonych umysłowo jest podwyższony poziom lęku. Lęk przed utratą bezpieczeństwa i miłości, przed nowym i obcym środowiskiem, które stwarza poczucie zagrożenia i zagubienia się w nim; rodzi poczucie winy i wstydu, kształtuje postawę lękową. Skazuje na niepowodzenia szkolne dzieci upośledzone umysłowo. Zaburzona sfera emocjonalna upośledzonych umysłowo wyraża się także w ich nadpobudliwości lub zahamowaniu. R. Kościelak podkreśla tu podatności dzieci upośledzonych na zahamowanie, poprzez ich obniżoną zdolność radzenia sobie z trudnościami, wolne uczenie się, częste niepowodzenia, trudności w komunikowaniu się. Dzieci te ujawniają niechęć do szkoły, wykazują różne objawy nieprzystosowania, przejawiają cechy wycofywania się.
W charakterystyce rozwoju osobowości dzieci upośledzonych umysłowo dochodzimy do kształtowania obrazu samego siebie. Jest to element struktury osobowości, który wg W. Pileckiej "pełni funkcję integrującą i stabilizującą, reguluje aktywność jednostki, jej kontakty z otoczeniem, wyznacza sposób zachowania się w sytuacjach trudnych oraz jest źródłem motywacji do podjęcia pracy nad sobą, dążenia do stawania się coraz lepszym". Rozwój własnego „ja” u dzieci i młodzieży niepełnosprawnej zależy od środowiska, a zwłaszcza od stosunku rodziców do dziecka upośledzonego oraz jego pierwszych doświadczeń społecznych. Nauczyciele i wychowawcy muszą pracować nad pozytywnym obrazem własnej osoby u dzieci o obniżonej sprawności umysłowej, gdyż gwarantuje on dobre przystosowanie, sprawne działanie, zadowolenie z życia, zapewnia wewnętrzny spokój, poczucie szczęścia i pogodzenie się z samym sobą. Badania wykazują, że uczniowie szkół specjalnych spostrzegają siebie bardzo pozytywnie. Charakteryzuje ich zdecydowanie zawyżona samoocena bieżąca i perspektywiczna . Wskazane jest kształtowanie właściwej samooceny od najmłodszych klas, kiedy to schematy myślowe związane z oceną samego siebie są jeszcze plastyczne i podatne na zmiany. Zawyżona samoocena i samoakceptacja stanowią wewnętrzną przeszkodę nie tylko w budzeniu i rozwijaniu mechanizmów samodoskonalenia się, lecz utrudniają rozumienie oczekiwań i wymagań stawianych przez otoczenie.
W kształtowaniu obrazu samego siebie pojawia się pojęcie samoakceptacji jako pozytywnej postawy wobec siebie i przyjmowania siebie takim, jakim się jest. Samoakceptacja wiąże się z zadowoleniem, z zaufaniem do samego siebie, wiarą we własne możliwości przy jednoczesnej świadomości swoich mocnych i słabych stron. Samoakceptacja kształtuje się przede wszystkim w toku interakcji społecznych w okresie dzieciństwa. Szczególne znaczenie mają tu reakcje i postawy rodziców dziecka upośledzonego umysłowo. Bardzo wcześnie dziecko może odczuć, że jest kochane i akceptowane, czy też niepotrzebne, nieakceptowane.
Na samoakceptację wg I. Obuchowskiej duży wpływ ma także porównywanie siebie z innymi, gdzie korzystny wynik takiego porównania podnosi poziom samoakceptacji.
Ważne są również doświadczenia z własnej aktywności, realizacji zadań. Poradzenie sobie z realizacją zadania na ogół wpływa dodatnio na samoakceptację osoby upośledzonej umysłowo.
Istnieje jednak niebezpieczeństwo niewłaściwej oceny własnych szans na realizację zadania, niebezpieczeństwo niewłaściwej samooceny. Samoocena zawyżona lub zaniżona powoduje negatywne konsekwencje w procesie przystosowania.
Wśród kategorii upośledzonych umysłowo dają się wyróżnić dwa typy kontrastowe, określone jako:
stabilny apatyczny
niestabilny, pobudliwy, eteryczny.
Dzieci apatyczne zachowują się biernie, są pracowite i posłuszne , ale pozbawione inicjatywy, cofające się przed samodzielnością. Nawet w sytuacjach, gdy bywają zagrożone agresją ze strony innych dzieci, pozostają bezbronne w swojej bierności. Najczęściej nie sprawiają kłopotów wychowawczych.
Dzieci niestabilne, pobudliwe, eteryczne cechuje znaczny niepokój ruchowy, nadpobudliwość psychoruchowa. Ogromna trudność w koncentrowaniu uwagi, przerzutność uwagi, jej płochliwość i krótkotrwałość, przeszkadza tym dzieciom w systematycznym nabywaniu wiadomości szkolnych. Dzieci te porzucają pracę przy najdrobniejszym niepowodzeniu, nawet bez widocznego powodu, ciągle głodne nowych wrażeń, a niezdolne przeżyć je w pełni, zrozumieć, zakończyć uzasadnioną reakcją. W stosunku do otoczenia obserwuje się u tych dzieci przejawy agresji. Ofiarami stają się nierzadko dzieci bierne.
Są także dzieci upośledzone umysłowo, które można zaliczyć do grupy mieszanej, łączącej cechy dzieci pobudliwych i dzieci apatycznych - lecz w formie złagodzonej, pośredniej. Dzieci te raz wykazują nadmierną pobudliwość, innym znów razem są apatyczne.
Bibliografia:
1. Reykowski J., Szkice z teorii osobowości, WP, Warszawa 1980
2. Pileccy W. i J., Stymulacja psychoruchowego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności umysłowej, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1998
3. Kościelak R., Psychologiczne podstawy rewalidacji upośledzonych umysłowo, PWN, Warszawa 1989
4. Obuchowska I., Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, WSiP, Warszawa 1995