Zaburzenia mowy u osób upośledzonych umysłowo

Istnieje wiele definicji upośledzenia umysłowego. O. Lipkowski stwierdza, że upośledzenia umysłowego nie można rozpatrywać jako jednoznacznej postaci odchyleń od normy , gdyż różna jest etiologia i zróżnicowana fenomenologia , różne są także kryteria oceny upośledzonych umysłowo z punktu widzenia ich możliwości przystosowania społecznego. My wybrałyśmy jedną definicję upośledzenia umysłowego wg. Kostrzewskiego określa jako istotnie niższy od przeciętnego ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego występujący łącznie z upośledzeniem w zakresie przystosowania się i ze zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym.

Wyróżnia się 4 grupy upośledzenia umysłowego odzwierciedlające stopień obniżenia sprawności intelektualnej:

• Upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim

• Upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym

• Upośledzenie umysłowe w stopniu znacznym

• Upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim

Charakterystyka stopni upośledzenia umysłowego:

Upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim: iloraz inteligencji:55-69, iloraz dojrzałości społecznej:

17-letnia młodzież. Spostrzeganie: potrafią wyodrębnić istotne cechy przedmiotów i zjawisk, występuje upośledzenie np. percepcji kształtów geometrycznych , zdolność do analizy i syntezy wzrokowej elementów tworzących figury geometryczne. Występuje uwaga dowolna. Pojawiają się konfabulacje i zmyślenia, występują trudności w trwałym zapamiętywaniu treści, nie stwierdza się różnic w zakresie pamięci mechanicznej zarówno świeżej jak i trwałej. Potrafią dokonać klasyfikacji , szeregowania, dodawania ,mnożenia odwołując się do przedmiotów. Upośledzone jest myślenie abstrakcyjne, myślenie ma charakter konkretno- obrazowe. Mają mniejszy zasób pojęć liczbowych ,gorzej wykonują operacje ruchowe. Mają mniejsze zdolności analityczno- syntetyczne, mają gorszą zdolność uogólniania, ujmowania podobieństw i różni. Słabo uświadamiają sobie podczas wnioskowania związek jaki zachodzi między wnioskowaniem, a przesłankami. Zmniejszony krytycyzm. Same dbają o swój wygląd i ubiór, występuje upośledzenie poszczególnych cech motoryki, opanowują umiejętność operowania pieniędzmi, czytania i pisania. Dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim zaczynają mówić słowami ok. 3roku życia. Zazwyczaj ą to pojedyncze słowa. W 4-5 roku życia pojawia się zdania .Występują trudności z wypowiadaniem myśli i formułowaniem wypowiedzi, a także agramatyzmy, ubogi zasób słownictwa, słownictwo bierne jest bogatsze od czynnego oraz wady wymowy. Zaburzenia mowy maja wpływ na zaburzenia emocjonalne. Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim mają zdolność samoczynnego (wrodzonego)rozwoju mowy i przebiega on według tych samych faz co u dzieci z normą intelektualna.

Upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym : iloraz inteligencji; 40- 54, iloraz dojrzałości społecznej:10- letnie dziecko. Proces spostrzegania przebiega wolniej, zaburzenia w zakresie receptorów wzroku, słuchu innych uszkodzeń kory mózgowej. Uszkodzenie analizatorów powoduje iż dziecko niedokładnie odzwierciedla otaczającą je rzeczywistość. Mają trudności w dłuższym skoncentrowaniu się na określonym przedmiocie. Uwagę dowolna przyciąga nowy silny bodziec. Maja trudności w, zapamiętywaniu, przechowywaniu ,rozpoznawaniu odtwarzaniu zapamiętanych informacji. Potrafią zapamiętać po jednorazowym usłyszeniu :5 cyfr, zdanie złożone z 16-18 sylab. W umiarkowanym stopniu upośledzona jest pamięć świeża i trwała w tym pamięć mechaniczna oraz logiczna. Pojawiają się konfabulacje i zmyślenia. Myślenie ma charakter konkretno- obrazowy. Podają definicję znanych pojęć ,ale przez podanie opisu przedmiotu. Wyróżniają najczęściej zewnętrzne oparte na obserwacji różnice i podobieństwa. Ujawniają potrzeby bezpieczeństwa, miłości, szacunku. Żywo ujawniają sympatię, od czuwają potrzebę kontaktów społecznych. Potrafią Radzic sobie w różnych sytuacjach życiowych- samoobsługa. U dzieci upośledzonych w stopniu umiarkowanym obserwuje się już znacznie opóźniony rozwój mowy tj.; wypowiadanie pojedynczych wyrazów ok.5 roku życia, a zdań ok. 7 r.ż oraz używanie tylko prostych zdań przy licznych agramatyzmach. Wymowa tych dzieci jest wadliwa i niewyraźna przy ograniczonym zasobie słownictwa i braku pojęć abstrakcyjnych. Występuje zwolnione tempo pojawiania się poszczególnych okresów rozwoju mowy. Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim i umiarkowanym stopniowo rozwijają umiejętność budowania zdań początkowo prostych ,a później złożonych najpierw współrzędnie, a następnie podrzędnie ;początkowo w czasie teraźniejszym, a później w przeszłym ,a nawet przyszłym.

Upośledzenie umysłowe w stopniu znacznym; iloraz inteligencji: 25-39, iloraz dojrzałości społecznej:7-8-letnie dziecko. Spostrzeżenia są niedokładne, nie odzwierciedlają w sposób adekwatny otaczającej rzeczywistości, proces ten przebiega wolno, spostrzegają mniejszą ilość przedmiotów. Koncentracja uwagi mimowolnej na przedmiotach, które budzą zainteresowanie. Brak uwagi dowolnej. Potrafią zapamiętać 3 proste polecenia i wykonać je w podanej kolejności. Potrafią porównać ze sobą 2 przedmioty i powiedzieć który z nich jest większy, mniejszy dłuższy, krótszy. Potrafią opanować elementarne pojęcie liczby. Podaja prawidłowe definicje znanych pojęć „ przez użytek” . Potrafią nauczyć się pisania i rozpoznawania łatwych wzorów. Realizują swoje potrzeby fizjologiczne, ubierają się , myją podporządkowują się regułom, potrafią opanować umiejętności sprzątania, prania, klejenia, itp. Opóźniony rozwój mowy charakteryzuje się wypowiedziami monosylabicznymi lub jednowyrazowymi. Sporadycznie obserwuje się użycie prostych zdań. Nie rozwija się umiejętność odmiany przez przypadki. Wymowa ich jest bełkotliwa przy minimalnym zasobie słownictwa . Wspierają swoja mowę gestami.

Upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim ; iloraz inteligencji: 0-24, iloraz dojrzałości społecznej:4-letnie dziecko. Niektórzy spostrzegają, niektórzy nie. Występują wady wzroku, słuchu, niedowłady. Od braku zapamiętywania do zapamiętywania prostych rzeczy np. twarzy. Myślenie sensoryczno-motoryczne, ćwiczenie odruchów warunkowych. Potrzebują pomocy w wykonywaniu czynności. Głównie są to osoby niesamodzielne, charakteryzujące się zmianami nastroju, reakcjami nieadekwatnymi do bodźca. Na tym poziomie upośledzenia umysłowego obserwuje się mowę niewykształconą, dziecko opanowuje tylko 2-3 wyrazy czasem równoważniki zdań lub zbitki słów. Rozumienie mowy nieco lepsza niż mówienie, w tych stanach mocno ograniczona. kilka prostych poleceń. Czasami potrafią powtórzyć prosta melodie.

Nie zależnie od stopnia upośledzenia umysłowego, dzieci nim obciążone opanowują ograniczony kod językowy, a rozmiar tego ograniczenia zależy od głębokości tego upośledzenia. Mowa dzieci upośledzonych umysłowo wykazuje liczne zaburzenia. Liczba zaburzeń jest tym większa im niższy jest stopień upośledzenia umysłowego. Dzieci mówią zwykle krótszymi zdaniami, rzadziej stosują zdania podrzędne. Znają i używają dużo mniejszej liczby słów niż ich rówieśnicy i wiele głosek mowy wymawiają nieprawidłowo. Głoski trudniejsze do wymówienia jak np. w języku polskim liczne głoski szczelinowe i zwarto szczelinowe, czasem są w ogóle nie wymawiane, omijane , a najczęściej ich wymowa jest nieprawidłowa. Tempo mowy dzieci upośledzonych umysłowo jest zwykle wolniejsze i dużo częściej występują inne zaburzenia rytmu mowy, jak jąkanie czy giełkot. Oprócz trudności w rozumieniu otaczającej rezczywisości i nieumiejętności pokierowania swoim postępowaniem u dzieci tych występują liczne nieprawidłowości wypowiedzi. Wszystko razem niekorzystnie wpływa na wyróżnianie je z grup społecznych, w których przebywają.

Zbigniew Tarkowski wyróżnia dwa zasadnicze modele rozwoju mowy osób upośledzonych umysłowo. Pierwszy model dotyczy osób lekko upośledzonych umysłowo, a drugi- jednostek głębiej upośledzonych. Model rozwoju mowy osób upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim nie różni się zasadniczo od modelu rozwoju mowy osób z norma intelektualną, gdyż:

• Biologiczne podstawy rozwoju mowy są w obu tych grupach podobne

• Mechanizm odbioru wypowiedzi słownych( czyli rozumienie) i mechanizm formowania wypowiedzi słownych ( czyli mówienie) jest taki sam u osób lekko upośledzonych umysłowo i osób z norma intelektualną

• Rozwój mowy w ontogenezie zarówno u jednych jak i u drugich według tych samych etapów

• Opanowują ten sam język, aczkolwiek na różnych poziomach

• Między sprawnością językową osób lekko upośledzonych umysłowo i osób z norma intelektualna nie ma różnic jakościowych lecz występują różnice ilościowe

Model rozwoju mowy osób głębiej upośledzonych umysłowo różni się od modelu rozwoju osób z normą intelektualną ponieważ:

• Jednostki głębiej upośledzone maja ewidentny deficyt biologicznego mechanizmu rozwoju mowy

• Osoby te różnią się od osób z norma intelektualna pod względem ilości i jakości przeprowadzanych operacji językowych

• Rozwój mowy osób głębiej upośledzonych jest autonomiczny, gdyż żaden etap tego rozwoju nie stanowi pełnego powielenia analogicznego stadium rozwoju jednostek pełnosprawnych umysłowo

• Na każdy etap ( wyrazu, zdania, wypowiedzi) dzieci głębiej upośledzone ponoszą straty , których niestety nie da rady wyrównać . W wyniku ich kumulowania się kształtuje się język mocno ograniczony, ze specyficzna składnią, semantyka i fonologią.

U dzieci upośledzonych umysłowo daje się rozpoznać zaburzenia mowy o zróżnicowanych patomechanizmach, etiologii i symptomatologii. Wśród najczęstszych przyczyn powodujących zaburzenia mowy u dzieci upośledzonych umysłowo wymienia się:

• Urazy mózgu, uszkodzenia centralnego układu nerwowego, niedorozwój centralnego układu nerwowego

• Uszkodzenia aparatu wykonawczego, czyli aparatu mowy

• Anomalie anatomiczne np. zbyt duży lub zbyt mały język ,rozszczep warg, braki w uzębieniu

• Uszkodzenia słuchu zwłaszcza słuchu fonetyczno- fonematycznego( mownego)

• Zaburzenia emocjonalne

• Nieprawidłowości oddziaływania środowiska wychowawczego

• Zaburzenia funkcjonalne

W przypadku dzieci upośledzonych umysłowo mogą występować zaburzenia mowy takie jak: oligofazja (bełkot), anartria, dysartria, brak mowy- alalia, występują też zaburzenia mowy niespecyficzne jak np.:dyslalia ( seplenienie, rynolalia, wymowa bezdźwięczna), jąkanie, mutyzm itp.

Styczek wymienia następujące rodzaje wad mowy:

• Dysglosja - spowodowana wadą zgryzu, rozszczepem podniebienia lub innymi nieprawidłowościami w budowie narządów artykulacyjnych

• Dysglosja audiogenna- spowodowana upośledzeniem słuchu ( niedosłuch, głuchota)

• Dysartria- powstaje na skutek uszkodzenia dróg nerwowych , które wywołują zaburzenia inerwacji mięśni biorących udział w procesie mowy

• Afazja- spowodowana uszkodzeniem tych obszarów kory mózgowej, które aktywnie uczestniczą w procesie mowy ( w jej nadawaniu lub odbiorze)

• Jąkanie – o bardzo złożonej etiologii i patogenezie

• Wady funkcjonalne – mutyzm, bradylalia , tachylalia

A.Szuniewicz przeprowadziła badanie, które obejmowało 1985 dzieci warszawskich szkół specjalnych , spośród których wyselekcjonowała 686 osób(32%- 53% )z wadami wymowy. Największy odsetek ( 75%- 94%)stanowili uczniowie klas pierwszych.

Podczas analizy materiału badawczego autorka stwierdza, iż częstotliwość występowania wad wymowy zależna jest między innymi od:

1. Stopnia upośledzenia umysłowego( im głębsze upośledzenie tym bardziej zróżnicowany zespół wad)

2. Środowiska wychowawczego

3. Szybkości uczenia się , umiejętności naśladowania wzoru wymowy osób dorosłych itp.

Zdaniem autorki wady wymowy dzieci upośledzonych umysłowo zwłaszcza w stopniu umiarkowanym i znacznym występują często w złożonej postaci jako zespoły wad o zróżnicowanej etiologii i patogenezie. Badania także przeprowadzili studenci WSP w Krakowie w 1984-85roku. Badania nie potwierdziły w pełni wyników powyższych badań. Zostały one przeprowadzone w 23 szkołach specjalnych , osoby badane były w wieku od 8 do 16lat, klasy I-VIII. Ogólna liczba badanych osób wynosi osła 4829. Z tej ogólnej liczby wyselekcjonowano 1174 osoby z zaburzeniami mowy. Najliczniej pod tym względem były reprezentowane klasy młodsze I-III co się zgadza z wynikami innych badaczy. W klasach tych badaniami objęto ogółem 1239 uczniów, spośród których u 489 rozpoznano zaburzenia mowy.

Badanie obejmowało:

1. Nawiązanie kontaktu z dzieckiem, które miało na celu zorientowanie się jak ono mówi( ogólna wymowa)

2. Próbę określenia formuły lateralizacji

3. Badanie motoryki artykulacyjnej ( język, wargi) przy pomocy Kart 43

4. Badanie wymowy przy pomocy kwestionariusza obrazkowego( opracowanego wspólnie ze studentami).

5. Wywiad z nauczycielem- wychowawcą klasy

6. Wywiad z logopedą celem zorientowania się, czy rozpoznanie zaburzenia mowy w przypadku danego dziecka było właściwe i ewentualną weryfikację diagnozy

7. Próby graficzne: rysowanie szlaczków, próby H. Spionek w klasach I-III, przepisywanie z tablicy: dyktando, pisanie z pamięci- w klasach IV-VIII

8. Nagranie na taśmie magnetofonowej (pomoce w przypadkach wątpliwych)

9. Analizę dokumentacji psychologiczno-medycznej

Zebrany materiał był w miarę jednolity. Badający posługiwali się tymi samymi narzędziami. Wspólne dla wyników badań uzyskanych przez „ krakowskich studentów” i A.Szuniewicz było rozpoznanie zespołów wadu u dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim jak i upośledzonych głębiej.

W wyniku dokładnej analizy wyników badań dało się wyróżnić jedenaście grup zespołów zaburzeń:

1. Seplenienie, jąkanie, chrypka(paralalia)- dyslalia

2. Jąkanie ,rotacyzm (deformacja)- dyslalia

3. Seplenienie , rynolalia, chrypka( mogilalia)- dyslalia wieloraka złożona

4. Seplenienie, dysleksja, dysgrafia( paralalia i mogilalia)- dyslalia wieloraka złożona

5. Seplenienie, ubezdźwięcznianie głosek( paralalia)- dyslalia wieloraka złożona

6. Rynolalia, ubezdźwięcznianie głosek, seplenienie(paralalia, deformacja)- dyslalia wieloraka złożona

7. Bełkot całkowity (ślinotok , deformacja)- anartria

8. Bełkot, głos falsetowy, czasowa afonia( niedosłuch, deformacja)- dysartria

9. ubezdźwięcznianie głosek, jąkanie (deformacja)- dyslalia wieloraka złożona

10. Jąkanie, mutyzm wybiórczy( częściowy)

11. Bełkot ,rynolalia, chrypka (ślinotok , deformacja)- dysartria

Przyglądając się zespołom zaburzeń do pojedynczych jednostek zaburzeń symptomatologicznych, na czoło listy wysuwa się:

• Seplenienie (interdentalne, lateralne, nosale, ad dentalne)

• Rynolalia ( nosowanie)

• Ubezdźwięcznianie głosek

• Bełkot( potok znanych dźwięków, czyniących wypowiedź niezrozumiałą dla odbiorcy)

• Jąkanie ( kloniczne, toniczne, kloniczno- toniczne)

• Zaburzenia głosu ( chrypka, czasowa afonia- chwilowy zanik głosu)

Ogólna klasyfikacja występujących zaburzeń:

1. Dyslalia- seplenienie, rynolalia, ubezdźwięcznianie, bełkot, zaburzenia głosu

2. Jąkania

3. Zaburzeń funkcjonalnych

Terapia logopedyczna( logo terapia, postępowanie logopedyczne) obejmuje swoim zasięgiem całość specyficznych, zamierzonych oddziaływań, ukierunkowanych na usuniecie wszelkich zakłóceń procesu porozumiewania się. Oddziaływania te mają na celu:

• usuwanie zaburzeń mowy

• przywracanie mowy w przypadku jej utraty

• nauczanie mowy, która się nie wykształciła

• wyrównywanie opóźnień rozwoju mowy

• wypracowanie odpowiedniego poziomu sprawności językowej likwidacje przyczyn i skutków pierwotnych oraz skutków wtórnych , do których zalicza się zarówno psychologiczne jak i pedagogiczne konsekwencje zaburzeń mowy

Zasady terapii logopedycznej to ogólne reguły, których logopeda powinien przestrzegać i którymi powinien się kierować przy planowaniu , prowadzeniu postępowania logopedycznego.

Zasady terapii logopedycznej:

1.Zasada wczesnego rozpoczynania terapii. W każdym przypadku należy jak najszybciej rozpocząć terapię logopedyczną, wczesna interwencja skraca jej czas i zwiększa efektywność.

2.Zasada indywidualizacji. Chodzi tu o indywidualne podejście do każdego pacjenta. Można rozpatrywać w dwóch aspektach:

-program terapii powinien być zawsze opracowany dla konkretnego pacjenta pod kątem jego problemu

-ćwiczenia należy prowadzić indywidualnie

3.Zasada wykorzystywania w procesie terapii wszelkie możliwości pacjenta

4.Zasada kompleksowego oddziaływania. Istnieje potrzeba oprócz stosowania terapii logopedycznej prowadzenie równolegle terapii zaburzeń emocjonalnych, zaburzeń zachowania, terapii pedagogicznej

5.Zasada aktywnego i świadomego udziału. Pacjent musi czuć potrzebę ćwiczeń i rozumieć konieczność udziału w zajęciach.

6.Zasada współpracy z najbliższym otoczeniem. Pacjent i jego najbliższe otoczenie ma prawo do informacji na temat rodzaju, stopnia , przyczyn zdiagnozowanych zaburzeń. Wspólnie z bliskimi należy omówić program terapii, czas jej trwania, efekty, ustalić wzajemne efekty i reguły.

7.Zasada systematyczności. Rytmiczność i systematyczność ćwiczeń

8.Zasada stopniowania trudności. Terapię należy rozpocząć od ćwiczeń najłatwiejszych dla danego pacjenta i kolejno realizować coraz trudniejsze

Metoda oznacza systematycznie stosowany sposób pracy z pacjentem, zespół celowych , jasno określonych czynności, realizowanych za pomocą odpowiednio dobranych i uznanych środków, które prowadząco rozwiązania danego problemu terapii logopedycznej wybór metod jest uwarunkowany rodzajem zaburzenia. W zależności od charakteru trudności wykorzystuje się specyficzne, dostosowane do wieku i możliwości pacjenta co wynika z konieczności realizowania zasady kompleksowego oddziaływania.

Metody stosowane w terapii można podzielić na:

• Logopedyczne- używane tylko w postępowaniu logopedycznym i dla niego specyficzne (np. metody mechaniczne)

• Lingwistyczne- szeroko wykorzystywane w logopedii, powstałe na podstawie wiedzy zaczerpniętej z różnych działów językoznawstwa m.in. fonematyki, morfologii, kultury żywego słowa(np. metody fonetyczne)

• Pedagogiczne- metody pracy stworzone na gruncie i na rzutek terapii pedagogicznej, zaadoptowane przez logopedię(np. metoda dobrego startu)

• Psychologiczne- np. liczne techniki relaksacyjne

• Medyczne- postępowanie specjalistyczne jest konieczne w ramach kompleksowej terapii, szczególnie w przypadkach poważnych zaburzeń, różnych wad rozwojowych . Niejednokrotnie leczenie ortodontyczne, neurologiczne, chirurgiczne, audiologiczne jest niezbędnym warunkiem sukcesu terapii logopedycznej

Technika oznacza sposób i biegłość wykonywania jakiejś pracy w określonej dziedzinie; to inaczej metoda szczegółowa. Do szczegółowych metod zalicza się:

• Ćwiczenia logopedyczne: oddechowe, fonacyjne, artykulacyjne, usprawniające motorykę i kinestezję narządów mowy, słuchu fonematycznego, autokontroli słuchowej

• Pokaz i wyjaśnianie ułożenia narządów artykulacyjnych

• Uczulanie miejsc artykulacji

• Mechaniczne układanie narządów artykulacyjnych za pomocą sond, szpatułek

• Odczytywanie mowy z ruchów ust

• Wykorzystywanie pewnych nieartykułowanych dźwięków lub czynności fizjologicznych organizmu do tworzenia nowych głosek (np. wibracje warg, dmuchanie, chuchanie itp.)