Wyższa Szkoła Humanistyczno - Ekonomiczna

w Brzegu

Pedagogika specjalna

dr Bożena Bobeł

Iwona Koreńczuk

Co to jest upośledzenie umysłowe? Jaką jednostkę uznaję się za upośledzoną? Czyż nie jest zaskakujący fakt, iż wraz z rozwojem cywilizacji zwiększa się liczba osób niepełnosprawnych? Zacznę może od wyjaśnienia co kryje pojęcie „upośledzenie umysłowe”. Upośledzenie umysłowe (niedorozwój umysłowy) to obniżenie sprawności umysłowej różniące się w istotny sposób od normy, powstałe w okresie rozwoju i związane z zaburzeniami przystosowania społecznego, dojrzewania i uczenia się. Upośledzenie umysłowe ma różną etiologię, jest stanem zejściowym różnych chorób lub działania innych czynników patogennych. Do najczęstszych przyczyn wystąpienia niedorozwoju umysłowego należą zaburzenia genetyczne i uszkodzenie komórek rozrodczych przed poczęciem, choroby i zatrucia matki w czasie ciąży, urazy okresu okołoporodowego, a w okresie po porodzie - choroby zakaźne, urazy, zatrucia. Do tej pory tradycyjnie dzielone były przypadki upośledzenia umysłowego na trzy grupy: idiotyzm, imbecylizm i debilizm. Przyjęta obecnie klasyfikacja Światowej Organizacji Zdrowia, oparta na ilorazie inteligencji (skala Wechslera, I.I.=110 ) i odchyleniu standardowym(=16), do upośledzonych umysłowo zalicza się osoby mające iloraz inteligencji poniżej dwóch odchyleń standardowych od średniej - osoby o rozwoju niższym niż przeciętny; między drugim a trzecim odchyleniem standardowym mieszczą się przypadki lekkiego niedorozwoju umysłowego (55-69); między trzecim a czwartym - niedorozwój umysłowy w stopniu umiarkowanym (40-54); między czwartym a piątym - niedorozwój w stopniu znacznym (25-39); w piątym odchyleniu standardowym i powyżej niego mieszczą się przypadki niedorozwoju umysłowego w stopniu głębokim (0-24).

Wg DSM-IV „upośledzenie umysłowe charakteryzuje się istotnie niższym niż przeciętnym funkcjonowaniem intelektualnym, współwystępującym z istotnym ograniczeniem w zakresie dwóch lub więcej spośród następujących zdolności przystosowawczych: porozumiewania się, samoobsługi trybu życia domowego, kontaktów społecznych, korzystania z dóbr społeczno-kulturowych, kierowania sobą, troski o zdrowie i bezpieczeństwo zdolności szkolnych, oraz sposobu organizowania wolnego czasu i pracy. Istotnie niższy oznacza niższy o dwa odchylenia (standardowe) niż przeciętny poziom.”

Jednak te wszystkie klasyfikacje i definicje nie powinny oddzielać dzieci upośledzonych umysłowo od społeczeństwa, od możliwości uczestnictwa w kolejnych etapach rehabilitacji, bądź też integracji, lecz powinny wskazywać na ich indywidualne potrzeby.

Bardzo ważna jest rewalidacja i rehabilitacja. Te dwa pojęcia stosuje się naprzemiennie. Można je stosować w również w znaczeniu węższym: jako działanie zmierzające do przywrócenia w miarę możliwości poprzedniego stanu sprawności psychofizycznej, oraz w znaczeniu szerszym: jako działanie, które przy stosowaniu specjalnych metod i środków zmierza do umożliwienia jednostce ograniczonej lub upośledzonej jak najlepszego rozwoju fizycznego i psychicznego i przystosowania do społecznych zadań pomimo istniejących braków.

W. Dykcik stwierdza, że rewalidacja to termin używany najczęściej zamiennie z pojęciem rehabilitacja i oznacza długotrwałą działalność terapeutyczno-wychowawczą, a więc wielostronną stymulację, opiekę, nauczanie i wychowanie jednostek o zaburzonej percepcji rzeczywistości (czyli osób upośledzonych umysłowo, niewidomych i niesłyszących).
W rewalidacji dzieci upośledzonych umysłowo oddziałujemy na trzech płaszczyznach, a mianowicie: usprawnienie lub rehabilitacja fizyczna; psychoterapia; rehabilitacja społeczna. Ich łączny związek determinuje zachowanie człowieka i stopień adaptacji do normalnego życia.

Według M. Grzegorzewskiej zadania pracy rewalidacyjnej obejmują przywracanie zdrowia i umożliwienie rozwoju fizycznego, kompensowanie braków i uszkodzeń, akcję korygowania, usprawniania i dynamizowania, wykształcenie ogólne i zawodowe jednostki, jej rewalidację psychiczną i uspołecznienie. W stosunku do każdego rodzaju upośledzenia, działania te są inne, muszą być bowiem dostosowane do potrzeb i możliwości rozwojowych dziecka. W każdym jednak przypadku punktem wyjścia i podstawą każdej działalności rewalidacyjnej w stosunku do jednostek upośledzonych umysłowo jest dokładne rozpoznanie stopnia, rodzaju i etiologii tego upośledzenia, a następnie dostosowanie pracy do sił i możliwości tych jednostek. A także zorientowanie się w zahamowanych przez upośledzenie potrzebach osób rewalidowanych, uwzględnienie w metodzie pracy typu układu nerwowego i stosowanie metod kompensacyjnych, korygujących, usprawniających i dynamizujących oraz zorientowanie się w charakterze oddziaływania środowiska na daną jednostkę upośledzoną .
Rewalidację można ogólnie określić jako wychowanie specjalne jednostek upośledzonych, zmierzające do pełnego ich rozwoju. Działalność rewalidacyjnej nie można zawęzić tylko do leczenia czy tylko do nauczania i wychowania, bowiem dobrze prowadzone leczenie sprzyja procesowi nauczania, a ten zaś sprzyja procesowi leczenia i koło się zamyka.

W rewalidacji dzieci upośledzonych umysłowo oprócz działalności pedagogicznej i terapeutycznej niezbędna jest działalność opiekuńcza - rodzina- i społeczna- stowarzyszenia i instytucje. Dlatego też w programach nauczania szkół specjalnych (tzw. „szkół życia”) uwzględnia się problematykę społeczną i przyrodniczą dotyczącą najbliższego otoczenia dziecka. Zakres wiadomości z arytmetyki ogranicza się do wytworzenia podstawowych pojęć liczbowych, przestrzennych i czasowych oraz obliczeń na konkretach w zakresie 20, dodawania i odejmowania pełnymi dziesiątkami w granicach 100, a poza tym rozpoznawanie godzin na zegarze, pieniędzy (monet i banknotów), mierzenie i odmierzanie linijką. Nauka języka polskiego polega głównie na ćwiczeniach w mówieniu i czytaniu prostych napisów, a pisanie na odwzorowywaniu krótkich wyrazów i cyfr. Z zajęć technicznych dzieci upośledzone umysłowo uczą się przede wszystkim operowania prostymi narzędziami i zasad bezpieczeństwa. Duży nacisk kładzie się na usprawnienia fizyczne (gimnastyka, rytmika) oraz wychowanie społeczne i udział w życiu środowiska. Zachodzi więc potrzeba stworzenia takich warunków pracy i zabawy, aby sprzyjały one aktywizacji całego organizmu i pozwalały na częste zmiany form zajęć.

Pełna działalność rewalidacyjna obejmuje nie tylko leczenie, usprawnianie i rozwijanie, ale również zapobieganie pogłębianiu się istniejących upośledzeń oraz powstawaniu dodatkowych anomalii fizycznych, psychicznych i społecznych.

Pracę z dziećmi zaczyna się zwykle od poprawiania funkcji najmniej zaburzonych. Najważniejszym defektem w upośledzeniu umysłowym są nieprawidłowości w przebiegu spostrzegania, różnicowania, porównywania oraz uogólniania. Korekcja musi uwzględniać wszystkie uszkodzenia. Pracę prowadzi się całościowo, uwzględniając w bardzo szerokim zakresie indywidualne właściwości psychofizyczne poszczególnych wychowanków. Zakres działalności korekcyjnej organizuje się głównie wokół poprawiania motoryki, mowy, samoobsługi i zachowania w środowisku społecznym. Miejscem tej działalności jest dom rodzinny, dzienny ośrodek usprawniania, przedszkole specjalne, szkoła specjalna („szkoła życia”), klasa integracyjna, warsztat terapii zajęciowej, zakład pracy chronionej.
W pracy z osobami upośledzonymi umysłowo, gdzie opieka, wychowanie i nauczanie ściśle związane są z rehabilitacją, obowiązują wszystkie podstawowe zasady wychowania, dydaktyki oraz terapii. Są to:
1. Zasada akceptacji - w myśl której dziecko upośledzone powinno być akceptowane nie jako „dziecko specjalne”, ale jako dziecko, które obarczone jest większymi trudnościami rozwojowymi i z racji tej specyficznej sytuacji ma inne potrzeby oraz prawo do szczególnej opieki i pomocy. Szkoła i społeczeństwo zobowiązane są wspierać je w rozwoju, zaś swoje wymagania dostosować do sił i możliwości wychowanka.
2. Zasada pomocy - mająca na celu pomóc dziecku w aktywizacji jego sił biologicznych, w usamodzielnieniu go, w przezwyciężeniu trudności rozwojowych oraz trudności wynikających z upośledzenia. Zasada ta ukierunkowana jest także na kształtowanie właściwej atmosfery i odpowiednich warunków wychowawczych w środowisku dziecka.
3. Zasada indywidualizacji - polegająca na dostosowaniu treści kształcących, metod, środków i organizacji nauczania do indywidualnych możliwości dziecka oraz uwzględnieniu jego własnego celu kształcenia (uwarunkowanego przez różne czynniki, jak uzdolnienia, sprzyjające okoliczności materialne czy środowiskowe).
4. Zasada terapii pedagogicznej - polegająca na wspieraniu działań terapeutycznych lekarza i współdziałaniu z psychoterapeutami przy równoczesnym prowadzeniu terapii pedagogicznej niezależnej od innych form leczniczych. Terapia ta realizowana jest na ogół w 3 fazach:
a. przygotowawczej, zmierzającej do ustalenia na podstawie badań anamnestycznych osobniczych i środowiskowych możliwie dokładnej diagnozy trudności wychowawczych;
b. oddziaływania na środowisko wychowawcze drogą poradnictwa, zmierzającego do korekty i polepszenia sytuacji wychowawczej, której dziecko przebywa;
c. stosowania środków terapeutycznych przez odpowiednią organizację pracy w grupie wychowawczej, rozmowy indywidualne, terapię zabawową, itp.
5. Zasada współpracy z rodziną - to zasada wspólnego, uzgodnionego działania szkoły i domu, aby wspomagać każdy wysiłek dziecka istotny dla jego rozwoju. Wielkie znaczenie dla całokształtu oddziaływań rewalidacyjnych ma dobrze prowadzona pedagogizacja rodziców, która może przyczynić się do zmiany form postępowania rodziców z dzieckiem, a przez to do poprawy warunków rozwojowych.

Natomiast W. Dykcik wyróżnia następujące zasady pracy terapeutycznej:
1. Zasada akceptacji dziecka - takim, jakim ono jest.
2. Zasada podmiotowości i indywidualności łącząca się ściśle z poszanowaniem praw dziecka upośledzonego i jego możliwościami, potrzebami i oczekiwaniami oraz z partnerskim podejściem do niego we wszelkich działaniach rewalidacyjnych.
3. Zasada refleksyjności polegająca na systematycznym analizowaniu podjętych działań i twórczym modyfikowaniu ich w zależności od postępów w rozwoju dziecka.
4. Zasada systematyczności i konsekwencji dająca swym „uporządkowaniem działań” poczucie bezpieczeństwa, przewidywalność zdarzeń, a przez to szansę na przygotowanie się do nich oraz poczucie niezależności i wzmocnienie poczucia własnej wartości.
5. Zasada komfortu psychicznego wymagająca pozytywnych stosunków między dzieckiem upośledzonym a pedagogiem, terapeutą, odpowiedniego czasu prowadzenia zajęć i wykorzystywania optymalnych momentów (o szczególnej motywacji do podjęcia zajęć przez upośledzonego) jako istotnych wyznaczników efektywności pracy rewalidacyjnej.
6. Zasada liczenia się z innymi osobami uczestniczącymi w realizacji programu wychowawczego (uwzględnienie potrzeb, możliwości i oczekiwań rodziny oraz najbliższego dziecku kręgu osób).
Reasumując to wszystko, co przedstawiłam do tej pory, to rewalidacja jest maksymalnym usprawnianiem, rozwijaniem, fortioryzacją tych wszystkich funkcji psychicznych i fizycznych, które są najsilniejsze i najmniej uszkodzone; optymalnym korygowaniem funkcji zaburzonych i uszkodzonych, defektów i zniekształceń; kompensowaniem, czyli wyrównywanie przez zastępowanie; dynamizowaniem rozwoju (stymulowanie).
O zajęciach rewalidacyjnych dla danego ucznia po wcześniejszej diagnozie decydują:
lekarz , psycholog, wychowawca klasy oraz nauczyciel rewalidacji. Główne działania w organizacji pomocy dzieciom z odchyleniami od normy to wczesne
wykrywanie nieprawidłowości i zaburzeń rozwojowych, zapobieganie trudnościom i niepowodzeniom szkolnym oraz wyrównywanie braków i zaburzeń.

Pomoc ta odbywać się może w szkole lub innej placówce w formie:
• Zajęć dydaktyczno - wyrównawczych i zajęć specjalistycznych: korekcyjno - kompensacyjnych, logopedycznych, socjoterapii.
• Klas wyrównawczych.
• Klas terapeutycznych.
• Świetlic terapeutycznych
Zajęcia korekcyjno - kompensacyjne są przeznaczone dla uczniów u których nieprawidłowości rozwojowe utrudniają opanowanie określonych umiejętności. Zajęcia prowadzą nauczyciele posiadający przygotowanie w zakresie terapii pedagogicznej. Liczba uczestników tych zajęć powinna wynosić od 2 do 5 osób.
Klasy terapeutyczne tworzy się dla uczniów wykazujących jednorodne lub sprzężone zaburzenia wymagające indywidualizacji nauczania i długotrwałej pomocy specjalistycznej. Liczba uczniów w tych klasach powinna wynosić 10 do 15 osób. Wyróżniamy dwa rodzaje form pracy terapeutycznej z dziećmi przejawiającymi zaburzenia funkcji percepcyjno- motorycznych:
• Zajęcia indywidualne - prowadzone są najczęściej w poradniach psychologicznopedagogicznych dla dzieci dyslektycznych, w przedszkolach i innych placówkach. Na zajęcia te kieruje się dzieci z głębokimi, sprzężonymi zaburzeniami rozwoju oraz z poważnymi wadami wymowy.
• Zajęcia zbiorowe - organizuje się w zespołach dziecięcych, dobranych pod kątem zbliżonych rodzajów trudności w nauce oraz możliwości poznawczych. Zajęcia te mogą być realizowane w ramach następujących form organizacyjnych:
- zespoły korekcyjno - kompensacyjne
- klasy terapeutyczne
- ośrodki szkolno - wychowawcze
- kolonie zdrowotno - specjalistyczne
- szkoły dla dzieci dyslektycznych.

W pracy terapeutycznej ważną rolę może odgrywać współpraca z rodzicami. Podczas zajęć rodzice obserwują ich przebieg, stosowane formy i metody pracy oraz zachowanie swojego dziecka na tle grupy. Udział rodziców w zajęciach zwiększa zaangażowanie emocjonalne w problemy dzieci, co pozwala na kształtowanie właściwych postaw rodzicielskich wobec niepowodzeń szkolnych. Kontynuacja zajęć w domu poprzez maksymalizację działań może przyspieszyć osiąganie pozytywnych efektów pracy. Dodatkowym czynnikiem motywacyjnym jest więź emocjonalna, gdyż we wspólnej pracy czy zabawie z matką dziecko chętniej wykonuje nie lubiane czynności, angażujące zaburzone funkcje.
Ministerstwo Edukacji Narodowej, przygotowując zmiany w polskiej oświacie, wyznaczyło ważną rolę przemianom, jakie powinny następować w kształceniu uczniów niepełnosprawnych ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Część uczniów niepełnosprawnych może się uczyć w szkołach ogólnodostępnych, odpowiednio przygotowanych do realizacji tego procesu. Część dzieci i młodzieży, szczególnie z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim lub znacznym, wymaga kształcenia w szkołach specjalnych.

W propozycji reformy kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi opracowanej przez Zespół ds. reformy kształcenia specjalnego, opublikowanej przez MEN w marcu 1998 roku, została udowodniona teza, że organizacja kształcenia specjalnego uczniów niepełnosprawnych stanowi integralną częścią systemu kształcenia w Polsce. Oznacza to, że reforma edukacji obejmuje również kształcenie uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. MEN ma nadzieję, że nowe uregulowania prawne przyczynią się również do podmiotowego traktowania wszystkich uczniów, obligatoryjnego realizowania prawa każdego dziecka do nauki, zgodnie z jego możliwościami, przez rodziców, organy prowadzące szkoły i placówki oraz przez twórców polityki edukacyjnej.

Na continuum od edukacji segregacyjnej do edukacji włączającej Polska znajduje się zdecydowanie bliżej krańca segregacyjnego. Jednakże dzięki determinacji rodziców niepełnosprawnych dzieci i młodzieży oraz dorosłych zrzeszonych w rosnącej lawinowo liczbie organizacji pozarządowych, a także zaangażowaniu wielu nauczycieli powstaje coraz więcej klas integracyjnych w szkołach powszechnych. Inicjatywy te należy widzieć jako istotny krok w kierunku realizacji ostatecznego celu - edukacji włączającej.
Szkoła realizuje cele i zadania wynikające z przepisów prawa oraz uwzględniające program wychowawczy szkoły, a w szczególności zapewnia uczniom:
a. poznawanie wymaganych pojęć i zdobywanie rzetelnej wiedzy na poziomie umożliwiającym co najmniej kontynuację nauki na następnym etapie kształcenia;
b. traktowanie wiadomości przedmiotowych, stanowiących wartość poznawczą samą w sobie, w sposób integralny, prowadzący do lepszego rozumienia świata, ludzi i siebie;
c. rozwijanie sprawności umysłowych oraz osobistych zainteresowań,
d. znalezienie w szkole środowiska wychowawczego sprzyjającemu wszechstronnemu rozwojowi (w wymiarze intelektualnym, psychicznym, społecznym, zdrowotnym, estetycznym, moralnym, duchowym) w oparciu o przepisy prawa, a także zobowiązania wynikające z Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Deklaracji Praw Dziecka oraz Konwencji o Prawach Dziecka przyjętych przez Zgromadzenie Ogólne ONZ z 20.11.1989 r.;
e. sprawuje opiekę nad uczniami z uwzględnieniem zasad bezpieczeństwa oraz promocji i ochrony zdrowia;
f. udziela uczniom pomocy psychologicznej i pedagogicznej.
Następuje poprzez:
a. integrację wiedzy nauczanej przez:
*kształcenie zintegrowane w klasach I - III,
*bloki przedmiotowe,
*ścieżki edukacyjne: prozdrowotną, regionalną, ekologiczną, czytelniczą i medialną,

patriotyczno - obywatelską oraz wychowanie do życia w społeczeństwie;
b. oddziaływanie wychowawcze skierowane na:
*etykę, hierarchię wartości,
*personalizację życia w rodzinie, w grupie koleżeńskiej, w szerszej społeczności,
*wpajanie zasad kultury życia codziennego;
c. prowadzenie kół zainteresowań i kół przedmiotowych, zajęć dydaktyczno -

wyrównawczych,

zajęć korekcyjnych, kompensacyjno - wyrównawczych;
d. prowadzenie lekcji religii w szkole;
e. pracę pedagoga szkolnego wspomaganą badaniami i zleceniami Poradni Psychologiczno -

Pedagogicznej , współpracą z sądem rodzinnym, Posterunkiem Policji, Miejskim Ośrodkiem Pomocy Społecznej;
f. naukę języka obcego w klasach młodszych.

Celem Szkoły Specjalnej Przysposabiającej do Pracy jest kształcenie teoretyczne i praktyczne w zakresie przysposobienia do pracy. Do zadań szkoły należy m.in. :
1) umożliwienie uczniom ( w miarę możliwości szkoły) rozwoju ich talentów, zainteresowań poznawczych, społecznych, artystycznych i sportowych,
2) umożliwienie uczniom opieki pedagogicznej,
3) zapewnienie uczniom pełnego bezpieczeństwa w szkole oraz w czasie wszystkich zajęć organizowanych przez szkołę
4) tworzenie pozytywnie oddziałującego środowiska wychowawczego
5) zorganizowanie opieki i pomocy uczniom, którym z przyczyn rozwojowych, rodzinnych lub losowych potrzebna jest pomoc i wsparcie.

W zależności od specjalnych potrzeb edukacyjnych, rodzaju i stopnia niepełnosprawności dzieci i młodzieży, w szczególności: upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym, z uszkodzonym wzrokiem, słuchem, autyzmem, przewlekle chorych, niepełnosprawnych ruchowo, zagrożonych uzależnieniem, z zaburzeniami zachowania, niedostosowanych społecznie oraz z niepełnosprawnościami sprzężonymi, organizowane są:

• oddziały specjalne w ogólnodostępnych przedszkolach publicznych,

• oddziały integracyjne w ogólnodostępnych przedszkolach publicznych,

• oddziały przedszkolne w zakładach opieki zdrowotnej i domach pomocy społecznej,

• przedszkola specjalne,

• przedszkola integracyjne, gdzie wszystkie oddziały i klasy są integracyjne,

• klasy specjalne w ogólnodostępnych szkołach publicznych,

• oddziały integracyjne w ogólnodostępnych szkołach publicznych,

• oddziały szkolne w zakładach opieki zdrowotnej i domach pomocy społecznej,

• zkoły podstawowe specjalne,

• szkoły podstawowe integracyjne,

• szkoły przysposabiające do pracy zawodowej (przeznaczone szczególnie dla młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym, ze sprzężoną niepełnosprawnością, nie rokującej ukończenia zasadniczej szkoły zawodowej),

• szkoły zasadnicze,

• szkoły średnie (licea zawodowe, licea ogólnokształcące, technika),

• szkoły policealne,

• indywidualne nauczanie i wychowanie (organizowane w miejscu pobytu dziecka, które ze względu na dysfunkcję narządu ruchu albo przewlekłą chorobę nie może okresowo lub stale uczęszczać do szkoły lub przedszkola),

• ośrodki szkolno-wychowawcze (przedszkola i szkoły z internatem przeznaczone dla tych dzieci i młodzieży, które z różnych względów nie mogą uczęszczać do przedszkola czy szkoły w miejscu zamieszkania).

Specjalne działania opiekuńczo-wychowawcze w jednostkach organizowane są, w szczególności w następujących formach:
1) indywidualnych programów terapeutycznych i resocjalizacyjnych;
2) zajęć rozwijających zainteresowania i uzdolnienia uczniów (np. czytelniczych, plastycznych, teatralnych, wokalno-muzycznych);
3) gier, zabaw oraz zajęć sportowych, turystycznych i krajoznawczych.
W jednostkach mogą być organizowane specjalne:
1) przedszkola;
2) szkoły podstawowe;
3) gimnazja;
4) szkoły ponadgimnazjalne.

Przedszkola specjalne zorganizowane w jednostkach realizują programy wychowawcze, zgodnie z podstawą programową wychowania przedszkolnego.

Szkoły, o których mowa w ust. 1, zorganizowane w jednostkach realizują programy nauczania, zgodnie z podstawami programowymi kształcenia ogólnego i z ramowymi planami nauczania przewidzianymi dla danego typu szkoły.

W przedszkolach i w szkołach, o których mowa w ust. 1, zajęcia prowadzą nauczyciele ze specjalnym przygotowaniem pedagogicznym, odpowiednim do rodzaju zaburzeń i odchyleń rozwojowych dzieci i młodzieży, oraz specjaliści prowadzący zajęcia terapeutyczne, socjoterapeutyczne lub resocjalizacyjne.

Uczniom (wychowankom), którzy posiadają orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, zapewnia się:
a) realizację zaleceń zawartych w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego;
b) odpowiednie warunki do nauki oraz dostępność otoczenia;
c) realizację programów nauczania dostosowanych do możliwości psychofizycznych i potrzeb edukacyjnych;
d) prowadzenie zajęć socjoterapeutycznych lub resocjalizacyjnych, w zależności od potrzeb.

Do szkoły podstawowej specjalnej mogą uczęszczać uczniowie od 7 roku życia do ukończenia 21 lat.

Do szkoły ponadpodstawowej specjalnej mogą uczęszczać uczniowie od 15 roku życia do jej ukończenia, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez nich 24 lat. Mogą być tworzone szkoły dla dzieci i młodzieży z różnymi rodzajami i stopniami niepełnosprawności, a w szczególności dla:
1) upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim,
2) upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym,
3) niesłyszących,
4) słabosłyszących,
5) niewidomych,
6) słabowidzących,
7) przewlekle chorych,
8) niepełnosprawnych ruchowo,
9) niedostosowanych społecznie, zagrożonych uzależnieniem, z zaburzeniami zachowania.

Szkoła może być utworzona przy minimum czterech oddziałach lub oddziałach łączonych. Funkcjonowanie szkoły specjalnej uzależnione jest głównie od nauczyciela i od zrozumienia przez niego swojej roli w procesie dydaktyczno-wychowawczym. Nauczyciel podejmujący pracę w szkole specjalnej powinien przede wszystkim posiadać wiedzę pedagogiczną i umiejętności metodyczne, znać specyfikę zaburzeń swoich uczniów oraz charakter działalności szkoły.

Kierunek działalności szkół specjalnych wyznaczają cele określone w Zarządzeniu nr 29 Ministra Edukacji Narodowej z 4 X 1993 r. mówiące, iż celem szkoły specjalnej jest wszechstronny rozwój i rewalidacja społeczna uczniów oraz wychowanie ich na twórczych obywateli w stopniu dla nich dostępnym ze względu na rodzaj i stopień upośledzenia, a w szczególności przygotowanie do pracy, ukształtowanie zamiłowania i szacunku do pracy, rozbudzenie i umocnienie poczucia obowiązku i dyscypliny społecznej, wdrożenie do poszanowania mienia społecznego.

Obecnie wszystkie szkoły podstawowe i gimnazja obowiązuje podstawa programowa kształcenia ogólnego, zawarta w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z 15 II 1999 r. Podstawy programowe określają, jakim celom ma służyć kształcenie szkolne i jakie zadania edukacyjne na poszczególnych szczeblach realizować. Zawierają również wzorzec podstawowych treści nauczania. Na bazie podstaw programowych oraz ramowych planów nauczania powstały nowe programy dla poszczególnych rodzajów szkół, w tym program nauczania do I i II etapu edukacyjnego szkoły specjalnej dla uczniów lekko upośledzonych umysłowo. Pierwszy etap szkoły podstawowej trwający trzy lata obejmuje kształcenie zintegrowane. Oznacza to, że nie ma podziału na przedmioty. Nauczyciel prowadzi zajęcia według ustalonego przez siebie planu, regulując czas nauki i przerw w zależności od aktywności uczniów. Drugi, także trzyletni, etap edukacji szkolnej w klasach IV-VI jest częściowo zintegrowanym nauczaniem blokowym. Obejmuje on kilka przedmiotów-bloków, z których wyróżniają się dwa podstawowe, zbudowane z kilku dyscyplin: humanistyczny, łączący treści z języka polskiego, historii nauki o społeczeństwie, i sztuki oraz przyrodniczy, łączący się z wiedzą z zakresu geografii, chemii, fizyki. Ponadto obejmuje on także tradycyjne przedmioty, jak matematyka, wychowanie fizyczne, technika, religia lub etyka oraz nowe przedmioty - wychowanie komunikacyjne, informatykę, język obcy.

Obecnie w trakcie zajęć edukacyjnych nauczyciel realizuje też tematykę tzw. ścieżek edukacyjnych. Zawierają one istotne ze względów wychowawczych treści i umiejętności. Podstawa programowa odnosząca się do II etapu nauczania wyszczególnia następujące ścieżki edukacyjne: prozdrowotna, ekologiczna, czytelnicza i medialna, wychowanie do życia w społeczeństwie, wychowanie do życia w rodzinie.

W programie I i II etapu edukacyjnego sześcioletniej szkoły podstawowej specjalnej dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim uwzględniono dodatkowo treści z wychowania komunikacyjnego. Do II poziomu edukacyjnego dołączono jeszcze informatykę i język obcy. Program określa cele edukacyjne w pięciu zakresach:
1. Usprawnianie, korygowanie i kompensowanie zaburzonych funkcji dziecka oraz wspomaganie rozwoju jego zdolności i zainteresowań.
2. Kształtowanie umiejętności umożliwiających zdobywanie wiedzy, takich jak słuchanie, mówienie, pisanie, czytanie, rachowanie, obserwowanie, odtwarzanie i tworzenie.
3. Kształtowanie prawidłowej postawy społeczno-etycznej i umiejętności wchodzenia w interakcje społeczne.
4. Uwrażliwianie na piękno środowiska przyrodniczego i kulturalnego.
5. Uświadomienie konieczności dbania o zdrowie, higienę i bezpieczeństwo.

W programie określone są również cele ogólne dla poszczególnych przedmiotów- bloków i pojedynczych przedmiotów.

Niezbędnym warunkiem podjęcia właściwych działań przez nauczyciela jest zaznajomienie się i odpowiednie wykorzystanie w swej pracy celów zawartych w aktach prawnych i opracowaniach naukowych. Pozwalają one bowiem nauczycielowi na lepsze zrozumienie uczniów i dostosowanie się do stawianych oczekiwań. Ze względu na powyższe cele jego zadaniem będzie określenie celów bardziej szczegółowych dla poszczególnych jednostek metodycznych. Zanim jednak nauczyciel przystąpi do formułowania celów szczegółowych nauczanych treści, powinien wcześniej opracować plan dydaktyczny na cały rok szkolny. Do tej czynności przystępuje przed formalnym objęciem obowiązków, czyli w czasie wakacji lub ewentualnie na początku roku szkolnego. Taki plan ma pomóc nauczycielowi w sprawnej organizacji zajęć, zapobiegając chaotyczności i przypadkowości. W planowaniu jest niezbędna dobra znajomość programu nauczania, podręczników, a przede wszystkim możliwości, potrzeb i zainteresowań uczniów. Wstępnych informacji o uczniu dostarczy nauczycielowi analiza dokumentacji dziecka z poradni psychologiczno-pedagogicznej, rozmowa z psychologiem szkolnym, logopedą, pedagogiem. W trakcie roku szkolnego nauczyciel uzupełni informacje o uczniu o własne obserwacje i wywiad środowiskowy.

Dobra znajomość każdego ucznia jest niezbędnym warunkiem trafnych i skutecznych czynności nauczyciela. Nie można przecież podejmować odpowiednich oddziaływań, nie wiedząc, jakie zaburzenia mają uczniowie czy też jak funkcjonują. Niezbędnym elementem działalności nauczycielskiej jest też zwrócenie uwagi, jak uczniowie przyswoili sobie program nauczania z poprzednich klas. W razie zauważenia jakichkolwiek braków należałoby uwzględnić je w planie i pracować nad ich usuwaniem.

Bibliografia:

1. Kostrzewski J. Podstawowe wiadomości o upośledzeniu umysłowym, [w:] Upośledzenie umysłowe-pedagogika, Warszawa 1981 r.

2. Halina Borzyszkowska: „Oligofrenopedagogika” PWN W-wa 1985 r.

3. Otton Lipkowski : „Pedagogika specjalna” PWN Warszawa 1981 r.

4. Kazimierz Kirejczyk (pod red.): „Upośledzenie umysłowe” PWN W-wa 1981 r.

5. Kazimierz Kirejczyk : „Nauczanie dzieci o obniżonej sprawności umysłowej” PZWS W-wa 1964 r.

6. Jan Opiat : „Kształcenie dzieci upośledzonych umysłowo” W-wa 1994 r.

7. Janina Wyczesany : „Pedagogika upośledzonych umysłowo” W-wa 1999 r.

8. Poradnik metodyczny dla nauczycieli kształcących ucznia z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim w szkołach ogólnodostępnych i integracyjnych” MEN W-wa 2001 r.

9. Orkisz M., Piszczek M., Smyczek A., Szwiec J(red), Edukacja uczniów z głębokim

upośledzeniem umysłowym, Przewodnik dla nauczycieli, CPM-PN, Warszawa 2000 r.

10. Słownik psychologiczny pod redakcją Wł. Szewczuka, W-Wa 1985 r.

11. Diagnostyczny i Statystyczny podręcznik zaburzeń psychicznych

9

---