Władysława Pilecka, Jan Pilecki

Warunki i wyznaczniki rozwoju autonomii dziecka upośledzonego umysłowo

Rozwijanie autonomii to istotny cel edukacji i rehabilitacji osób z NI. Na ogół uznaje się ze rozwój człowieka przebiega od całkowitej zależności do niezależności. W rzeczywistości jest to jednak dążenie do współzależności. Przyjmując ten sposób ujmowania celu rozwoju człowieka, autonomia jest rozumiana jako:

-odpowiedzialnego kierowania swoim zachowaniem

-dokonywania wyboru z uwzględnieniem własnych i cudzych potrzeb

-kształtowanie relacji społecznych opartych na zasadzie wzajemności

Czy ograniczenia intelektualne powodują zaburzenia w osiąganiu autonomii? Do czynników determinujących rozwój autonomii należą:

-warunki rozwoju autonomii, o rozwoju autonomii decydują te same czynniki co o rozwoju innych sfer tzn.:

a) biologiczne (anatomiczne i fizjologiczne cechy organizmu, a przede wszystkim strukturalne i funkcjonalne właściwości systemu nerwowego, które mogą stanowić kontekst ograniczający ze względu na organiczne uszkodzenia mózgu, a także zaburzenia w budowie różnych organów i narządów ciała)

b) ekologiczne- środowisko naturalne i społeczno-kulturowe. Mogą one stanowić kontekst ograniczający, ale i ułatwiający. Rolę pomocnika środowisko może spełniać jedynie w następujących warunkach:

• Hierarchia systemów, których strukturę i organizację wyznacza zasada działań zorientowanych na DZ, uwzględniających jego potrzeby i wymagania którym powinno podołać

• W obrębie systemu, jak i pomiędzy systemami jest zachowana równowaga.

Wg artykułu współczesny polski ekosystem dziecka jest bardziej ograniczający niż ułatwiający rozwój jego autonomii. Czynniki utrudniające autonomię stanowią nadopiekuńczość , infantylizacja w środowiskach pozarodzinnych, pseudointegracja.

System kształtujący autonomię dziecka musi opierać się na:

-rozwoju kompetencji dziecka

-rozwoju własnych kompetencji

Do czynników, które decydują o charakterze ekosystemu należą: stosunek bliższego i dalszego otoczenia do N Dz, umiejętność radzenia sobie z ograniczeniami i wymaganiami jakie N powoduje. Do najbardziej skutecznych strategii radzenia sobie należą:

a)redukcja obciążeń, wzrost zasobów -obejmujące trzy rodzaje zadań:

-poznawcze, budowanie wiedzy o N dziecka (istota, przyczyny, możliwości pomocy, formy terapii i edukacji)

- behawioralne (konkretne działania na rzecz dziecka-czynności opiekuńcze, terapeutyczne, obserwacja postępów, reorganizacja życia rodziny

-emocjonalne (spowodowanie ekspresji stanów emocjonalnych, negatywnych i pozytywnych, przez członków rodziny)

Rodzina i służby specjalistyczne dobrze radzą sobie z zadaniami poznawczymi i behawioralnymi, tłumienie emocji negatywnych o duże sile jest często przyczyną wystąpienia bardziej poważnych zaburzeń.

Wzrost zasobów dziecka polega na promowaniu jego kompetencji społecznych, budowaniu wiary w jego możliwości, kształtowaniu umiejętności przystosowawczych.

b) zmiana spostrzegania sytuacji, wielu badaczy podkreśla rolę pozytywnej atrybucji w promowaniu przystosowania dziecka i rodziny do N. Pozytywne atrybucje powstają gdy dziecko traktowane jest jako źródło: dumy i możliwości współpracy, zbliżenia i mocy rodziny, szczęścia i spełnienia, osobowego rozwoju i dojrzałości członków rodziny, rozszerzania grona przyjaciół i znajomych

c) rozładowanie napięcia wywołanego distresem, relaksacja, rekreacja, medytacja, terapie poznawcze pomagają osiągnąć równowagę, energetyzują oraz wzmacniają nadzieję do dalszych działań.

-wyznaczniki rozwoju autonomii (czynniki decydujące bezpośrednio o rozwoju autonomii) mogą tkwić w nim samym (osobiste zasoby) lub w interakcjach z innymi. Czynniki osobowościowe i interakcyjne przebywają we wspózależnosci. W pierszych latach życia o rozwoju autonomii decydują czynniki interakcyjne, a później osobowościowe. Szczególne znaczenie dla rozwoju autonomii mają zachowania rodziców i opiekunów (akceptacja dziecka, empatyczne rozumienie, zachęcanie do działania, przekazywanie wartości). Akceptacja umożliwia wzrost poczucia wł. wartości i odpowiedzialności za podejmowanie reakcje i działania.

Kolejne wyznaczniki rozwoju autonomii to: aktywny udział dziecka w codziennym życiu i intencjonalne rozwijanie jego umiejętności, kontakty dziecka z pełnosprawnymi i poszkodowanymi. Do wytworzenia autonomii dziecka stosuje się także pewne terapie i treningi, które mają na celu:

-obniżenie napięcia lękowego i kształtowanie stabilności emocjonalnej

-kształtowanie pozytywnego obrazu samego siebie, poczucia wł. wartości

-rozwijanie umiejętności społecznych.

Czynnikiem mającym ogromny wpływ na rozwój autonomii dziecka z N jest wsparcie rodziny i rówieśników. Może mieć ono charakter emocjonalny (przekonuje dziecko, że jest kochane), informacyjny (pomoc w rozwiązywaniu życiowych problemów i zadań, przez podanie bezpośrednich rad jak postąpić), czy instrumentalny (bezpośrednie zaangażowanie się w pomoc dziecka N).

Wyznaczniki poznawcze, które w istotny sposób ułatwiają kształtowanie się autonomii dziecka to:

-samoświadomość (orientacja we własnej świadomości, poznanie myśli, uczuć, motywów, zrozumienie zachowania i sytuacji)

-samoakceptacja (trwale nastawienie wobec wł. osoby nacechowane wiarą, zaufaniem i zdrowym stosunkiem do siebie)

-poczucie własnej wartości

-poczucie pewności siebie

Wyznaczniki instrumentalne to umiejętności dziecka, z których najważniejsze są:

-umiejętności społeczne (ujawniają się w sytuacjach interpersonalnych i w pełnieniu ról społecznych) Rozwój autonomii pozostaje ściśle związany z rozwojem empatii, umiejętności komunikowania się, wglądu społecznego. Czynniki sprzyjające rozwojowi empatii to:

a)doświadczenia społeczne jednostki

b) umiejętność werbalnego i pozawerbalnego komunikowania się

c)dojrzałość innych kompetencji społecznych

Za bezpośrednią przyczynę obniżenie empatii dzieci z NI wskazuje się trwający dłużej egocentryzm, w skutek czego nie potrafią zrozumieć one perspektywy innych osób.

Wgląd społeczny to zdolność jednostki do różnicowania procesów wyznaczających społeczne wydarzenia oraz zdolność wartościowania tych wydarzeń. Dzieci z Ni koncentrują uwagę na nieistotnych elementach, nie dostrzegają natomiast relacji zachodzących między elementami co prowadzi do błędów w interpretacji.

-umiejętności radzenia sobie (zachowania służące odbudowie równowagi pomiędzy zwiększonymi wymogami, a nieadekwatnymi zasobami) Spełniają dwie funkcje: instrumentalną (zmiana stresującej syt. między jednostką a jednostką poprzez zmianę wł. zachowania lub zmianę zagrażającego otoczenia), łagodząca (samoregulacja emocji, aby nie złamały one odporności psychicznej i społecznego funkcjonowania jednostki). Zachowania zaradcze warte stosowania u dzieci z NI:

a)poszkuwanie informacji (pozwala określić charakter problemu i możliwości działania)

b) bezpośrednie działanie (skierowane na ja lub na otoczenie, ma na celu zmianę niekorzystnej syt. ja-otoczenie, rozwijanie gotowości do bycia aktywnym, do podejmowania działań kompensujących braki czy ograniczenia

c) powstrzymywanie się od działania (umiejętność kontrolowania wł. stanów emocjonalnych, zwł. negatywnych

d) zwracanie się do innych o pomoc

-umiejętności korzystania ze wsparcia

---