67

Cechy s∏owa pisanego

W ostatnich miesiàcach telewizja i radio pu-
bliczne namawiajà rodziców do czytania dzie-
ciom. Akcja ze wszech miar godna poparcia.
I to nie tylko dlatego, ˝e w ten sposób wytwa-
rza si´ u dziecka potrzeba korzystania z infor-
macji opartych nie tylko na obrazkach, skàd-
inàd zrozumia∏a u dzieci, które lepiej reagujà
na obraz, poniewa˝ na ogó∏ imituje on w spo-
sób bardzo konkretny rzeczywistoÊç i nie wy-
maga tak du˝ego wysi∏ku myÊlowego jak s∏o-
wo, ale tak˝e dlatego, ˝e czytanie sprawia, ˝e
mi´dzy dzieckiem a rodzicami wytwarza si´
wi´ê, która w innym wypadku by∏aby prawdo-
podobnie niemo˝liwa. Czytanie staje si´ cz´sto
podstawà rozmowy mi´dzy dzieckiem a doro-
s∏ym, stanowi pretekst do zadawania przez
dziecko wielu pytaƒ, na które trzeba znaleêç
odpowiedê, wreszcie stanowi êród∏o refleksji
dla rodziców nad rozwojem intelektualnym ich
ma∏ego dziecka.

Spróbujmy jednak po kolei omówiç wszyst-

kie po˝ytki wynikajàce z kontaktu dziecka ze
s∏owem pisanym. Mo˝e zatem kilka podstawo-
wych informacji tego, co tu nazywamy s∏owem
pisanym.

S∏owo pisane ró˝ni si´ od s∏owa mówione-

go m.in. nast´pujàcymi cechami:

1. Kana∏em przekazu. èród∏em przenosze-

nia jest zazwyczaj kartka papieru, receptorem

odbierajàcym jest oko. S∏owo mówione jest
przenoszone najcz´Êciej za pomocà fal powie-
trza, a receptorem odbierajàcym – ucho.

2. Substancjà przekazu. S∏owo pisane jest

realizowane za pomocà znaków graficznych: li-
ter i znaków diakrytycznych (ogonków dla
oznaczenia samog∏osek nosowych, przecinków
i kropek nad literami). S∏owo mówione za po-
mocà dêwi´ków mowy.

3. Trwa∏oÊcià. Wypowiedzi pisane (zapisa-

ne) sà wzgl´dnie trwa∏e – mo˝na do nich wró-
ciç po jakimÊ czasie od ich powstania i nawet
skorygowaç. Ta ich cecha daje tak˝e mo˝liwoÊç
powrotu do tekstu zapisanego czytelnikowi,
który w ka˝dej chwili mo˝e odÊwie˝yç sobie
znajomoÊç tekstu i nie jest nara˝ony na po-
Êpiech, ma zatem czas na zastanowienie w trak-
cie czytania. Wypowiedzi mówione sà zasadni-
czo nietrwa∏e (z wyjàtkiem tych, które zosta∏y
zarejestrowane na taÊmie magnetycznej lub in-
nych noÊnikach) i mogà byç korygowane tylko
w momencie ich tworzenia.

4. Organizacjà wypowiedzi. Wypowiedzi pi-

sane sà wy˝ej zorganizowane ni˝ wypowiedzi
mówione, sà bardziej uporzàdkowane myÊlowo
i formalnie, ich autorzy dbajà na ogó∏ o odpo-
wiedni dobór Êrodków j´zykowych i stylistycz-
nych oraz ró˝nego rodzaju „chwytów”, majà-
cych wywo∏aç u odbiorcy pozytywne nastawie-
nie do czytanego tekstu. Odbiorca wypowiedzi
pisanych otrzymuje „produkt skoƒczony”, nie

WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU

2/2003

Z

Za

ag

ga

ad

dn

niie

en

niia

a o

og

gó

ólln

ne

e

O roli s∏owa pisanego
w rozwoju mowy dziecka

Czytanie staje si´ cz´sto podstawà rozmowy mi´dzy dzieckiem a doros∏ym, stanowi

pretekst do zadawania przez dziecko wielu pytaƒ, na które trzeba znaleêç odpowiedê,

wreszcie stanowi êród∏o refleksji dla rodziców nad rozwojem intelektualnym ich dziecka.

■

J

ÓZEF PORAYSKI-POMSTA (Warszawa)

68

Specjalne Êrodki j´zykowe i stylistyczne sto-

sowane w utworach literatury pi´knej to przede
wszystkim du˝a kreatywnoÊç j´zyka: wyrazy sà
u˝ywane w nowych, niespotykanych w mowie
codziennej znaczeniach. Znaczenia przenoÊne
wyrazów, nagromadzenie epitetów, wyrazów
dêwi´konaÊladowczych, niespotykanych zwiàz-
ków wyrazowych, barwnoÊç, obrazowoÊç wypo-
wiedzi, a przy tym znaczna niekiedy jej konden-
sacja i skrótowoÊç, to g∏ówne cechy kreatywno-
Êci j´zyka w tekÊcie literackim. Przyk∏adem
niech tu b´dzie fragment Ptasiego radia Juliana
Tuwima, w którym nagromadzenie wyrazów
dêwi´konaÊladowczych, doskona∏y wr´cz dobór
s∏ów, wycyzelowane konstrukcje sk∏adniowe,
w∏aÊciwe operowanie pauzà, bardzo udane ope-
rowanie powtórzeniem, nadajà temu utworowi
du˝à rytmicznoÊç i niepowtarzalnà muzycznoÊç,
a przez to bardzo udanà imitacj´ ptasiego Êwie-
gotu. JednoczeÊnie wiersz sprawia wra˝enie wy-
powiedzi naturalnej: s∏ownictwo jest w zasadzie
standardowe, krótkie zdania i równowa˝niki
zdaƒ, po∏àczone ze sobà jak w wypowiedziach
standardowych, potocznych – najcz´Êciej bez-
spójnikowo, tekst wiersza jest zrozumia∏y i bawi
czytelnika, tym bardziej ˝e k∏ótnia mi´dzy pta-
kami przedstawiona w cytowanym fragmencie
wiersza przypomina nam obserwowane niekie-
dy wieczorne, pe∏ne Êwiegotu sejmikowanie
ptasie. Wszystkie te cechy razem sprawiajà, ˝e
ten i inne utwory Juliana Tuwima urzekajà ma-
∏e dzieci od kilkudziesi´ciu lat:

I od razu wszystkie ptaki
W szczebiot, w Êwiegot, w zgie∏k – o taki:
Daj tu! rzuç tu! co masz? Wiórek?
Piórko? Ziarnko? Korek? Sznurek?
Pójdê tu, rzuç tu! ja çwierç i ty çwierç!
Lepi´ gniazdko, przylep to, przytwierdê!
Widzisz go! nie dam ci! moje! czyje?
Gniazdko ci wij´, wij´, wij´!
Nie dasz mi? takiÊ ty? wstydê si´!
wstydê si´!
I wszystkie ptaki zacz´∏y biç si´.

Julian Tuwim, Ptasie radio

Wysoki stopieƒ organizacji wypowiedzi –

i to nie tylko poetyckich, ale tak˝e prozator-
skich – polegajàcy m.in. na bardzo wyrazistym

Z

Za

ag

ga

ad

dn

niie

en

niia

a o

og

gó

ólln

ne

e

WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU

2/2003

uczestniczy, jak w przypadku wypowiedzi mó-
wionej, w procesie tworzenia wypowiedzi.

5. Formà wypowiedzi. Wypowiedzi pisane

majà zazwyczaj postaç monologowà, realizowa-
nà za pomocà ró˝nych form gatunkowych (np.
wiersza, opowiadania, sprawozdania, ale tak˝e
wy˝ej zorganizowanych: poematu, powieÊci,
eseju, reporta˝u). Wypowiedzi mówione nato-
miast majà zazwyczaj postaç dialogowà, realizo-
wanà w formie rozmowy lub konwersacji; formy
monologowe realizowane ustnie: opowiadanie,
opis, sprawozdanie i inne, sà inaczej zorganizo-
wane ni˝ formy pisemne, znajdujemy w nich ce-
lowe, ale tak˝e niecelowe powtórzenia, nawroty
myÊlowe, przypomnienia scen i wàtków, a tak˝e
falstarty, pomy∏ki, korekty.

W∏aÊciwoÊci tekstów literatury pi´k-
nej dla dzieci

Teksty literatury pi´knej, a do niej nale˝y li-

teratura dla dzieci, sà na ogó∏ tekstami pisany-
mi, ale od wypowiedzi pisanych tzw. u˝ytko-
wych ró˝nià si´ kilkoma istotnymi cechami,
spoÊród których nale˝y wymieniç m.in. takie
cechy, jak fikcja literacka, specjalne Êrodki j´-
zykowe i stylistyczne oraz wysoki stopieƒ orga-
nizacji wypowiedzi.

Fikcja literacka pozwala autorowi na ode-

rwanie – nawet je˝eli utwór jest oparty na wy-
darzeniach autentycznych – przedstawionych
w utworze zdarzeƒ i bohaterów od rzeczywisto-
Êci i kreowanie Êwiata tzw. przedstawionego,
który w pewnym sensie nie jest zwiàzany z real-
nym miejscem i czasem przedstawianych wyda-
rzeƒ. Fikcja literacka pozwala m.in. na o˝ywia-
nie Êwiata nieo˝ywionego (animizacja) i nada-
wanie przyrodzie a tak˝e Êwiatu nieo˝ywione-
mu cech ludzkich (antropomorfizacja), np.:

Ksi´˝yc w oknie Êwieczk´ Êwieci,
spaç ju˝ idà wszystkie dzieci,
dzwoni Êwierszczyk na kominie...
I co dalej? Co?

Janina Osiƒska, Nocny Marek

1)

1)

Wszystkie podane tutaj przyk∏ady utworów zo-

sta∏y zaczerpni´te z: Antologia poezji dzieci´cej, BN
I 233, wybra∏ i opracowa∏ Jerzy CieÊlikowski, Wroc∏aw-
-Warszawa-Kraków, Zak∏. Narod. im. Ossoliƒskich.

69

i przemyÊlanym, w przypadku utworu fabular-
nego, przedstawieniu fabu∏y, bohatera, przed-
stawieniu konfliktu, dozowaniu napi´cia itp.
w∏aÊciwoÊci dobrze przedstawionego zdarzenia
pozwala wywo∏aç u czytelnika odpowiednie sta-
ny emocjonalne i wciàgnàç go do zabawy inte-
lektualnej z tekstem. Utwory dla dzieci wyró˝-
niajà si´ dodatkowo specyficznà w∏aÊciwoÊcià,
jakà jest rytmizacja tekstu, osiàgana m.in. za
pomocà rymu, powtórzeƒ konstrukcji sk∏adnio-
wych lub pojedynczych wyrazów, jak w wy˝ej
cytowanym fragmencie Ptasiego radia, nagro-
madzeniu wyrazów dêwi´konaÊladowczych.

W warstwie treÊciowej utwory dla dzieci to

teksty, za pomocà których sà przekazywane
okreÊlone prawdy moralne, sposób post´powa-
nia. W utworach tych Êwiat jest najcz´Êciej od-
realniony, w którym Êcierajà si´ ze sobà dobro
ze z∏em, szlachetnoÊç z przemocà, màdroÊç
z g∏upotà, delikatnoÊç z brutalnà si∏à i w którym
zawsze to, co reprezentuje dobro, szlachetnoÊç,
màdroÊç, delikatnoÊç – oczywiÊcie nie bez
udzia∏u Êwiata nadprzyrodzonego lub magii
(dobre wró˝ki i dobrzy czarodzieje) – zwyci´˝a.
To mi´dzy innymi sprawi∏o ogromne zaintere-
sowanie cyklem powieÊciowym o Harrym Pot-
terze – ch∏opcu biednym, niekochanym przez
najbli˝szych, bez rodziców, który swojà sytuacj´
nie do pozazdroszczenia kompensuje ucieczkà
w Êwiat, który sam sobie tworzy, Êwiat fikcji,
w którym niedobrzy albo tylko ma∏o wra˝liwi
ludzie (mugole) nie majà dost´pu do Êwiata
idealnego, który opiera si´ na innych zasadach
ni˝ Êwiat rzeczywisty.

Sà te˝ takie utwory, które opierajà si´ na sko-

jarzeniach czasami zupe∏nie absurdalnych,
a w ka˝dym razie zaskakujàcych. Mistrzem w tym
zakresie jest klasyk literatury dla dzieci (czasem
mo˝na mieç podejrzenie, ˝e to wcale nie sà utwo-
ry dla dzieci, lecz dla doros∏ych) – Jan Brzechwa,
który bawi si´ s∏owem, korzystajàc cz´sto ze sto-
sowanych w mowie potocznej frazeologizmów
i kolokwializmów, dzi´ki czemu wiersz jest za-
bawny, weso∏y, momentami komiczny, por. np.

Idzie je˝, idzie je˝,
Mo˝e ciebie pok∏uç te˝!

Pyta wróbel: „Panie je˝u,
Co to pan ma na ko∏nierzu?”

„Mam ja ig∏y, ostre ig∏y,
Bo mnie wróble nie ostrzyg∏y!”

Idzie je˝, idzie je˝,
Mo˝e ciebie pok∏uç te˝!

Zoczy∏ je˝a m∏ody szczygie∏:
„Po co panu tyle igie∏?”

Mam ja ig∏y, ostre ig∏y,
˚eby k∏uç niegrzeczne szczyg∏y!”

Sroka te˝ ma k∏opot Êwie˝y:
„Po co pan si´ tak naje˝y∏?”

Mam ja ig∏y, ostre ig∏y,
B´d´ z igie∏ robi∏ wid∏y!”

Wzi´∏a sroka nogi za pas:
„Tyle wide∏! Taki zapas!”

W dziesi´ç chwil ju˝ by∏ we wsi:
„Ludzie moi naj∏askawsi,

Otwierajcie drzwi sosnowe,

Dostaniecie wid∏y nowe”!

Jan Brzechwa, Je˝

Komizm s∏owny jest jednà z w∏aÊciwoÊci

tekstów dla dzieci, jak w innym wierszu Jana
Brzechwy:

Leczy∏a si´ ˝aba, leczy∏a,
Suszy∏a si´ ˝aba, suszy∏a,
A˝ wysch∏a tak, ˝e po troszku
Zosta∏a z niej garstka proszku,
A doktor drapie si´ w ucho:
„Nie usz∏o jej to na sucho!”

Jan Brzechwa, ˚aba

albo jak w wierszu Wandy Chotomskiej

Kaczka-t∏umaczka:

Czy˝by g´si i kaczki
te˝ pisa∏y powieÊci?
– OczywiÊcie, ˝e piszà,
a ja w∏aÊnie t∏umacz´
ka˝de g´sie „g´-g´-g´”
na „kwa-kwa-kwa-kwa” – kacze.

WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU

2/2003

Z

Za

ag

ga

ad

dn

niie

en

niia

a o

og

gó

ólln

ne

e

70

Âwiat ludzi i Êwiat zwierzàt jest w tych opo-

wieÊciach jeden, wspólny. Ludzie i zwierz´ta
mówià tym samym j´zykiem, rozumiejà si´ ze
sobà, przekazujà sobie wa˝ne i mniej wa˝ne in-
formacje, ale przede wszystkim rozmawiajà ze
sobà i pomagajà sobie nawzajem. Mówià nie
tylko o zdarzeniach, ale tak˝e o w∏asnych prze-
˝yciach i t´sknotach, dzielà si´ uczuciami. Ten
wspólny Êwiat ludzi i zwierzàt jest Êwiatem do-
brym i szlachetnym, mimo ˝e doroÊli w nim wy-
st´pujàcy nie zawsze sà dobrzy i szlachetni.

Autorzy tekstów dla dzieci – poetyckich

i prozatorskich – starajà si´ przedstawiç w tych
tekstach idealny Êwiat dziecka, a zatem taki
Êwiat, w którym wszystko mo˝e si´ przytrafiç,
najbardziej nawet fantastyczne zdarzenia. Jed-
noczeÊnie cz´sto si´gajà do dzieci´cej mental-
noÊci i dzieci´cego sposobu wyra˝ania myÊli.
Nawiàzujà te˝ do folkloru dzieci´cego, np. do
wyliczanek, jak Stanis∏aw Grochowiak:

Tutaj ∏àka, tam biedronka –
idzie niebem Êpiew skowronka.
Za s∏owikiem stojà bzy.
B´dziesz ty!

Ale s∏oty poprzez p∏oty
niosà ciemnych chmur namioty,
nad bajorem mg∏a.
B´d´ ja?

Noc katula si´ po niebie,
lis za kretem dró˝ki grzebie,
ma na ∏apkach szron.
Kto to b´dzie?
On!

Stanis∏aw Grochowiak, Wyliczanka

WartoÊci poznawcze oraz dydaktycz-
ne tekstów literatury dla dzieci

Pora wróciç po tym omówieniu niektórych

tylko cech literatury pi´knej dla dzieci do
kwestii w tym artykule najwa˝niejszej: dlacze-
go teksty literatury pi´knej sà tak wa˝ne dla
rozwoju mowy dziecka? Odpowiedê na tak
postawione pytanie ograniczymy do kilku
punktów, które zapewne nie wyczerpià
wszystkich walorów obcowania dziecka ze s∏o-
wem pisanym.

Z

Za

ag

ga

ad

dn

niie

en

niia

a o

og

gó

ólln

ne

e

WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU

2/2003

Prosz´ oto jest próbka –
Niech pan w piÊmie zamieÊci

T∏umaczenie na kaczy
Êlicznej g´siej powieÊci:
„KWAÂ KWAKA¸A W KWASTWINIE”
tak si´ powieÊç zaczyna...
Pan redaktor os∏upia∏:
KWAÂ? KWAKA¸A? KWASTWINA?
Co to znaczy?
– To proste!
Wcià˝ pan nie wie co znaczy?
„G¢Â G¢GA¸A W G¢STWINIE”
w t∏umaczeniu na kaczy...

Wanda Chotomska, Kaczka-t∏umaczka

W utworach tych dzieci poznajà tak˝e lite-

racki (i cz´sto bajkowy) obraz Êwiata przyrody,
jak w wierszu Barbary Lewandowskiej:

Wiecie, co lubi jeleƒ?
Lubi wiosennà zieleƒ,
lubi êródlanà wod´,
i s∏oƒce, i pogod´,
leÊne g´stwiny, ∏àki,
swoje ma∏e jelonki.
Lubi sàsiadów z lasu.
A czego nie lubi?
Ha∏asu!

Barbara Lewandowska, Co lubi jeleƒ?

Zwierz´ta w tym Êwiecie cz´sto zachowu-

jà si´ jak ludzie, jak ów Bia∏y Królik o ró˝o-
wych oczach z powieÊci dla dzieci Lewisa Car-
rolla Alicja w krainie czarów, który biegnie,
powtarzajàc: „Ranyjulek! Ranyjulek! Nie
zdà˝´ na czas!” i si´ga do kieszonki kamizel-
ki po zegarek, aby sprawdziç, która godzina.
Albo jak s∏oƒ Dominik z powieÊci Jerzego
Ludwika Kerna Prosz´ s∏onia, który ∏ykajàc
witaminy przeznaczone dla ch∏opca Pinia, ro-
Ênie, roÊnie i stopniowo przybiera wielkoÊç
nie tylko normalnego s∏onia, ale tak˝e zamie-
nia si´ ze s∏onia porcelanowego w ˝ywego,
który na dodatek ma zdolnoÊç myÊlenia na
sposób ludzki. Albo te˝ jak pies Ferdynand
z powieÊci Jerzego Ludwika Kerna Ferdynand
Wspania∏y, który przybiera kszta∏ty i cechy
ludzkie oraz w∏aÊciwy dla ludzi sposób zacho-
wania si´ i myÊlenia.

71

O funkcji emocjonalnej, która wzmacnia

wi´zi pomi´dzy rodzicami a dzieckiem by∏a ju˝
mowa na wst´pie. Rodzice (opiekunowie)
a tak˝e nauczyciele poprzez poÊredniczenie
w przekazie s∏owa pisanego zawartego w tek-
stach literatury dla dzieci przybli˝ajà Êwiat
przedstawiony w tej literaturze. Niekoniecznie
zresztà muszà ten Êwiat objaÊniaç czy komento-
waç. Wystarczy, jeÊli ∏adnie, z wyczuciem, wy-
dobywajàc wszystkie walory artystyczne czyta-
nego tekstu, oddadzà g∏osem i wywo∏ajà w ten
sposób zaciekawienie dziecka, a mo˝e te˝ ch´ç
powtórzenia, naÊladowania. Wystarczy czasa-
mi, ˝e uczestniczà w tej swoistej zabawie ze s∏o-
wem razem z dzieckiem.

W tekstach literatury dla dzieci m∏ody czy-

telnik (a w∏aÊciwie cz´sto s∏uchacz), przyswaja-
jàc sobie znajomoÊç ró˝nych tekstów: opowia-
daƒ, opisów, charakterystyk, dialogów, znajdu-
je wzory do tworzenia udanych formalnie i in-
teresujàcych w∏asnych wytworów j´zykowych.
JeÊli przyjàç tez´ Michai∏a Bachtina

2)

, ˝e form

wypowiedzi uczymy si´ podobnie jak j´zyka od
najbli˝szego otoczenia, to ten wzór jest wa˝ny.
Dzieci uczà si´ w∏aÊciwych poczàtków i zakoƒ-
czeƒ dla poszczególnych form wypowiedzi oraz
sposobów rozwijania treÊci, a ponadto, je˝eli
jest mo˝liwoÊç porozmawiania o tym, co by∏o
treÊcià utworu, uczà si´ konwersacji oderwanej
od spraw ˝ycia codziennego. W czasie takiej

konwersacji zapewne nadarzy si´ okazja do wy-
jaÊnienia znaczeƒ niektórych wyrazów i wyra-
˝eƒ, o które dziecko zapyta. A mo˝e dziecko
zauwa˝y jakieÊ ciekawe i niespotykane po∏àcze-
nia s∏ów albo zabawne skojarzenia, jak choçby
te przytoczone wy˝ej w wierszach Brzechwy
i Chotomskiej. To jest wartoÊç sama w sobie.

Nale˝y jednak pami´taç, ˝e im m∏odsze

dzieci, tym mniej powinniÊmy narzucaç si´ im
z ró˝nymi komentarzami. Wystarczy sam kon-
takt dziecka ze s∏owem pisanym, ale nie spora-
dyczny, tylko systematyczny, w∏aÊciwie codzien-
ny, a˝ czytanie stanie si´ nawykiem. Wtedy do-
piero, i to te˝ dyskretnie, starajmy si´ dziecko
prowokowaç do rozmowy, zwracajàc uwag´ na
zabawne scenki lub komiczne powiedzonka.
Albo te˝ na nieznane dziecku znaczenia wyra-
zów. Dzi´ki temu czynny i bierny s∏ownik
dziecka, a tak˝e zasób form gramatycznych b´-
dzie systematycznie si´ wzbogaca∏. B´dzie ono
mia∏o ∏atwoÊç wypowiadania si´ na tematy nie-
zwiàzane ze sprawami ˝ycia codziennego, a wy-
powiedzi te b´dà i ∏adne, i pe∏ne treÊciowo.

■

WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU

2/2003

Z

Za

ag

ga

ad

dn

niie

en

niia

a o

og

gó

ólln

ne

e

JÓZEF PORAYSKI-POMSTA – prof. dr hab., Uniwersy-

tet Warszawski, Instytut J´zyka Polskiego

2)

M. Bachtin, Problem gatunków mowy, [w:] te-

go˝, Estetyka twórczoÊci s∏ownej, Warszawa 1986, s.
348-402.

U WAGA ! BEZP¸ATNA INFOLINIA

Informacje na temat prenumeraty WSiP SA mo˝na uzyskaç telefonicznie
pod bezp∏atnym numerem 0 – 800 – 220 – 555 w godzinach 9.00 – 15.00