Rewalidacja i rehabilitacja osób upośledzonych umysłowo.
1. Treść pojęć „rewalidacja” i „rehabilitacja”
Idea rehabilitacji zaczęła się rozwijać w pierwszych latach naszego stulecia, na długo wcześniej niż pojawił się sam ten termin. Pierwsi użyli tego słowa anglosasi odnosząc do działań zmierzających do przystosowania do pracy i życia inwalidów wojennych - ofiar I Wojny Światowej. W Polsce szukano innej nazwy na określenie przystosowania inwalidów do pracy i życia. Zaproponowany przez W. Doroszewskiego termin „rewalidacja” był przez pewien czas odróżniany od używanego powszechnie na świecie pojęcia „rehabilitacja” potem różnica ta zaczęła się zacierać, ponieważ jak stwierdza A.Hulek „terminy rehabilitacja i rewalidacja są używane zamiennie i łącznie, z tym, że pierwszy odnoszony będzie raczej do sytuacji w których przeważają potrzeby działań usprawniających fizycznie, psychicznie i społecznie, a drugi stosowany będzie w kontekstach mówiących o nauczaniu i wychowaniu dzieci i młodzieży...”
Rewalidacja (łac.re-znów, validus-mocny, silny) oznacza przywrócenie człowiekowi pełnej sprawności. Pojęcie rewalidacji mieści w sobie dążenie do przywrócenia zdrowia. W. Dykcik rewalidację określa jako „długotrwałą działalność terapeutyczno-wychowawczą, a więc wielostronną stymulację, opiekę, nauczanie oraz wychowanie jednostek o zaburzonej percepcji rzeczywistości, czyli osób upośledzonych umysłowo, niewidomych i niesłyszących...” M. Grzegorzewska wyodrębniła cztery zasadnicze drogi oddziaływań rewalidacyjnych, a są nimi: usprawnianie, kompensacja, korygowanie, dynamizowanie. Usprawnianie polega na ogólnym wzmacnianiu całego organizmu, oraz wszystkich funkcji, które do tej pory nie zostały uszkodzone.
Natomiast rehabilitacja jest pojęciem szerokim i dla jej określenia powstało wiele definicji. Termin ten (łac.re-znów habilitatio-zdolny, przywrócony) oznacza przywrócenie komuś utraconych wartości, mimo istniejącego w dalszym ciągu kalectwa i pojmowany jest jako proces, którego głównym zadaniem jest „rozwijanie u osób trwale poszkodowanych na zdrowiu maksymalnych zdolności do wykonywania podstawowych codziennych zajęć, przygotowanie do pracy zawodowej oraz stworzenie korzystnych warunków do kontaktów z otoczeniem fizycznym i ze środowiskiem społecznym...” Światowa Organizacja Zdrowia przyjęła w 1968 roku następującą definicję rehabilitacji „kompleksowe i skoordynowane stosowanie środków medycznych, socjalnych, pedagogicznych i zawodowych w celu usprawniania osób z naruszoną sprawnością organizmu do możliwie najwyższego poziomu...” Istotne znaczenie w tym działaniu ma stworzenie jednostce upośledzonej optymalnych warunków podczas procesu rehabilitacji, a później także w jej życiu.
Z powyższych rozważań wynika, że ostatecznym celem jest włączenie tych osób w normalne społeczeństwo. Podstawową cechą tak rozumianych definicji jest ich kompleksowość, co oznacza, że w ramach procesu rehabilitacji dąży się do zaspokojenia wszystkich potrzeb wynikających z upośledzenia. A. Maciarz uważa, że w procesie rehabilitacji wyłonić można, ze względu na charakter zadań, stosowanych metod i środków, cztery płaszczyzny oddziaływania na jednostkę upośledzoną i na środowisko społeczne: fizyczną, psychiczną, społeczną i zawodową. Wymienione cztery dziedziny działalności rehabilitacyjnej powinny przebiegać integralnie, wzajemnie się spierać i uzupełniać, a dominacja któreś z nich w danej fazie tego procesu powinna być uwarunkowana aktualną sytuacją psychofizyczną i społeczną.
2. Rehabilitacja osób upośledzonych umysłowo.
Nadrzędnym celem rehabilitacji jednostek upośledzonych umysłowo jest przygotowanie ich do życia i pracy oraz włączenie w miarę możliwości w normalne życie społeczne. Z tego też powodu poszczególne części rehabilitacji są wzajemnie uwarunkowane. Rezultaty w rehabilitacji leczniczej mają wpływ na możliwości zawodowe i społeczne funkcjonowanie osób upośledzonych. Podobnie, dobrze dobrana praca zawodowa ma charakter terapeutyczny (usprawniający). Rehabilitacja lecznicza i psychiczna musi być realizowana w pierwszej kolejności, również przygotowanie do pracy i uspołecznienie osób niepełnosprawnych powinno rozpocząć się najszybciej. Wyodrębnienie rehabilitacji leczniczej, psychologicznej, zawodowej i społecznej - nie oznacza, ze stanowią one niezależne części lub fazy. Części te nie tylko wzajemnie warunkują się, lecz także często wzajemnie przeplatają. Wyodrębnienie tych dziedzin wykazuje tylko na pewne aspekty rehabilitacji lub problemy i środki , przy pomocy których są one rozwiązywane.
Rehabilitacja lecznicza (fizyczna)
Jest to proces leczenia zmierzający do usprawniania jednostki poszkodowanej na zdrowiu pod względem fizycznym i psychicznym tak, aby mogła ona prowadzić najbardziej aktywne życie i być samodzielną, a środki i metody lecznicze stosowane są w celu maksymalnego usprawniania organizmu oraz niedopuszczenia do pogłębiania się powstałych defektów. Na rehabilitację leczniczą składa się leczenie kliniczne, kineziterapia, fizykoterapia, psychoterapia, terapia zajęciowa (usprawnianie przez stosowanie różnych celowych i planowych zajęć typu manualnego, intelektualnego), terapia mowy, zaspokojenie potrzeb socjalnych, zaopatrzenie ortopedyczne i preorientacja zawodowa. Skuteczność oddziaływań rehabilitacyjnych w przypadku dziecka upośledzonego umysłowo jest tym większa, im wcześniej upośledzenie to zostanie wykryte i zdiagnozowane, a w konsekwencji im wcześniej rozpocznie się określone działania wspomagające rozwój dziecka. Zadaniem wczesnej diagnostyki jest pokazanie zaburzenia lub upośledzenia, a więc tej dziedziny która wymaga terapii. Podstawę pracy terapeutycznej stanowi diagnostyka wzrostu, rozwoju i sposobu zachowania małego dziecka. Dzięki „Monachijskiej Funkcjonalnej Diagnostyce Rozwojowej” lekarze dysponują nowym instrumentem diagnostycznym, który pozwala już od niemowlęcia rozpoznać dzieci upośledzone, a znając przyczyny i różnorodne uwarunkowania zaburzeń mogą ustalić działania zmierzające do korygowania nieprawidłowości. U każdego dziecka z odchyleniami od normy rozwoju występują funkcje w głębszym stopniu niedorozwinięte lub rozwinięte ponad ogólny poziom rozwoju. Wymaga to zdaniem K. Kirejczyka specjalnego oddziaływania na najbardziej utrudniające rozwój, najniżej rozwinięte i zaburzone funkcje oraz podobnego oddziaływania na ułatwiające tym dzieciom rozwój i dające im największe szanse życiowe funkcje najbardziej u nich rozwinięte. Wymaga to dokładnego poznania odchyleń i przyczyn je powodujących, systematyczności oddziaływań na nie, trwałości wyników oddziaływania, zastosowania zasady indywidualizacji tj. dostosowania metod, środków i organizacji pracy do charakteru poznanych odchyleń oraz do możliwości poszczególnych dzieci, a także zasady elastyczności poczynań oznaczającej potrzebę każdorazowej zmiany i dostosowania oddziaływań do zachodzących zmian w tych odchyleniach i istotnych zmian w środowisku. W trakcie tego procesu ważna jest także wczesna stymulacja oraz wczesna interwencja. Ta pierwsza polega na zewnętrznym oddziaływaniu, które ma na celu pobudzenie, wzmacnianie, wzbogacenie oraz doskonalenie rozwoju dziecka upośledzonego, natomiast wczesna interwencja jest oddziaływaniem psychopedagogicznym, którego celem jest poprawa funkcjonowania małego dziecka, ale także ma za zadanie wspierać psychicznie i merytorycznie rodziców. W prawidłowym rozwoju dziecka upośledzonego umysłowo ważne jest wczesne rozpoznanie oraz zastosowanie właściwego leczenia, rehabilitacji i edukacji. Jak pisze M. Borkowska „najważniejszą i jedyną drogą do osiągnięcia poprawy w zaburzeniach rozwoju psychoruchowego dziecka jest wcześnie rozpoczęte i systematyczne leczenie usprawniające...” A zorganizowanie i zastosowanie integralnej pomocy lekarskiej, psychologicznej i pedagogicznej z wykorzystaniem różnorodnych form zaleć stymulacyjnych, usprawniających, korekcyjnych i wyrównawczych ma największe szanse skutecznego działania w okresie wczesnej interwencji.
U osób upośledzonych umysłowo najczęściej i najgłębiej rehabilitacja lecznicza obejmuje dzieci upośledzone w stopniu głębokim i znacznym, ponieważ częściej niż u dzieci upośledzonych w stopniu lekkim występują wady wzroku, słuchu, niedowłady lub porażenia kończyn oraz wiele różnych schorzeń wymagających specjalistycznego leczenia. Bardzo długo, a w wielu przypadkach na zawsze, pozostają oni na niemowlęcym poziomie rozwoju, stąd konieczność długoletniej uciążliwej ich pielęgnacji. Pielęgnacja ta pochłania tak dużo czasu i wysiłku, że niewiele go już pozostaje na inne czynności wychowawcze i rehabilitacyjne, a wobec niewielkich stosunkowo możliwości rozwojowych i często występujących towarzyszących schorzeń neurologicznych możliwości usprawniania i uczenia głęboko upośledzonych są niewielkie. Dlatego wobec osób z głębokim upośledzeniem umysłowym bardzo korzystna jest metoda tzw. pielęgnacji wychowującej, która polega na tym, że w normalny tok życia rodzinnego i opieki wplata się elementy kształtujące i usprawniające. W tym celu wykorzystuje się sytuacje pielęgnujące do wspomagania rozwoju dziecka upośledzonego i kształtuje się podstawowe umiejętności samoobsługowe takie jak: pobieranie pokarmu, kształtowanie nawyków czystości, zgłaszanie potrzeb fizjologicznych, nauka samodzielnego (na miarę ich możliwości) ubierania się, mycia, jedzenia. Do najczęstszych form pracy z tymi dziećmi należy terapia zajęciowa, mająca na celu maksymalne usprawnianie przez stosowanie różnych celowych, indywidualnych oraz planowych zajęć typu ruchowego i muzykalnego (np. wykonanie biernych ruchów kończynami dziecka, uczenie siadania, wstawania, stania, chodzenia, zajęcia ruchowo-rytmiczne, słuchanie muzyki), manualnego - prace ręczne z piasku, gliny, plasteliny, masy solnej, farby (szczególną rolę odgrywa tutaj przelewanie, przesypywanie, przekładanie) Terapia ta ma na celu wykształcenie u nich nawyku działania, które powoduje, że kierują oni uwagę na zewnątrz, a nie na własne ciało oraz potrafią obsługiwać się sami bądź w granicach swoich możliwości współdziałać przy ubieraniu, myciu czy jedzeniu. Osoby z umiarkowanym, znacznym i głębokim upośledzeniem umysłowym są grupą, w której zaobserwować można bardzo różne postacie kliniczne upośledzenia, wyznaczające specjalne potrzeby rehabilitacyjne oraz wymagające realizowania wobec osób nimi dotkniętych zastosowania szczególnych, specjalistycznych metod oddziaływania pedagogiczni-leczniczego np. w przypadku osoby z Zespołem Downa konieczne jest rozkładanie poleceń na etapy i zastosowania metody stymulacji polisensorycznej, u dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym terapia musi uwzględnić usprawnianie ruchowe, dlatego stosuje się metody Domana, Peto, Faya, Knilla, Bobathów itp, natomiast w przypadku jednostek z autyzmem stosuje się metody behawioralne, holdingu, Kaufmanów i inne. Należy zwrócić uwagę, że głębokie upośledzenie umysłowe nie zwalnia od obowiązku usprawniania dziecka, o ile nie ma przeciwwskazań lekarskich, do rzetelnej i systematycznej pracy, ponieważ ich świat musi być światem bezpiecznym, bogatym w doznania, pełnym urozmaiconych, pozytywnych bodźców i doświadczeń.
Rehabilitacja psychologiczna
Traktowana jest jako pomoc osobie upośledzonej umysłowo w jej przystosowaniu się do życia. U podstaw tej rehabilitacji leży akceptacja niepełnosprawności i polega ona na motywowaniu osoby o obniżonej sprawności do osiągnięcia sukcesu. Motywacja rozumiana jest tu jako czynnik decydujący o efektywności działania nastawionego ku określonym celom lub unikania ich, dlatego jednostka upośledzona poddawana rehabilitacji musi umieć formułować cele do których chciała by dążyć, lub zrezygnować z tych, które ze względu na niepełnosprawność nigdy przez nią nie zostaną osiągnięte.
Do podstawowych zasad psychologicznych, które muszą być uwzględnione w tej rehabilitacji zalicza się:
ujmowanie problemów i potrzeb osoby upośledzonej całościowo i wieloaspektowo, gdyż człowiek stanowi jedność bio-psycho-społeczną:
wykorzystanie organizmu do kompensacji:
rozwijanie zachowanych sprawności:
przystosowanie osoby upośledzonej do środowiska społecznego:
przystosowanie środowiska społecznego i fizycznego do potrzeb tych osób:
aktywność własną jednostki upośledzonej umysłowo w procesie rehabilitacji:
Należy zwrócić uwagę, że osoby upośledzone umysłowo w stopniu lekkim charakteryzują się niedorozwojem przede wszystkim czynności poznawczych, takich jak spostrzeganie, wyobrażenia, pamięć, uwaga, myślenie i orientacja społeczna. Szczególnie upośledzona jest funkcja myślenia abstrakcyjnego: procesy analizy, syntezy i uogólniania. Spostrzegają one wolniej, mniej dokładnie i w węższym zakresie, ich wyobrażenia są również mniej dokładne, posiadają także słabą pamięć. Mają często trudności w wyrażaniu swoich myśli i rozumieniu wypowiedzi innych osób. Często także nie rozumieją bardziej skomplikowanych zjawisk i sytuacji trudnych, których nie potrafią rozwiązać. Z reguły nie podejmują działań z własnej inicjatywy, lecz starają się naśladować innych, a w ich działaniu brak jest planowości, inwencji i samodzielności. Często podejmują działania pod wpływem aktualnego nastroju, emocji, nie przewidując dokładnie skutków swoich decyzji. Za typowe objawy upośledzenia umysłowego uważa się schematyzm i bezwład myślenia, mały krytycyzm. W sferze emocjonalnej charakteryzują się niezrównoważeniem emocjonalnym. Osoby upośledzone umysłowo nie mogące często w pełni uchwycić istoty wymagań, jakie stawia im społeczeństwo są bardziej podatne na różnego rodzaju zaburzenia sfery emocjonalnej. Według Tadeusza Gałkowskiego „zaburzenia w zakresie sfery emocjonalnej dają poważne konsekwencje w obrębie funkcji związanych z inteligencją. Do zaburzeń takich należą przede wszystkim nadpobudliwość i powstające na tym tle trudności w koncentracji uwagi oraz zaburzenia wynikające z ograniczenia zdolności spostrzeżeniowych i poznawczych, a także innych wad wrodzonych....” Autor podejmując próbę wyjaśnienia powstania zaburzeń emocjonalnych u dzieci upośledzonych umysłowo uważa, że liczne niepowodzenia, jakie spotykają dzieci opóźnione, które najczęściej nie są wstanie przewidzieć sytuacji i sprostać ciągłym wymaganiom ze strony otoczenia powodują określony typ niedostosowania emocjonalnego. Jeżeli cele działania przekraczają możliwości tych dzieci, tracą one zaufanie do samego siebie. Zaczynają unikać sytuacji, w których muszą podejmować systematyczne wysiłki i osób, z którymi kontakt wymaga posługiwania się złożonymi formami zachowania się, choćby takimi jak mowa czy myślenie. Nie uczestniczą one w zajęciach grupowych i nie dają się nakłonić do żadnych czynności, tylko dlatego, że spodziewają się niepowodzeń. Lękliwość idąca w parze z innymi objawami przeszkadza w procesach uczenia się, przytłumia ciekawość, kieruje uwagę na własne przeżycia, ogranicza kontakt ze światem zewnętrznym, nie pozwala opanować nawyków związanych z porozumiewaniem się, myśleniem abstrakcyjnym, tworzeniem pojęć na drodze prawidłowych procesów spostrzeżeniowych. Trudności przystosowawcze u tych osób często też są rezultatem zaburzonej struktury osobowości, co charakteryzującej się między innymi małym zróżnicowaniem. Podstawowym brakiem w ich osobowości jest niedostatecznie rozwinięta i zorganizowana funkcja „ego”. A że na podstawie „ego” kształtuje się „superego”, - zatem braki występują także w rozwoju tej funkcji, która zakłada możliwość prawidłowego ujmowania rzeczywistości, a ponadto jest podstawą do zaspokojenia potrzeb zgodnie z własnymi możliwościami i warunkami otoczenia. U dzieci upośledzonych najczęściej rodzi się poczucie mniejszej wartości na skutek znacznych upośledzeń. Brak wiary we własne siły decyduje o tym, że nie chcą podejmować wysiłków, które wcale nie przerastają ich możliwości. Nieprawidłowe ukształtowane „ego” nie pozwala tym osobom na odpowiednie przystosowanie społeczne i uzyskanie bezpieczeństwa. Wymagają one większego wzmocnienia i zachęcania do różnych czynności niż osoby normalne, jednocześnie bardziej oczekują na przejawy życzliwości ze strony najbliższych oraz tych, z którymi się spotykają w życiu codziennym. Stosowanie pochwał i nagród za najmniejsze nawet osiągnięcia może wpłynąć na zmianę ich postawy, a dostosowanie się do skromnych możliwości dzieci upośledzonych i wyraźne okazywanie im swego zadowolenia i aprobaty przy niewielkich nawet osiągnięciach mobilizuje ich do podejmowania czynności, dzięki którym rozwija się w nich poczucie własnej wartości. Dlatego w pracy psychologicznej z dziećmi upośledzonymi umysłowo w stopniu lekkim konieczne jest :
umiejętne zindywidualizowanie, włączenie upośledzenia i jego skutków w pojęcie jednostki o sobie, zaczynając od wzmocnienia poczucia własnej wartości przez pozytywną ocenę posiadanych cech i wyrobienie umiejętności w dokonywaniu prawidłowej wartościującej oceny siebie
pomaganie w wytwarzaniu obrazu siebie, w którym pozytywy przewyższają znaczenie istniejących negatywów
podsuwanie pozytywnych i możliwych dla danej jednostki do naśladowania modeli, z którymi mogłaby się identyfikować,
włączenie w grupę społeczną i podniesienie samooceny dzięki poczuciu członkostwa w niej i pełnieniu adekwatnych ról społecznych.
C) Rehabilitacja zawodowa
Podstawowym celem rehabilitacji fizycznej, psychicznej, zawodowej i społecznej osób upośledzonych umysłowo jest przygotowanie do pracy zawodowej i życia w społeczeństwie ludzi normalnych. Bez zawodowego wykształcenia nie można mówić o pełnej ich rehabilitacji. Przygotowanie i kształcenie zawodowe umożliwia nie tylko zdobycie zawodu, ale również uczy korzystania z usług socjalnych, wynikających z umowy o pracę oraz poprzez to kształcenie dokonuje się potrójna rehabilitacja, a mianowicie: zawodowa, ekonomiczna i społeczna. Jak pisze J. Zabłocki „rehabilitacja zawodowa stanowi część ogólnego procesu rehabilitacji , który polega na świadczeniu takich usług jak: poradnictwo zawodowe, szkolenie zawodowe i zatrudnienie, aby umożliwić jej uzyskanie i awans w odpowiedniej pracy, a przez to umożliwić jej integrację lub reintegrację w normalne życie społeczne...” Rehabilitacja zawodowa przebiega w kilku etapach: rozpoczyna się od oceny zdolności do pracy osoby upośledzonej (poradnictwo zawodowe), następny etap stanowi przygotowanie do pracy poprzez szkolenie zawodowe i kształcenie zawodowe, które realizowane jest w specjalnych szkołach zawodowych, zakładach rehabilitacji zawodowej lub w specjalnych zakładach pracy. Ostatni etap rehabilitacji zawodowej stanowi adaptacja zawodowa osoby upośledzonej do nowego środowiska pracy, zwłaszcza w początkowym okresie zatrudnienia. O adaptacji zawodowej pracowników upośledzonych umysłowo decyduje:
dobre przygotowanie do pracy,
właściwy dobór rodzaju i warunków pracy uwzględniając ich psychofizyczne możliwości i kwalifikacje zawodowe, a także zainteresowania, preferencje i aspiracje zawodowe,
prawidłowe przygotowanie społecznego środowiska pracy do współdziałania z upośledzonymi umysłowo pracownikami,
pomoc właściwych służb w początkowym okresie zatrudnienia.
Należy pamiętać, że praca zawodowa nie tylko daje wynagrodzenie materialne, które zaspakaja potrzeby bytowe, ale ma wpływ na kształtowanie się psychiki, rozwój osobowości i bieg życia jednostek upośledzonych. Niestety zaspokojenie potrzeb zawodowych tych osób jest szczególnie trudne. Przyczyny tego są złożone: z jednej strony obniżenie sprawności intelektualnej sprzężone często z dodatkowymi zaburzeniami, a z drugiej ograniczona liczba zawodów, które mogą wykonywać jednostki upośledzone. Charakterystyczne dla opóźnienia umysłowego cechy, takie jak: brak samodzielności i inicjatywy, skłonność do naśladownictwa, sugestywność, a także obniżona zdolność samooceny stwarzają dodatkowe trudności w przystosowaniu zawodowym tych osób. Przy kwalifikowaniu absolwentów szkół specjalnych do podejmowania pracy zarobkowej powinny być uwzględniane następujące kryteria: stopień upośledzenia umysłowego i ogólnego stanu zdrowia, poziom rozwoju intelektualnego i przystosowania społecznego, rodzaj ukończonej szkoły i posiadanych kwalifikacji, poziom kwalifikacji (wiedza zawodowa, postawa i umiejętności zawodowe), cech osobowościowych i społeczno-obywatelskich, lokalne możliwości zatrudnienia w wyuczonym zawodzie.
W najkorzystniejszej sytuacji są osoby upośledzone umysłowo w stopniu lekkim, ponieważ ich zdolność do pracy jest stosunkowo najmniej ograniczona. Występują u nich jednak znaczne bariery w zakresie orientacji na stanowisku i w miejscu pracy, a przede wszystkim w procesach decyzyjnych. Według K. Zabłockiego u podstaw tych ograniczeń leżą:
- niska organizacja procesów percepcyjnych i niedorozwój czynności umysłowych tak istotnych przy podejmowaniu decyzji. Stąd nie mogą oni wykonywać zawodów wymagających pewnej sprawności umysłowej i samodzielności. Dotyczy to głównie zawodów umysłowych, w wykonaniu których przeważają procesy orientacyjne i decyzyjne.
- trudności w społecznej adaptacji do środowiska pracy, chociaż wykazują silną potrzebę normalnych kontaktów społecznych, to jednak mają trudności w ich nawiązaniu i utrzymaniu. Powodem tego jest poczucie niższości, podejrzliwości wobec innych osób, poczucie niepewności.
- problemy w ułożeniu poprawnych stosunków i współpracy między pracownikami pełnosprawnymi i upośledzonymi, których częstą przyczyną są konflikty wywoływane przez osoby opóźnione, ich reakcje emocjonalne nieadekwatne do siły bodźca, a niekiedy zachowania agresywne.
- niepowodzenia, które udaremniają zaspokojenie uznania społecznego, co powoduje u nich powstanie stanów frustracyjnych, niepokoju oraz napięć psychicznych.
Analiza rozwoju społecznego osób lekko upośledzonych umysłowo potwierdza, że są one zdolne w sprzyjających warunkach prawidłowo funkcjonować w społeczeństwie, podejmując pracę zawodową. Posiadają predyspozycję do wykonania zawodów i prac polegających głównie na wykonawstwie, naśladownictwie, odtwarzaniu itp. Pracują oni przeważnie w wielkich zakładach produkcyjnych, przemysłowych w takich zawodach jak: mechanik, tokarz, monter, operator, pozostali często jako robotnicy niewykwalifikowani. Niestety ubóstwo treści pracy rodzi szereg negatywnych skutków psychicznych, takich jak zniechęcenie i bierność, które mogą obniżyć produktywność osoby upośledzonej, jak i jego aktywność zawodową, a rozdrabnianie pracy na drobne operacje wywołuje poczucie monotonii i spadek wymagań kwalifikacyjnych na niektórych stanowiskach. Przy prostych powtarzalnych operacjach powstaje napięcie nerwowe i zmęczenie, a także zanik zainteresowań wykonaną pracą. Badania wykazały, że absolwenci szkół specjalnych często nie są w stanie opanować około połowy operacji w zawodach z branży metalowej, drzewnej, odzieżowej i żywieniowej. Możliwości zawodowe osób umiarkowanie lub znacznie upośledzonych w porównaniu do jednostek o lekkim upośledzeniu umysłowym są stosunkowo niewielkie. Mogą oni pracować tylko w specjalnych warunkach i pod nadzorem innych osób. Z tego też powodu najczęściej przygotowywani są do pracy, a następnie zatrudniani w zakładach pracy chronionej, głównie w spółdzielniach inwalidów. W nielicznych przypadkach zatrudniani są w zwykłych zakładach pracy na dobranych i przystosowanych stanowiskach pracy. Można ich nauczyć wykonania wielu prostych prac takich jak: cięcie, zbijanie, montaż różnych elementów, składanie, naklejanie. Przeznaczona dla nich praca powinna składać się z niewielu czynności, powtarzających się i nie zmieniających się często. Proces szkolenia zawodowego tych osób i przyuczenia do wykonania określonych czynności jest bardzo trudny i wymaga wielu wysiłków, czasu oraz cierpliwości ze strony pracodawcy. Inną trudnością w przygotowaniu do pracy osób umysłowo upośledzonych w stopniu umiarkowanym i znacznym jest sprawa ich zachowania się w miejscu pracy i przystosowania się do jej wymagań. Dużo wysiłku wymaga usprawnienie takich form zachowania jak: punktualność, zdyscyplinowanie, utrzymanie porządku oraz dokładność wykonania zadań, systematyczność, itp. Okazuje się, że wiele z nich potrafi pracować w miarę swoich możliwości systematycznie i dokładnie a także osiągać oczekiwane rezultaty.
Najistotniejszymi czynnikami warunkującymi zawodowe i społeczne przystosowanie osób upośledzonych umysłowo, zwłaszcza młodzieży, jest prawidłowy dobór zawodu i dalsze dobre przygotowanie zawodowe, a następnie dobór odpowiedniego stanowiska pracy w zakładzie oraz właściwa opieka w zakresie adaptacji zawodowej. Do grupy czynników wewnętrznych wpływających na przebieg i wyniki zawodowego przystosowani zalicza się: stan zdrowia, wiek, płeć, motywację do nauki i pracy, zachowanie się, itp. W grupie czynników zewnętrznych istotną rolę odgrywają wpływy natury prawnej, instytucyjno-organizacyjnej, kadrowej, fizyczno-techniczne warunki kształcenia zawodowego, oraz szczególnie ważne czynniki psychospołeczne, a więc postawy społeczeństwa wobec osób opóźnionych. Bardzo ważna dla prawidłowego przystosowania zawodowego tych jednostek jest relacja między czynnikami zewnętrznymi i wewnętrznymi, chodzi tu zwłaszcza o równowagę między wymaganiami, jakie osobom upośledzonym stawia praca i środowisko pracy, a ich możliwościami spełnienia tych wymagań oraz potrzebami osób opóźnionych, a możliwościami zaspokojenia tych potrzeb przez pracę.
D) Rehabilitacja społeczna
Przy adaptacji społecznej i zawodowej jednostek upośledzonych samo opanowanie zawodu nie wystarcza, by jednostki te mogły osiągnąć powodzenie w życiu osobistym i w pracy oraz aby ich przygotowanie do pracy przebiegało prawidłowo. Istotne znaczenie w przystosowaniu jednostki odgrywają umiejętności, które rozwijają samowystarczalność w czynnościach samoobsługowych i gospodarczych, w załatwieniu osobistych spraw w różnych instytucjach, w poprawnym współżyciu i współdziałaniu z innymi w różnych sytuacjach w pracy i w czasie wolnym. Dlatego bardzo ważna jest rehabilitacja społeczna tych osób, którą A. Maciarz definiuje jako „szeroki zakres działań zmierzających z jednej strony, do ukształtowania u jednostek upośledzonych postaw i umiejętności społecznych umożliwiających im samodzielne funkcjonowanie, współżycie z innymi ludźmi, a z drugiej, do kształtowania środowiska społecznego, w aspekcie tworzenie w nim coraz korzystniejszych warunków życia dla tych jednostek...”
Rehabilitacja ta uwarunkowana jest następującymi czynnikami:
Adaptacją społeczną osoby upośledzonej umysłowo , czyli przystosowanie się do wymogów życia społecznego przez opanowanie umiejętności i technik społecznego funkcjonowania i zachowania się w rodzinie, szkole, pracy, placówkach użyteczności publicznej.
zniesieniem barier utrudniających i ograniczających włączenie się w życie społeczne, a mianowicie:
- barier społecznych do których w pierwszej kolejności należą negatywne i obojętne postawy osób pełnosprawnych wobec osób upośledzonych,
barier ekonomicznych, do których należą różnego rodzaju problemy socjalno-bytowe stwarzające osobie z odchyleniami trudne warunki życiowe np. brak pracy zawodowej,
barier prawnych, czyli wszelkiego rodzaju przepisów legislacyjnych dyskryminujących osoby upośledzone pod pewnymi względami,
- barier architektonicznych i urbanistycznych.
Opanowanie umiejętności (technik społecznego bytowania) potrzebnych w życiu codziennym przez jednostkę upośledzoną jest jednym z głównych celów jej rehabilitacji społecznej, ponieważ prowadzi do odzyskania szacunku dla siebie samego, jak i dla odzyskania niezależności fizycznej. A niezadowalający stopień opanowania ich może powodować niepowodzenia i trudności w życiu osobistym, w pracy zawodowej oraz w przystosowaniu do wymagań grup społecznych. Do form i metod pracy, które prowadzą do lepszego przystosowania społecznego tych osób zalicza się: metodę inscenizacji społecznej czyli udział w rzeczywistych sytuacjach życiowych w towarzystwie osoby doświadczonej, realne sytuacje życiowe doświadczone wespół z innymi upośledzonymi, dyskusje nad zmyślonymi wydarzeniami, wprowadzenie stosunków świata zewnętrznego do wewnętrznego życia szkoły, ośrodka specjalnego, dzielenie się doświadczeniami życiowymi w czasie dyskusji w grupie, itp. W rehabilitacji społecznej chodzi więc o pełne włączenie jednostki upośledzonej umysłowo we wszystkie przejawy życia społecznego , aby była i czuła się wartościowym użytecznym członkiem społeczeństwa, który z jednej strony korzysta ze wszelkich dóbr osiągnięć kultury i cywilizacji , a z drugiej aktywnie włącza się w ich pomnażanie. Dlatego też doniosłą rolę w rehabilitacji społecznej odgrywa integracja osób upośledzonych umysłowo w społeczeństwo.
W opiece i wychowaniu każdego dziecka z ryzykiem rozwojowym, zagrożonego chorobą, dysfunkcjami i wadami fizycznymi nie ma gotowych zasad postępowania praktycznego. Wynikają one z ciągłej refleksji, siły woli oraz nietypowych, długotrwałych poświęceń i spełnień służących zdrowiu dziecka oraz jego rozwojowi. Z tych względów tak bardzo potrzebna jest profilaktyka i diagnoza zaburzeń rozwojowych w celu zrozumienia ich istoty i podjęcia jak najwcześniej działań rehabilitacyjnych. We współczesnym podejściu do strategii rehabilitacji bardzo silnie akcentuje się udział rodziny w tym procesie. Współpraca rodziców z zespołem rewalidującym, ich wytrwałość i cierpliwość dają zdumiewające efekty. Rola dziecka realizuje się i ujawnia w całym swym bogactwie przede wszystkim w domu. W rodzinie, jako grupie pierwotnej, najsilniej rozwija się świat uczuć dziecka.. Więzi uczuciowe, łączące dziecko kalekie z pozostałymi członkami rodziny, są nad wyraz istotnym motywem do przejawiania aktywności jako instrumentu rehabilitacji Rodzina najlepiej rozumie i wybacza niepowodzenia wysiłków, ale i najlepiej gratyfikuje powodzenia. Dlatego integralną część rehabilitacji stanowi przygotowanie członków rodziny, wszystkich specjalistów pracujących oraz całego społeczeństwa do wzajemnego współdziałania i współżycia z dziećmi upośledzonymi.
W każdym przypadku upośledzenia rehabilitacja musi być oparta na:
dobrej znajomości rodzaju i stopnia upośledzenia oraz związanych z tym czynników etiologicznych, a także na możliwościach rozwojowych w tym zachowanych sprawności i umiejętności, postaw, zainteresowań,
uwzględnieniu w metodach pracy rehabilitacyjnej typu układu nerwowego, sił i możliwości dziecka oraz czynników podnoszących próg tolerancji na frustracje,
tworzeniu warunków kształtujących nowe motywacje,
znajomości jednostkowych i środowiskowych uwarunkowań skuteczności procesu rehabilitacji, a w szczególności na rozumieniu percepcji społecznej skutków upośledzenia i jej wpływu na funkcjonowanie społeczne i osobowość dziecka,
stosowaniu w całej pełni metod kompensacyjnych, korygujących, usprawniających i dynamizujących dana jednostkę,
rozumieniu problemów społecznych i psychologicznych nurtujących rodziców w sytuacji upośledzenia
uaktywnianiu i zintegrowaniu działań polskiego szkolnictwa, organizacji społecznych oraz społeczności lokalnej w procesie rehabilitacji
Hulek A.: Pedagogika rewalidacyjna. Warszawa 1977 s.14
Dykcik W.: Pedagogika specjalna. Warszawa 1998 s.68
Hulek A.: Pedagogika rewalidacyjna. Warszawa 1977 s.22
Larkowa.: Człowiek niepełnosprawny-problemy psychologiczne. Warszawa 1987 s.17
Maciarz A.: Rewalidacja społeczna dzieci. Zielona Góra 1981 s.17
Kirejczyk K.: Upośledzenie umysłowe - pedagogika. Warszawa 1981 s.155
Borkowska M.: ABC rehabilitacji dzieci. Mózgowe porażenie dziecięce. Warszawa 1989 s.27
Gałkowski T. Dzieci specjalnej troski. Warszawa 1972 s.27
Zabłocki J.: Psychologiczne i społeczne wyznaczniki rehabilitacji zawodowej inwalidów. Warszawa 1995 s.25
Zabłocki K.J.: Wprowadzenie do rewalidacji Toruń 1996 s.46
Maciarz A.: Rewalidacja społeczna dzieci. Zielona Góra 1981 s. 18
2