Cechy rozwoju psychospołecznego osób z upośledzeniem umysłowym
1. Przyczyny upośledzenia umysłowego, proces patologizacji rozwoju.
1.1. Czynniki składające się na przyczyny upośledzenia.
Wśród czynników składających się na przyczyny upośledzenia możemy wyróżnić biologiczne, społeczne i psychologiczne. Czynniki biologiczne są pierwotnymi i bezpośrednimi, uszkadzając strukturę mózgową prowadzą bezpośrednio do obniżenia poziomu funkcjonowania intelektualnego. Mimo tak bezpośredniego działania stanowią tylko jedną z determinant rozwoju, wpływ, której może być modyfikowany przez czynniki społeczne i psychologiczne.
Przejawy zaburzeń w zakresie funkcjonowania biologicznego znajdują częściowo odbicie w zakłóceniach czynności psychicznych. Dzieci, które doznały uszkodzeń biologicznych we wczesnym okresie życia mają bardzo zróżnicowane losy - ich rozwój ostatecznie zależy od stanu wyjściowego organizmu oraz od całego łańcucha zdarzeń i wielokierunkowych zależności prowadzących do wykorzystania lub zmarnowania potencjału.
Czynniki społeczne, będące wtórnymi, pośrednimi wpływają na nieprawidłowości w rozwoju emocjonalnym, społecznym i całej osobowości - w tym, wtórnie, stanowią blokadę dla funkcjonowania intelektualnego. Czynniki społeczne są rozumiane jako „ wyzwalacz” potencjału biologicznego.Kontakty człowieka ze środowiskiem przebiegają głównie między ludźmi i nasycone są emocjami. Bardzo dużą rolę przypisuje się jakości kontaktów dziecka z otoczeniem społecznym, nadając specjalne znaczenie więzi między matką a dzieckiem i doświadczeniom w zaspokajaniu potrzeb przez rodzinę. Psychologia prenatalna kładzie nacisk na kontakt dziecka i matki w okresie przed urodzeniem. Po narodzeniu następuje okres symbiozy między matką i dzieckiem. Następnie zachodzi proces wyodrębniania, czyli tworzenia z pierwotnie otrzymanej od matki organizacji życia psychicznego - organizacji własnej, wzbogaconej o nowe kontakty z otoczeniem i percypowanej przez Ja. Inaczej ten proces nazywa się procesem indywidualizacji. U niektórych dzieci istnieje ryzyko niepowodzeń w przebiegu tego procesu - np. dotyczy to osób po traumie biologicznej lub w wyniku odrzucenia przez matkę niedojrzałą do macierzyństwa.
Czynniki psychologiczne to właściwości psychiki, które są siłą napędową jej rozwoju. Należą tu dynamizmy wyznaczające podstawowe kierunki aktywności człowieka i mające właściwe sobie zasady organizacji. Wymienić tu należy ciekawość lub inaczej popęd poznawczy - podstawowy motor aktywności dzieci i młodzieży. Hamulcem dla ciekawości jest lęk. W procesie rozwoju psychicznego istnieje - poza wzajemnymi zależnościami i uwarunkowaniami - pewien zakres autonomii poszczególnych dynamizmów, struktur czy funkcji. Występuje duża różnorodność modeli rozwoju dzieci.
Postawienie ścisłej granicy między czynnikami biologicznymi, społecznymi i psychologicznymi jest niemożliwe, ponieważ jedne przenikają drugie. Wspomaganie rozwoju dziecka biologicznie uszkodzonego i zagrożonego upośledzeniem graniczy ze sztuką jest, bowiem stałym szukaniem najlepszych rozwiązań w aktualnej sytuacji życiowej na każdym etapie rozwoju.
1.2. Proces patologizacji rozwoju.
Patologizacja rozwoju przebiega w trzech etapach - wstępnym, przygotowującym i stanu patologii.
Etap wstępny patologizacji rozwoju charakteryzuje występowanie predykatorów zaburzeń, to jest zespołu warunków biologicznych, społecznych i psychologicznych związanych z osobami przyszłych rodziców oraz uwarunkowań, w których zostanie poczęte i wychowywane dziecko. Predykatorami tymi są: wyposażenie genetyczne i stan zdrowia rodziców, stopień czystości powietrza, gleby i wody, dojrzałość rodziców do rodzicielstwa i wiele innych.
Etap przygotowujący to moment powstania uszkodzenia - w chwili zadziałania czynnika uszkadzającego typu biologicznego ( infekcja wirusowa uszkadzająca płód, stan niedożywienia, aberracja chromosomowa) lub psychologicznego - stresy matki wywierające ogromny wpływ na cechy psychofizyczne płodu. Przykładem mogą tu być niekorzystne warunki połogu w szpitalach - silne światło, hałas, oderwanie od matki, skrępowanie pieluchami i poddanie reżimowi sali noworodków.
Rozwój dziecka dokonuje się przez interakcje z otoczeniem zewnętrznym - zachowanie się dziecka wyzwala w rodzicach reakcje emocjonalne i odwrotnie. W przypadkach patologicznych tak się nie dzieje - występują trudności w kontaktach zwłaszcza wobec dzieci, które rodzą się z wyraźną wadą rozwojową. Szok przeżywany przez matkę bardzo utrudnia nawiązanie tego pierwszego kontaktu.
Prawdziwy proces patologizacji zaczyna się wtedy, gdy następuje ciąg interakcji o charakterze negatywnego sprzężenia zwrotnego zarówno w obrębie wewnętrznej organizacji ustroju dziecka i jego psychiki, jak i pomiędzy dzieckiem i otoczeniem zewnętrznym. W rozwoju psychicznym małego dziecka jest sprawa podstawową utrzymanie jego gotowości do wchodzenia w kontakty z otoczeniem, do eksplorowania świata i przejawiania aktywności ukierunkowanej na zabezpieczenie swojego dobrego samopoczucia. Istnieje kilka charakterystycznych typów wciągania się przez matkę i jej dziecko w proces patologizacji.
Typ pierwszy - charakteryzuje dominacja lękowo - ochronnego nastawienia matki wobec dzieci z nieprawidłowościami w rozwoju ( dzieci przejawiają wówczas bierność w działaniu).
Typ drugi- cechuje dążenie do likwidacji dysfunkcji rozwojowej ( rehabilitacja, farmakoterapia - wytwarzają wokół dziecka atmosferę napięcia i ostatecznie wrogość dziecka wobec rodziców i odwrotnie).
Trzeci typ - to obojętność otoczenia na potrzeby dziecka i brak gotowości do wchodzenia z nim w kontakty. Dzieci nie akceptowane przez otoczenie i nie doświadczające przyjaznych uczuć skierowanych do siebie ujawniają bardzo wysoki poziom lęku zamykający wiele dróg kontaktów ze światem.
Inne formy patologii zachowania wobec dzieci uszkodzonych biologicznie to: maltretowanie ich, zamykanie w komórkach, bicie, niedostateczne odżywianie, a nawet - poddawanie torturom i wykorzystywanie seksualne.
Odrębnym zagadnieniem jest tworzenie się upośledzenia umysłowego u dzieci z defektami narządów słuchu, wzroku i mowy oraz uszkodzenie narządów ruchu - są to tzw. sprzężone upośledzenia. Wspólną cechą wszystkich procesów patologicznych w II etapie tworzenia upośledzenia jest powstawanie ciągów zależności między skutkami traumy, a zblokowaniem możliwości rozwoju umysłowego.
Etap trzeci polega na usztywnieniu procesów patologicznych - w tym stadium szansa na powodzenie terapii jest znikoma, prawie też nie ma nadziei, aby poprawa nastąpiła w sposób samoistny, bez impulsu z zewnątrz. Mówi się o nieodwracalności upośledzenia umysłowego.
Pomoc w rozwoju osobom z upośledzeniem umysłowym realizowana jest z uwzględnieniem dwóch kierunków działania. Pierwszy nastawiony jest na pomoc w wyjściu z upośledzenia i sprawieniu, by straciły cechy patologii. Istnieje taka możliwość w pierwszych dwu fazach patologizacji poprzez redukcję skutków pierwotnego defektu, zatrzymanie procesu patologizacji rozwoju i zmiany na bardziej korzystny.
Drugi kierunek działania polega na tym, by dziecko upośledzone przyjąć i zaakceptować w upośledzeniu. ( Przedszkola i szkoły integracyjne.)
1.3. Zasady terapeutyczne.
Kanonem tradycyjnego myślenia terapii dzieci upośledzonych w rozwoju jest stymulacja i precyzyjne nauczanie oraz psychoterapia ukierunkowana.
Koncepcja tworzenia się upośledzenia ma wpływ na podejście do prowadzenia terapii.
Małgorzata Kościelska przedstawia tezy teorii tworzenia się upośledzenia:
1. Upośledzenie jest stanem funkcjonalnym w rezultacie patologii procesu rozwoju.
2. Istnieją różne drogi dojścia do tego stanu.
3. W procesie patologizacji istnieją fazy.
4. Cecha najbardziej charakterystyczna procesu patologizacji to sposób formowania się osobowości, którego efektem jest deficyt funkcji poznawczych.
5. Otoczenie społeczne jest włączone w proces patologizacji rozwoju.
6. Rozwój Ja i zależnych od niego funkcji poznawczych dokonuje się poprzez interakcję z otoczeniem społecznym - ważny tu jest typ stosunków pomiędzy różnymi członkami tej interakcji.
7. Centralną strukturą w osobowości jest Ja, ograniczenie jego rozwoju skutkuje zaburzeniami w sferze poznawczej.
Z tez powyższych wynikają trzy zasady terapeutyczne:
1. Oddziaływanie terapeutyczne musi uwzględniać fazę rozwoju dziecka i etap procesu patologizacji.
2. Terapia musi uwzględniać stan Ja i być ukierunkowana na jego wspomaganie.
3. Do terapii musi być włączone otoczenie społeczne.
Zasada zależności oddziaływania terapeutycznego od fazy rozwoju dziecka i etapu patologizacji polega na tym, że nie może być jednej metody terapeutycznej i jednego programu oddziaływania wobec wszystkich zgłaszających się do terapii dzieci, gdyż każde z nich jest w różnym stanie rozwoju, w różnym wieku i innej fazie patologizacji. Najkorzystniej jest, gdy proces terapii dotyczy dzieci małych, choć może on nieodzowny również w przypadku dzieci starszych lub ludzi dorosłych z upośledzeniem umysłowym.
Zgodnie z zasadą ukierunkowania terapii na rozwijanie Ja - wszelkie zaburzenia w rozwoju o typie upośledzenia umysłowego maja swoje źródło w patologii Ja. Sposób funkcjonowania Ja jest zawsze podstawowo ważny dla możliwości realizowania potencjału poznawczego, a także potencjał ten tworzy.
Pewne możliwości terapii , czyli ulepszania rozwoju wiążą się z oddziaływaniem na Ja . Charakterystyczne symptomy upośledzenia - bierność w zachowaniu, brak aktywności eksploracyjnej, zależność emocjonalna od innych sugestywność w myśleniu są to zaburzenia poczucia podmiotowości. Dziecko do prawidłowego rozwoju , a dorosły do dobrego funkcjonowania, potrzebuje wolności i miłości dających poczucie godności. Proces terapii jest ukierunkowany na to, aby budować wiedzę człowieka o świecie i sobie - służy temu działanie w świecie zrozumiałym i przewidywalnym.
Zasada włączenia do terapii otoczenia społecznego akcentuje dwa aspekty funkcjonowania społecznego tego otoczenia: może ono być czynnikiem patogennym lub też stać się ofiarą patologicznego sposobu funkcjonowania dziecka. Istnieją dwie możliwości postępowania terapeutycznego: zastępowanie do pewnego stopnia rodziny przez terapeutę lub oddziaływanie na rodzinę. Im większe będzie zrozumienie społeczne potrzeb rodzin wychowujących dzieci z problemami w rozwoju, tym mniej będzie rodzin wymagających pomocy terapeutycznej i tym mniej będzie ludzi upośledzonych.
2. Upośledzenie umysłowe.
2.1. Epidemiologia i klasyfikacje stopni upośledzenia umysłowego.
Najliczniejszą z epidemiologicznego punktu widzenia przyczyną niepełnosprawności dzieci i młodzieży jest upośledzenie umysłowe. Dotyczy ono 60-70% ogółu niepełnosprawnych osób w Polsce. W upośledzeniu umysłowym dają się wyróżnić trzy składniki: organiczny, psychologiczny i społeczny. Każdy z nich dotyczy nieco innego aspektu upośledzenia:
-składnik organiczny - zaburzeń i uszkodzeń w budowie i fizjologii układu nerwowego,
-składnik psychologiczny - obniżenia sprawności intelektualnej i jego różnych konsekwencji dla psychicznego funkcjonowania jednostki,
-składnik społeczny - szczególnych uwarunkowań roli społecznej osoby upośledzonej.
R. Heber w podręczniku terminologii i klasyfikacji niedorozwoju umysłowego stwierdza:
„(…) Przez niedorozwój umysłowy rozumie się niższą od przeciętnej ogólna sprawność intelektualną, która powstała w okresie rozwojowym i jest związana z jednym lub więcej zaburzeniem w zakresie: dojrzewania, uczenia się i społecznego przystosowania”.( Clarke,1969,s.69)
Dzieci upośledzone umysłowo różnią się od swoich przeciętnie rozwijających się rówieśników pod względem możliwości w zakresie rozwoju procesów poznawczych, percepcyjnych i emocjonalnych. Znacznie częściej występują u nich różne wady wzroku i słuchu, upośledzenie narządów ruchu, zaburzenia mowy oraz niektóre choroby, np. padaczka. Ograniczenia w myśleniu abstrakcyjnym, obniżenie ciekawości, dociekliwości i zdolności koncentrowania uwagi na jednym przedmiocie przez dłuższy czas utrudniają realizację dłuższych czasowo zadań i osiąganie sukcesów. Myślenie dziecka upośledzonego umysłowo zawsze związane jest z konkretnymi sytuacjami, dostępnymi we własnym doświadczeniu.
2.2. Charakterystyka cech rozwoju funkcji poznawczych, emocji i umiejętności społecznych cechujących poszczególne stopnie upośledzenia umysłowego.
Wśród dzieci zaliczonych do grupy o niższym niż przeciętny poziomie rozwoju umysłowego ( tzw. pogranicze upośledzenia umysłowego), zaliczanych jeszcze do normy rozwoju umysłowego wyróżnia się pięć kategorii zaburzeń wymagających oddzielnego postępowania pedagogicznego.
Wyróżnia się tu dzieci zaniedbane pedagogicznie, dzieci z deficytami parcjalnymi, takie, u których przebieg procesów intelektualnych jest powolny, lekko upośledzone umysłowo oraz takie, których nie można zakwalifikować do żadnej z wymienionych kategorii.
Dzieci funkcjonujące na poziomie rozwoju niższym niż przeciętny z powodu zaniedbania pedagogicznego mogą rozwijać się prawidłowo nie przysparzając trudności pod warunkiem intensywnego nauczania i wczesnej stymulacji intelektualnej. Powinny one chodzić do szkół masowych.
Osoby zaliczone do tej grupy z powodu deficytów parcjalnych to takie, u których ogólna inteligencja jest w normie, a upośledzone są ( w stopniu lekkim lub umiarkowanym) niektóre funkcje, np. percepcja wzrokowa, słuchowa, koordynacja wzrokowo - ruchowa, wzrokowo - słuchowa etc. Powinny one chodzić do szkół masowych, choć niektóre z nich będą miały trudności z ukończeniem szkoły i realizacją programu, - jeśli uszkodzone są funkcje związane z opanowaniem podstawowych umiejętności szkolnych.
Dzieci, które cechuje powolny przebieg procesów intelektualnych powoli spostrzegają, wolniej tworzą pojęcia i zapamiętują, powoli rozwiązują problemy i uczą się. Ich rozwój umysłowy jest prawidłowy i powinny one znaleźć miejsce w szkole masowej.Dzieci z wymienionych powyżej trzech grup wymagają intensywnej stymulacji, pomocy pedagogicznej w postaci zajęć korekcyjno - wyrównawczych, zindywidualizowanego systemu nauczania.
Zaliczone do grupy dzieci o rozwoju niższym niż przeciętny osoby upośledzone umysłowo w stopniu lekkim to takie, u których I.I. wskazuje na upośledzenie lecz wskutek dobrej stymulacji środowiskowej i pedagogicznej mają stosunkowo duży poziom wiadomości ogólnych i bogate słownictwo. Mają jednak wyraźne trudności z rozwiązywaniem problemów i radzeniem sobie z sytuacjami zadaniowymi - powinny one być nauczane w szkołach specjalnych.
Ostatnią kategorię zaliczonych do omawianej grupy dzieci stanowią uczniowie o trudnych do określenia przyczynach i cechach diagnostycznych obniżenia poziomu funkcjonowania intelektualnego. Postępowanie wobec nich powinno być określone na podstawie indywidualnie prowadzonych obserwacji klinicznych.
Dzieci zaliczone do kolejnej z przyjętych przez ŚOZ kategorii stanu rozwoju umysłowego to upośledzeni w stopniu lekkim.
Kolejność przekształcania się struktur operacyjnych jest taka sama u upośledzonych umysłowo jak u przeciętnie rozwijających się. Różnice dotyczą szybkości rozwoju.
W grupie tych dzieci obserwuje się ogromne zróżnicowanie zarówno funkcjonowania intelektualnego jak i pod względem występujących dysharmonii rozwoju - niektóre funkcje psychiczne mogą być na poziomie normy, inne - obniżone w sposób głęboki i patologiczny.
Osoby z tej grupy cechują : niedokładność spostrzegania, upośledzona percepcja kształtów geometrycznych, stosunków przestrzennych oraz zdolność do analizy i syntezy wzrokowej elementów tworzących figury geometryczne.Uwaga dowolna jest mniej trwała, podzielność uwagi minimalna. Upośledzone są procesy pamięci - gorsza niż u przeciętnie rozwijających się rówieśników pamięć logiczna, skojarzeniowa i mechaniczna (świeża i trwała), pojawiają się zmyślenia i konfabulacje. Zaburzony jest proces rozwoju mowy : opóźnienia, zaburzenia artykulacji, ubogi zasób słownictwa ( przy bogatszym zasobie słownictwa biernego w stosunku do czynnego). Zaburzony jest rozwój emocjonalny, - na który ma wpływ również opóźniony rozwój umiejętności komunikacyjnych.
Najbardziej znacząca dla pozostałych procesów psychicznych ma upośledzenie procesów myślenia. Osoby te nie osiągają okresu operacji formalnych pozostając na etapie operacji konkretnych i myślenia konkretno - obrazowego. Za tym idą trudności z uogólnianiem, wnioskowaniem i abstrahowaniem oraz zmniejszony krytycyzm.
Osoby upośledzone w stopniu lekkim cechuje niestałość emocjonalna, impulsywność, agresywność, niedomoga mechanizmów kontroli, nieadekwatna i niestabilna samoocena, obniżona zdolność do samokontroli i trudności w toku socjalizacji.
W tych warunkach zaburzony jest również proces rozwoju uczuciowości wyższej i przyswajania norm moralnych.
Upośledzeniu umysłowemu towarzyszy również obniżenie ogólnej sprawności motorycznej, sprawności manualnej i koordynacji ruchowej.
Ludzie upośledzeniem w takim stopniu potrafią jednak troszczyć się o innych i siebie, dbać o swój ubiór i wygląd, czytać, pisać, operować pieniędzmi, wykonywać pracę zawodową o niedużym poziomie komplikacji technologicznej.
Osoby upośledzone w stopniu umiarkowanym cechują częstsze niż w omawianej poprzednio grupie zaburzenia w zakresie receptorów oraz ich reprezentacji korowej. Prowadzi to do zaburzeń w spostrzeganiu rzeczywistości, zwolnieniu tempa i zakresu spostrzegania, trudności w wyodrębnianiu istotnych cech przedmiotów i zjawisk.
W powiązaniu za upośledzeniem procesów spostrzegania występują również trudności z koncentracją na przedmiocie i czynności, przewaga uwagi mimowolnej, choć istnieje możliwość rozwinięcia uwagi dowolnej. Występują trudności w zapamiętywaniu, rozpoznawaniu i odtwarzaniu informacji, zwłaszcza upośledzona jest pamięć logiczna. Często pojawiają się konfabulacje i zmyślenia. Rozwój mowy odbywa się w wolnym tempie, występują liczne zaburzenia artykulacji oraz trudności z poszerzaniem słownictwa i przyswajaniu pojęć. Myślenie ma charakter konkretno - obrazowy, przedoperacyjny - zaczyna zauważać różne aspekty rzeczywistości - barwę, długość, wzajemne stosunki między cechami przedmiotów.
Osoby te ujawniają potrzeby bezpieczeństwa, przynależności, miłości, kontaktów społecznych, szacunku oraz uczucia moralne.
W pracy z nimi można spodziewać się wzmożonej lub obniżonej pobudliwości, zaburzeń w zachowaniu m.in. gwałtowności, zachowań destruktywnych i aspołecznych, zamykania się w sobie, stereotypii ruchowych, zachowań dziwacznych, buntowniczych i przekornych oraz zaburzeń psychicznych.
Zachowania trudne występują w różnych formach i w różnym nasileniu w zależności od rodzaju uszkodzenia OUN oraz treningu zachowań społecznych.
Dzieci upośledzone w stopniu umiarkowanym potrafią ubiera się i rozbierać, samodzielnie dbać o higienę i porządek wokół siebie, mogą nauczyć się przygotowywania prostych posiłków i wykonywania czynności domowych oraz związanych z mało skomplikowaną pracą zarobkową wykonywana pod kontrolą.
W pracy z dziećmi i młodzieżą o takim stopniu upośledzenia umysłowego bardzo ważna jest stymulacja umiejętności komunikacyjnych.
Wśród osób o znacznym stopniu upośledzenia umysłowego często występują wady wzroku, słuchu, niedowłady, porażenia kończyn i różne choroby somatyczne.
Ich spostrzeganie jest bardzo niedokładne, nieadekwatne do rzeczywistości, wybiórcze i powolne. Zdolność do koncentracji uwagi niewielka, uwaga ma charakter mimowolnej.
Umiejętności komunikacyjne ograniczają się do kilkuwyrazowych zdań, pojedynczych wyrazów i fonogestów lub wyłącznie gestykulacji.
Częste trudności artykulacyjne, bardzo ubogi zasób słów.
Dzieci te potrafią porównywać przedmioty wielkościowo, dostrzegają podobieństwa i różnice, potrafią opanować elementarne pojęcia liczbowe ( w zakresie liczb 4 -5), rozróżniają proste kształty geometryczne, a nawet rozpoznają i piszą proste wyrazy. Potrafią zdefiniować znane pojęcia „ użytkowo”. Mogą wyuczyć się czynności z zakresu samoobsługi i rozwinąć umiejętności manualne w stopniu umożliwiającym wykonywanie prostych pożytecznych czynności.
Potrafią okazać przywiązanie, sympatię, antypatię i elementarne uczucia moralne.
Często wśród nich spotyka się osoby nadpobudliwe lub apatyczne, wykazujące zachowania trudne. Część zachowań trudnych wynika ze złych metod wychowawczych.
Osoby upośledzone w stopniu głębokim nie są w stanie przekroczyć okresu inteligencji zmysłowo- ruchowej. Upośledzeniu umysłowemu często towarzyszą wady wzroku, słuchu, niedowłady, porażenia kończyn i zwiększona podatność na infekcje oraz wady narządów.
W grupie tej ujawnia się ogromna różnorodność po względem możliwości osiągania sprawności poszczególnych funkcji.
Można zaobserwować wśród nich całkowity brak percepcji lub pewną zdolność do spostrzegania czynności i sytuacji.
Zdolność do koncentracji uwagi - od zupełnego jej braku do koncentracji na dość długi czas.
W zakresie umiejętności komunikacyjnych wystąpić mogą różnice indywidualne: od barku zdolności rozumienia melodii słów i wydawania artykułowanych dźwięków do rozumienia poleceń , a nawet porozumiewania się za pomocą 2-3 wyrazowych zdań.
Podobnie z pamięcią - różnice występujące pod tym względem rozciągają się od zupełnej niezdolności do zapamiętania jakiejkolwiek treści do utrzymania tych treści przez dłuższy czas.
Można też wyróżnić osoby, które nie opanowały czynności fizjologicznych poza prostymi odruchami oraz takie, które jedzą żując, sygnalizują potrzeby fizjologiczne niektóre nawet mogą wykonywać proste czynności porządkowe.
Pod względem zdolności do wyrażania potrzeb psychicznych również występuje wyraźne zróżnicowanie - od braku zdolności do wyrażania przeżyć w tej dziedzinie do wyraźnego ujawniania potrzeb psychicznych - w tym przynależności, miłości i uznania.
Zdolności motoryczne mogą być upośledzone całkowicie lub też pozwalają na wykonywanie różnych czynności.
U osób z tej grupy obserwuje się głębokie upośledzenie procesów orientacyjno - poznawczych, intelektualnych, emocjonalnych, motywacyjnych i wykonawczych.
W lżejszych stanach upośledzenia głębokiego ( I.I. 14-19) istnieje możliwość wyuczenia zachowań pozwalających na znaczną samoobsługę oraz unikanie niebezpieczeństw.
W stosunku do omawianej grupy osób upośledzonych bardzo ważna jest wczesna rehabilitacja. Pamiętać należy, że rozwijają się u nich szybciej sprawności zależne od dojrzewania, a wolniej te, które zależne są od uczenia się.
3. Potrzeby osób upośledzonych umysłowo.
Zaspokojenie potrzeb psychicznych i fizycznych każdej jednostki, w szczególności jednostki umysłowo upośledzonej jest podstawowym warunkiem właściwego jej rozwoju. Potrzeby człowiek pozostają w działaniu i są zarazem pobudkami do działania. Każdy żywy organizm reaguje na bodźce, dlatego, że ma określone potrzeby. Klasyfikacji potrzeb w dotychczasowej literaturze naukowej jest wiele. Potrzeby człowieka możemy podzielić na materialne ( potrzeba odżywiania się, ubioru, mieszkania), fizjologiczne ( sen, wypoczynek) i psychospołeczne ( potrzeba akceptacji, potrzeba bezpieczeństwa i inne).
J.W. Thomas wymienia główne potrzeby psychiczne dziecka umysłowo upośledzonego. Zalicza do nich: potrzebę bezpieczeństwa, przeżyć i zmiany, uznania i zachowania szacunku do samego siebie.
Według niego u osób umysłowo upośledzonych w stopniu głębszym potrzeba poczucia bezpieczeństwa jest nadrzędną wobec innych potrzeb. Osoby te potrzebują stabilności kontaktów uczuciowych i bezpieczeństwa uczuciowego. Warunkiem zaspokojenia tej potrzeby jest przekonanie, że jest się lubianym. Istotnymi elementami, z których wywodzi się poczucie bezpieczeństwa są miłość i stałość. Jednostka upośledzona czuje się bezpiecznie wówczas, gdy jest ona kochana przez rodziców taką, jaka jest. Z uczucia rodziców czerpie ona poczucie pewności siebie i nabiera wiary we własne siły. Uczucie wyzwala też - zarówno u dziecka normalnego, jak i upośledzonego - inicjatywę, rozwija indywidualność, pozwala patrzeć optymistycznie na otaczający świat. Poczucie bezpieczeństwa daje dziecku rodzina, w której panuje ciepła atmosfera uczuciowa, akceptacja i stabilizacja uczuciowa. U osób upośledzonych lęk odtrąceniem uczuciowym jest bardzo silny, gdyż krytycyzm i zdolność obiektywnej oceny sytuacji są u nich ograniczone. Stabilność środowiska rodzinnego stanowi bardzo ważny czynnik wpływający zrównoważenie emocjonalne i zdrowie psychiczne dziecka..
Poczucie bezpieczeństwa realizuje się również w toku zdobywania przez dziecko niezależności. Niezależność osiągają one dzięki zdobytym umiejętnościom w zakresie samoobsługi, włączanie do życia rodzinnego i społecznego. Jest to poczucie bezpieczeństwa wynikające z wiary własne siły. Zaspokajanie potrzeb przeżyć i ich zmiany zapewnia się osobie upośledzonej wówczas, gdy w zależności od wieku i stopnia upośledzenia dostarcza się jej takich przeżyć, które pozwalają na należyte wyładowanie energii, rozbudzają umysł i dają różnorodne doświadczenia. Należy podkreślić, że u dzieci upośledzonych umysłowo bardzo ważna jest potrzeba ruchu. Ruch jest, bowiem ważnym elementem stymulacji wszelkich funkcji psychicznych człowieka.
Bardzo istotną potrzebą osób umysłowo upośledzonych jest też potrzeba znaczenia i uznania przez innych. Osoby te chcą być uznawane w rodzinie, we własnej grupie i w najbliższym otoczeniu. Istotne jest nie tylko doznawanie poczucia własnej wartości przez osobę upośledzoną, ale i jej poczucie pełnienia określonej roli społecznej.
Potrzeba znaczenia i uznania wiąże się ściśle z potrzebą kontaktu z osobami spoza rodziny. Brak tych kontaktów utrudnia jednostkom upośledzonym przystosowanie się do życia w społeczeństwie. Szacunku dla samego siebie i wiary we własne siły osoby te nabierają wówczas, gdy czują, iż ocena innych jest pozytywna.
Ogólnie można stwierdzić, że osoby upośledzone posiadają takie same potrzeby jak osoby normalne.
3.1. Rozwój emocjonalny i społeczny. Znaczenie obrazu Ja dla rozwoju dzieci z upośledzeniem.
Ruch wspólnoty zainicjowany przez Jaena Vanier ( 1985) wydobył nieprzewidywalne dawniej bogactwo przeżyć uczuciowych osób upośledzonych, ujawnił normalność ich potrzeb w zakresie życia emocjonalnego i kontaktów społecznych.
Pracę badawczą dotyczącą różnych aspektów rozwoju dzieci upośledzonych prowadziła pani Małgorzata Kościelska. Autorka ta wychodząc z paradygmatu, że rozwój psychiczny dokonuje się poprzez kontakt z psychika innych ludzi próbowała wykazać zależności między funkcjonowaniem psychicznym w jego różnych aspektach u dzieci upośledzonych, a charakterem ich kontaktów z ludźmi.
Badania Iwony Olechowskiej wskazują na umiejętność dzieci z upośledzeniem umysłowym przyjmowania tzw. pozaosobistej perspektywy w spostrzeganiu społecznym. Okazało się,że podobnie jak dzieci normalnie rozwijające się, dzieci z obniżonym I.I. potrafią uwzględniać sytuacje partnera interakcji, liczyć się z jego właściwościami i dostosować do niego swoje zachowanie. Interpretacja zachowania w kategoriach przejawów inteligencji nie wyczerpuje sprawy; ważne jest, bowiem to, że stwarzane sytuacje miały charakter społeczny. Badane dzieci posiadały również dużą wrażliwość interpersonalną, mająca znaczenie zarówno dla współżycia społecznego, jak i psychicznego rozwoju jednostki.
Kolejne studia, wykonane przez Hannę Szczepańską dotyczyły kompetencji językowych. Przy zastosowaniu tradycyjnych wskaźników w rozwoju mowy ( zasób leksykalny, gramatyczność wypowiedzi, poprawność artykulacji) poziom rozwoju badanych dzieci był obniżony. Przeprowadzony eksperyment testował zmienność funkcjonowania językowego w zależności od spostrzeganych cech dorosłego partnera interakcji. Okazało się, że z wyjątkiem dzieci najsłabiej mówiących - wszystkie inne dostosowały swój sposób porozumiewania się do partnera. Wrażliwość interpersonalna stwarza szansę uczenia się od ludzi wszystkiego, co w życiu potrzebne. Jeżeli tych umiejętności dzieciom brakuje, można domniemywać, że ich kontakty z ludźmi były mało wartościowe lub wręcz szkodliwe dla rozwoju.
Diagnozie elementów sytuacji społecznej poświęcone były badania Małgorzaty Randoszki, która analizowała sposób zachowania się osoby dorosłej w zabawie z dziećmi. Stwierdziła ona istotny wpływ tego zachowania na przebieg interakcji społecznych między dzieckiem i dorosłym, a także na przebieg interakcji społecznych między dziećmi, poziom zainteresowania zabawami oraz stopień twórczości w zabawie.
Badania potwierdziły dużą wrażliwość interpersonalną dzieci z upośledzeniem umysłowym: wykazały, jak zmienia się ich zachowanie w zależności od stylu funkcjonowania osoby dorosłej. Ujawniły również, że typ zachowania dorosłego może wpływać na poprawę funkcjonowania dzieci w toku zabawy i wyzwalać twórczość oraz gotowość komunikacyjną.
Zdaniem autorki duże znaczenie dla rozwoju dziecka ma charakter wczesnych stosunków dziecka z dorosłymi, co ma zasadnicze znaczenie dla rozwoju Ja; stan funkcjonalny Ja odgrywa ważną rolę w sterowaniu procesami poznawczymi.
Monika Dybowska prowadziła studia nad reprezentacją Ja u dzieci. Badani ujawniły u wszystkich dzieci objawy bardzo znacznego niedorozwoju funkcji Ja, zatarcie granic, brak poczucia tożsamości indywidualnej, poczucia autonomii i kontroli oraz brak wiedzy o Ja. Ponadto - dezakceptację siebie i dążenie do samounicestwienia. Wyraźnie rysował się związek między typem patologii Ja i okresem, w którym ona powstała, a rozwojem przeżytej przez dziecko traumy: porzuceniem, izolowaniem od kontaktu, doświadczaniem braku akceptacji, wrogości, brakiem trwałej więzi z osobą dorosłą.
Im większa była akceptacja ciała dziecka przez matkę, tym większa była i u niego wiedza na temat własnego ciała i większa gotowość do posługiwania się nim. Stopień upośledzenia psychomotorycznego nie zależał wprost od czynników neurologicznych, ale był upośredniany przez funkcje Ja cielesnego. Badania wykazały również, że trzeba najpierw być w dobrej relacji z otoczeniem społecznym, aby zaistnieć jako indywidualność poszerzając następnie swoje Ja o wybrane elementy otoczenia materialnego.
Na podstawie całości zgromadzonego materiału badawczego M. Kościelska wysunęła tezę, że upośledzenie umysłowe stanowi funkcję nieprawidłowego kształtowania się osobowości. Można wskazać, zdaniem autorki, szczególne związki między typem patologii osobowości, a typem negatywnych doświadczeń społecznych w ontogenezie dzieci z upośledzeniem umysłowym. Szczególna rolę w tym procesie odegrały: duża wrażliwość na bodźce społeczne, szczególna adaptabilność do złych warunków życia, wykształcenie mechanizmów obronnych blokujących aktywność eksploracyjną oraz przyswajanie i przetwarzanie w większości negatywnych informacji o świecie i o Ja.
Podsumowanie
Sytuacja życiowa ludzi niepełnosprawnych jest wypadkową wielu czynników. Poza parametrem zdrowotnym, funkcjonalnym i psychicznym decyduje o niej wiele cech mikro- i makrospołecznych. Są to zarówno cechy położenia społecznego i sytuacja rodzinna osoby niepełnosprawnej, jak i sytuacja ekonomiczna kraju, obowiązujące regulacje prawne, kierunki polityki społecznej.
Nie mniej czułym wyznacznikiem miejsca, jakie przyznaje się osobom niepełnosprawnym są dominujące postawy społeczne w stosunku do tych osób.
Każda osoba ludzka jest na swój sposób utalentowana i inna, ale udziałem wszystkich jest to samo człowieczeństwo. Dopóki nie zmieni się nastawienie wobec niepełnosprawności, wszystkie określenia - inwalida, upośledzony, ograniczony - będą w końcu uwłaczające, ponieważ będą symbolem sposobu postrzegania przez społeczeństwo ludzi niepełnosprawnych.