Pilecka W., Pilecki J. „Warunki i wyznaczniki rozwoju autonomii dziecka upośledzonego umysłowo” [w:] Społeczeństwo wobec autonomii osób niepełnosprawnych, red.. Dykcik, Poznań 1996

Cel edukacji i rehabilitacji osób upośledzonych umysłowo - rozwijane autonomii, kształtowanie pewnych predyspozycji i umiejętności, które umożliwiają bycie produktywnym i uczestniczącym w życiu bliższego i dalszego otoczenia.

Autonomia jednostki to zdolność do :

- odpowiedzialnego kierowania swoim zachowaniem

- dokonywania wyboru z uwzględnieniem własnych i cudzych potrzeb

- kształtowania relacji społecznych opartych na zasadzie wzajemności

Czynniki determinujące rozwój autonomii:

- warunki rozwoju autonomii (cel - określenie warunków w jakich rozwój autonomii przebiega)

- wyznaczniki rozwoju autonomii (cel - prowadzi do ustalenia bezpośrednich przyczyn, szczególnego rodzaju warunków koniecznych dla rozwoju autonomii)

Warunki rozwoju autonomii

O rozwoju autonomii jednostki decydują czynniki biologiczne i ekologiczne.

W przypadku dziecka upośledzonego warunki biologiczne - anatomiczne i fizjologiczne cechy organizmu, a przede wszystkim strukturalne i funkcjonalne właściwości systemu nerwowego tworzą kontekst ograniczający)

Ekologiczne - to środowisko, w którym można wyróżnić wiele składników : należące do środowiska naturalnego i społeczno - kulturowego. Mogą one ułatwić aktualizację potencjalnych możliwości rozwojowych pomimo niekiedy istniejących barier biologicznych.

Rola facilitatora (osoba ułatwiająca wykonanie czegoś) środowisko społeczne pełni gdy:

• tworzy hierarchię systemów, których strukturę i organizację wyznacza zasada działań zorientowanych na dziecko, uwzględnia jego potrzeby i wymagania, którym powinno podołać

• pomiędzy systemami zachowana jest równowaga (rodzice zaspokajają potrzeby dziecka ale ujawniają również swoje)

Czynniki utrudniające rozwój autonomii dziecka:

- nadopiekuńczość

- infantylizacja w środowiskach pozarodzinnych

- pseudointegracja (akceptacja próby sztucznej integracji z otoczeniem)

System ze sprzyjającymi warunkami dla rozwoju będzie wtedy, gdy:

- będzie rozwijał kompetencje dziecka i własne.

Najbardziej skuteczne strategie radzenia sobie, które powinni rozwijać rodzice, krewni, przyjaciele jak i profesjonaliści to:

-redukcja obciążeń i wzrost zasobów

-zmiana postrzegania sytuacji

-rozładowanie napięcie wywołanego stresem

Strategie skierowane na zmniejszenie obciążeń związanych z wychowaniem dziecka upośledzonego umysłowo obejmują 2 rodzaje zadań:

- poznawcze (to budowanie wiedzy o niepełnosprawności dziecka, o jego istocie, przyczynach, możliwościach pomocy, formach terapii i edukacji)

- behawioralne (oznaczają konkretne działania na rzecz dziecka - czynności opiekuńcze, terapeutyczne, obserwację postępów w jego rozwoju reorganizację życia rodziny)

- emocjonalne (spowodowanie ekspresji stanów emocjonalnych, negatywnych i pozytywnych, przez członków rodziny) - rodzina i służby z nimi radzą sobie gorzej.

Równowaga między wymogami życia a własnymi możliwościami osiąga się przez redukcje obciążeń oraz przez działania skierowane na zwiększenie zasobów:

- osobistych (to promowanie kompetencji społecznych, budowanie wiary w jego możliwości i skuteczność działania oraz kształtowanie jego umiejętności przystosowawczych)

- rodzinnych (wiedza o poradniach, ośrodkach i instytucjach)

- ogólnospołecznych (stanowi je sieć instytucji profesjonalistów i wolontariuszy świadczących pomoc rodzinom dzieci niepełnosprawnych)

Strategia zaradcza

Ważna strategią zaradczą jest zmiana percepcji sytuacji życiowej, jaką stworzyło przyjście chorego dziecka. Jeśli oczekiwania są zgodne z możliwościami dziecka to jego niepełnosprawność ulega minimalizacji. Ważna jest rola pozytywnych atrybucji w promowaniu przystosowania dzieck i rodzinydo niepełnosprawności. Powstają one gdy dziecko jest postrzegane jako źródło:

- dumy i możliwości współpracy

- zbliżenia i mocy rodziny

- szczęścia i spełnienia

- osobowego rozwoju i dojrzałości członków rodziny

- rozumienia sensu życia

- rozszerzenia grona przyjaciół i znajomych

Ważną role pełnią tu grupy samopomocy. Relaksacja, rekreacja, medytacja i terapie poznawcze pomagają osiągnąć równowagę. Wzmacniają nadzieje i wiarę w sens podejmowania dalszych działań.

Wyznaczniki rozwoju autonomii

= Są to czynniki decydujące bezpośrednio o rozwoju autonomii dziecka upośledzonego umysłowo, mogą tkwić w nim samym, stanowiąc jego osobiste zasoby lub też w interakcjach z najbliższym otoczeniem.

Czynniki osobowościowe ( = poznawcze - samoświadomość, samoakceptacja, poczucie własnej wartości, poczucie pewności, i interakcyjne pozostają ze sobą w stałej współzależności, wzajemnie na siebie wpływając i modyfikując swe działanie.

Czynniki instrumentalne ( umiejętności społeczne - empatia, komunikowanie się, umiejętności radzenia sobie - poszukiwanie informacji, bezpośrednie działanie, zwracanie się do innych o pomoc, umiejętności korzystania ze wsparcia - emocjonalnego, informacyjnego, instrumentalnego):

Zachowania wychowawcze rodziców i opiekunów

Sprzyjają one autonomii, charakteryzują się akceptacją dziecka. Zaakceptowania dziecka takim jakie ono jest z jego możliwościami, może rodzicom pomóc w rozwoju potencjału swojego dziecka. Zachowania rodziców charakteryzują się także empatycznym zrozumieniem (oznacza to widzenie świata przez pryzmat doświadczeń i przeżyć drugiego człowieka, wczuwają się w emocje dziecka )- potrzeby dziecka, są także wyzwalające, bądź przekazujące wartości.

W kontaktach z dzieckiem rodzice i opiekunowie powinni podejmować zachowania wyzwalając i podtrzymujące jego aktywność - zachowania stymulujące. Powinni proponować działania, które odpowiadałyby możliwościom poznawczym, z też upodobaniom dziecka. Sami powinni przyjąć rolę partnera współdziałającego, pomagającego i ukierunkowującego przebieg danej aktywności.

Istotą kontaktów dziecka i dorosłego jest dialog. Może być złożony z serii pytań lub odpowiedzi, może tez mięć charakter wymiany informacji za pomocą gestów czy reakcji mimicznych.

= Wartości

Rodzice są pierwszymi przekazicielami wartości. Oni ukazują dziecku co nadaję wartość człowiekowi. Proces wartościowania dla dziecka upośledzonego jest bardzo trudny, trzeba mu w tym pomóc., ukazująć świat wartości moralnych w sposób dla niego przystępny, przez konkretne przykłady z życia.

Internalizacja norm nie następuje w sposób samoistny, ponieważ wewnętrzna przeszkoda stanowi deficyt w procesach myślenia abstrakcyjnego, zwłaszcza uogólniania. Podstawowe wartości mogą ulec uwewnętrznieniu pod wpływem treningu czy modelowania i stać się powinnością moralną (odpowiedzialność, obowiązek, sprawiedliwość) osób upośledzonych umysłowo bez głębszego zrozumienia ich głębszego stanu. Można mieć nadzieję, że nastąpi generalizacja tych zachowań.

Aktywny udział dziecka w codziennym życiu oraz intencjonalne rozwijanie jego umiejętności.

Najbardziej istotny czynnik dla promowania rozwoju kompetencji dziecka upośledzonego - aktywne uczestnictwo w obowiązkach domowych oraz w działaniach typowych dla innych grup (zabawa, nauka).

Przekonuję się, że jest takim samym dzieckiem jak rówieśnicy, ponieważ podejmuje podobne czynności.

Każda aktywność - ogromne wyzwanie - rozwój nowych umiejętności.

Doświadczenia gromadzone przyspieszają rozwój poprzez doskonalenie umiejętności społecznych, wzrost samodzielności, kształtowanie poczucia tożsamości i sprawczości oraz poczucia własnej wartości i wiary w swoje możliwości. (często rodzice, opiekunowie ograniczają tego rodzaju aktywności dziecka).

Dziecko rozwija się bardziej harmonijnie i prawidłowo w rodzinie, która koncentruje się na jego problemach w sposób umiarkowany, angażuje się natomiast w różne inne formy aktywności, które zaspokajają potrzeby pozostałych członków rodziny. W domu panuje atmosfera normalności.

Kontakty dziecka upośledzonego z pełnosprawnymi i niepełnosprawnymi rówieśnikami.

Jeśli jest uczestnikiem ciągle tej samej grupy to ma ograniczone możliwości percepcji i oceny samego siebie z perspektywy różnych osób, utrudnia to prawidłowy przebieg tworzenia obrazu własnej osoby.

Uczniowie którzy pozostali pod opieką zakładów wychowawczych lub uczęszczają do szkół specjalnych zwykle kształtują bardzo pozytywny obraz samego siebie. ( dokonują porównań społecznych ,, w dół'' - zawsze w swej grupie potrafią znaleźć kolegę, którego oceniają nieco niżej. Uczniowie klas integracyjnych tworzą zwykle obraz negatywny, mogą porównać siebie wyłącznie z pełnosprawnymi rówieśnikami i najczęściej wynik jest niekorzystny).

Kontakty zarówno z kolegami pełnosprawnymi i niepełnosprawnymi sprzyjają pozytywny obraz samego siebie i adekwatnego. Pozwalają dostrzec odmienność u drugich osób i uczą krytyczniej patrzeć na siebie.

• W wychowaniu dzieci pełnosprawnych - wraz ze wzrostem sumy doświadczeń wzrasta autokreacyjny udział jednostki w jej wychowaniu i kształceniu i od niej samej w coraz większym stopniu zależą efekty jej uczenia się.

• Kierowanie procesem wychowania dzieci o obniżonej sprawności umysłowej ma bardziej intencjonalny charakter - oznacza to, że opiekunowie powinni nie tylko dostarczyć wzorców funkcjonowania w różnych obszarach życia, ale również troszczyć się o to, aby uległy one internalizacji i nauczyć dziecko w jaki sposób można je wykorzystać w różnych sytuacjach. Celowi temu mogą służyć różnego rodzaju terapie i treningi, które najczęściej zmierzają do :

• Obniżenia napięcia lękowego i kształtowania stabilności emocjonalnej

• Kształtowania pozytywnego obrazu samego siebie, poczucia własnej wartości i wiary w samego siebie

• Rozwijania umiejętności społecznych

Wsparcie rodziny i rówieśników

Może mieć charakter :

- emocjonalny (wsparcie emocjonalne przekonuje dziecko, że jest kochane, stanowi dla określonych osób wartość i że zawsze na pomoc tej osoby może liczyć)

- informacyjny (pomoc w rozwiązywaniu życiowych problemów i zadań przez podanie bezpośrednich rad jak należy postąpić, wskazanie osobistych lub pozaosobistych zasobów, które można wykorzystać w ich rozwiązywaniu)

- instrumentalny ( bezpośrednie, aktywne zaangażowanie się w pomoc dziecku upośledzonemu.

Okazywanie wsparcia zmniejsza zależność, rozwija autonomię i wiarę we własną skuteczność. Budzi wzajemne zaufanie oraz zachęca do ujawniania swoich problemów i ekspresji własnych uczuć, czyli sprzyja rozwojowi otwartości dziecka.

Z wiekiem dziecka czynniki interakcyjne częściej decydują o rozwoju jego autonomii przez pryzmat kształtujących się struktur jego osobowości.

Wyznaczniki poznawcze (ułatwiają kształtowanie się autonomii) :

- samoświadomość ( to orientacja we własnej osobowości, to poznanie swoich uczuć, myśli i motywów, zrozumienie swojego zachowania i sytuacji. Upośledzeni umysłowo konstruują te same struktury osobowości co pełnosprawni, zróżnicowanie zależy od warunków życia i wychowania).

- samoakceptacja (to trwałe nastawienie wobec własnej osoby nacechowane wiarą, zaufaniem i zdrowym stosunkiem do samego siebie, oznacza stopień w jakim jednostka jest z samej siebie zadowolona i przekonana, że osiąga cele i realizuje wymagania, które uważa za ważne)

- poczucie własnej wartości (sprzyja temu samoakceptacja, powstaje, gdy przeżywane sukcesy przekonują dziecko o jego możliwościach oraz zachęcają do wyrażania siebie, do podejmowania kolejnych zadań).

- poczucie pewności siebie

Wyznaczniki instrumentalne:

To umiejętności dziecka, z których najważniejszymi są:

- umiejętności społeczne ( wyznaczają te zachowania jednostki, które ujawniają się w sytuacjach interpersonalnych w pełnieniu ról społecznych, rozwój autonomii pozostaje we wzajemnych interakcjach z rozwojem umiejętności społecznych, a zwłaszcza z rozwojem empatii, umiejętności komunikowania się oraz wglądu społecznego).

- umiejętności radzenia sobie (zachowanie służące odbudowie równowagi pomiędzy zwiększonymi wymaganiami życia, a nieadekwatnymi zasobami, spełniają dwie funkcje : funkcja instrumentalna - polega na zmianie stresującej interakcji między jednostką, a otoczeniem przez zmianę własnego zachowania lub zmianę zagrażającego otoczenia, druga- łagodząca, opiera się na samoregulacji emocji aby nie załamały one odporności psychicznej i społecznego funkcjonowania jednostki).

- umiejętności korzystania ze wsparcia

Warto kształtować u dzieci upośledzonych umysłowo:

- poszukiwanie informacji (potrafią tę umiejętność w miarę skutecznie stosować w rozwiązywaniu problemów poznawczych, gorzej radzą sobie w sytuacjach o charakterze społecznym)

- bezpośrednie działanie (ma na celu zmianę niekorzystnych relacji ,,osoba - otoczenie'' na bardziej pozytywne. Jest to rozwijanie gotowości do bycia aktywnym, do podejmowania różnych działań kompensujących braki czy ograniczenia, wypełniających wolny czas, służących współdziałaniu z innymi osobami)

- powstrzymanie się od działania, (umiejętność kontrolowania własnych stanów emocjonalnych, zwłaszcza negatywnych o dużej sile (lęk, gniew, złość, zazdrość)

- zwracanie się do innych o pomoc (to ważne działanie zaradcze, trzeba to kształtować, zmniejsza poczucie zagrożenia, budzi zaufanie, wiarę, chroni przed ucieczką w samotność

Kształtowanie umiejętności wczuwania się w sytuację drugiej osoby ważne dla dzieci upośledzonych umysłowo, wyznacza przyszłe interakcje społeczne. Dzieci empatyczne uwzględniają potrzeby, motywy, życzenia innych osób, respektują wymagania, ograniczenia związane z sytuacją oraz kierują się zasadą wzajemności.

Czynniki sprzyjające rozwojowi empatii:

- doświadczenia społeczne jednostki

- umiejętność werbalnego i pozawerbalnego komunikowania się

- dojrzałość innych kompetencji społecznych

Bezpośrednia przyczyna utrudnień w rozwoju wrażliwości empatycznej - wzmożony i dłużej trwający egocentryzm, nie potrafią w skutek tego zrozumieć perspektywy drugich osób.

Wgląd społeczny to zdolność jednostki do różnicowania procesów wyznaczających społeczne wydarzenia oraz zdolność wartościowania tych wydarzeń.

W badaniach nad rozwojem umiejętności rozumienia i wnioskowania stwierdzono, ze koncentrują się na nieistotnych elementach, zamiast na relacjach zachodzących pomiędzy nimi co prowadzi do bledów w interpretacji.Słabo rozwinięty wgląd społecznych utrudnia rozwój umiejętności rozwiązywania problemów społecznych. Osoby UU stosują strategię prośby, którą uważa się za stosunkowo prymitywny sposób rozwiązywania sytuacji problemowych o charakterze społecznym. Strategie zwracania się o pomoc do drugiej osoby oraz odwzajemniania uczniowie szkół specjalnych wykorzystują stosunkowo rzadko.

2

---