…………………………………………………

………………………………..

Podyplomowe studia kwalifikacyjne

Pedagogika przedszkolna

M B

Wspieranie rozwoju mowy u dzieci w wieku przedszkolnym

............. 2010

SPIS TREŚCI

WSTĘP…………………………………………………………………………………3

I. Rozwój mowy ze szczególnym uwzględnieniem okresu przedszkolnego……...........4

1. Prawidłowy model rozwoju mowy u dzieci……………………………………....4

2. Środowisko kształtowania mowy…………………………………..……………11

3. Opóźnienie rozwoju mowy - przejaw nieprawidłowości rozwojowych…..…….12

II. Diagnoza i terapia opóźnionego rozwoju mowy w świetle literatury………..……16

1. Postępowanie badawcze……………………………………………………..…..16

2. Przebieg postępowania diagnostycznego……………………………………..…16

3. Terapia opóźnionego rozwoju mowy……………………………………………18

III. Stymulowanie rozwoju mowy podczas zabaw, ćwiczeń i gier u przedszkolaków……………………………………………………………………21

1. Zabawy, ćwiczenia i gry oddechowe…………………………………….……....22

2. Ćwiczenia usprawniające motorykę narządów mowy…………………….….…23

3. Ćwiczenia słuchowe……………………………………………………..………27

4. Ćwiczenia fonacyjne…………………………………………………….…........28

5. Zabawy i ćwiczenia logorytmiczne……………………………………...………29

6. Inne sytuacje edukacyjne sprzyjające rozwojowi mowy………………..…….…34

7. Praca z dzieckiem w grupie przedszkolnej - aspekt metodyczny ……...……….38

PODSUMOWANIE I WNIOSKI……………………………………..………………50

BIBLIOGRAFIA…………………………………………………….………………..51

WSTĘP

Mowa odgrywa ważną rolę w społecznym życiu człowieka. Dzięki umiejętności mówienia i rozumienia tekstów słownych jest możliwy kontakt z innymi ludźmi. Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną, lecz człowiek nabywa ją w ciągu swego życia osobniczego w kontakcie z mówiącymi ludźmi (B. Rocławski, 1983).

„Mowa jest aktem w procesie porozumiewania się, jej istotą jest przekazywanie dźwiękowe i odbiór słuchowy informacji. Informację przekazuje osoba mówiąca (nazwijmy ją nadawcą), a odbiera rozmówca, którego z kolei nazwiemy odbiorcą. Oba te procesy, tylko dzięki temu, że zarówno nadawca, jak i odbiorca znają, tzn. umieją ten sam powiedzmy język polski” (L. Kaczmarek, 1966, s. 15).

Niniejsza praca poświęcona jest wspieraniu rozwoju mowy u dzieci w wieku przedszkolnym. Opracowana została jako praca dyplomowa kończąca studia podyplomowe z pedagogiki przedszkolnej. Powstała w oparciu o fachową literaturę naukową związaną z opisywaną tematyką. Praca ma charakter opisowy i składa się z trzech rozdziałów. Rozdział pierwszy zawiera rozważania teoretyczne dotyczące prawidłowego rozwoju mowy, środowiska kształtowania mowy oraz opóźnienia w rozwoju mowy jako przejawu nieprawidłowości rozwojowych. W rozdziale drugim przedstawiono w oparciu o fachową literaturę diagnozę i terapię opóźnionego rozwoju mowy. Trzeci rozdział przedstawia sposoby stymulowania rozwoju mowy u przedszkolaków podczas zabaw, ćwiczeń oraz gier. Zawiera on również przykładowe scenariusze wspierających mowę u przedszkolaków podczas zajęć grupowych.

ROZDZIAŁ I

ROZWÓJ MOWY ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM

OKRESU PRZEDSZKOLNEGO

1. Prawidłowy model rozwoju mowy u dzieci

Zanim dziecko nauczy się wyrażać swe myśli, musi przejść wiele etapów. W ten sposób stopniowo zdobywa umiejętność koordynowania różnych grup mięśni do wytworzenia mowy artykułowanej. Mówienie kształtuje się wolniej i z większym trudem niż inne sprawności motoryczne, rozwija się natomiast zgodnie z dojrzewaniem różnych części aparatu mowy (G. Demelowa, 1979).

L. Kaczmarek (1982) wyodrębnia cztery okresy kształtowania mowy dziecka:

- okres melodii (0 - 1)

- okres wyrazu (1 - 2)

- okres zdania (2 - 3)

- okres swoistej mowy dziecięcej (3 - 7)

Autor sygnalizuje również istnienie bardzo ważnego okresu przygotowawczego przypadającego na okres życia płodowego (L. Kaczmarek, 1982).

Etap przygotowawczy (zwany wstępnym lub zerowym)

Okres ten obejmuje 3 - 9 miesiąc życia płodowego. U mającego przyjść na świat dziecka wykształcają się narządy mowne i rozpoczyna się już ich funkcjonowanie (G. L. Flanagan, 1973). Jak podaje G. Clauser (za: L. Kaczmarek, 1982) czteromiesięczny płód odczuwa rytm balansu podczas chodu matki, natomiast siedmiomiesięczny bicie serca matki). Dziecko jeszcze przed urodzeniem zapoznaje się ze światem dźwięków. Po urodzeniu rozpoznaje głos matki, a także potrafi odróżnić go od głosu innej kobiety (M. Kielar - Turska, M. Białecka - Pikul, 2000).

Etap melodii

Okres od 0 do 1 roku życia. W ciągu pierwszych 3 - 4 miesięcy życia dziecka większość kontaktów z matką ma formę interakcji twarzą w twarz i występuje w czasie karmienia, czynności pielęgnacyjnych oraz zabawy. Te pierwsze interakcje mają znaczenie zarówno dla rozwoju systemu komunikowania się między matką a dzieckiem jak również dla powstania silnego przywiązania.

Początkowo dziecko komunikuje się z dorosłymi za pomocą krzyku. To po krzyku matka poznaje czy dziecko jest głodne, czy jest mu mokro, zimno. Dziecko zaczyna kojarzyć, że ilekroć krzyczy tylekroć zjawia się matka i jest to pierwsze ich porozumienie. Krzyk jest też ćwiczeniem narządu oddechowego.

W 2 - 3 miesiącu życia niemowlę zaczyna wydawać różne dźwięki (głużenie albo gruchanie) towarzyszące nieskoordynowanym ruchom kończyn oraz całego ciała. Głużenie to nieświadome ćwiczenie narządów artykulacyjnych, ale jeszcze nie mowa. W głużeniu wyróżnia się samogłoski, spółgłoski, grupy samogłoskowe oraz spółgłoskowe. Głużą wszystkie dzieci również głuche (G. Demel, 1996). W okresie gruchania niemowlę zaczyna przygotowywać się do wydawania podstawowych dźwięków mowy. W mózgu powstają pierwsze skojarzenia: między wydawanymi dźwiękami, dźwiękami odpowiadającymi im ruchami aparatu artykulacyjnego (H. Spionek, 1969).

W drugiej połowie pierwszego roku życia dostrzegamy inny przejaw wokalizacji tzw. gaworzenie. Jest to czynność zamierzona, która polega na powtarzaniu i naśladowaniu dźwięków mowy. Dzięki nabywaniu takich cech jak spostrzegawczość, koncentracja uwagi dziecko ponawia próby wydawania dźwięków, naśladuje te, które wydało przypadkowo, jak również te, które zasłyszało w swym otoczeniu. Na tym etapie rozpoczyna się „zabawa dźwiękiem”, która jest symptomem uwagi, woli oraz treningiem słuchowym.

Obydwie formy prewokalne (głużenie i gaworzenie) potwierdzają dokonujące się w mózgu dziecka zmiany rozwojowe. Dziecko zaczyna kojarzyć obraz otaczających je przedmiotów z ich dźwiękowym odpowiednikiem. Dziecko zaczyna rozumieć to, co do niego mówimy, a także podejmować próby wymawiania pierwszych wyrazów, które są nazwami przedmiotów. Pod koniec pierwszego roku życia dziecko spełnia proste polecenia. Może to świadczyć o rozumieniu zawartej w nich treści. Pojawiają się pierwsze wyrazy: mama, tata, baba itp. (E. M. Minczakiewicz, 1997).

Do komunikowania się z otoczeniem małe dziecko wykorzystuje zachowania niewerbalne, używając takich środków jak: płacz, spojrzenie, ruchy ciała, gesty, mimika, a także wokalizacja (M. Kielar - Turska, M. Białecka - Pikul, 2000). Już K. Darwin (za: E. Hurlock, 1960) twierdził, że płacz u noworodków rozwinął się jako środek dostarczania informacji o stanie dziecka. Wyróżniono kilka form płaczu w zależności od siły i ciągłości krzyku, barwy oraz opisano ich funkcje. Płacz podstawowy charakteryzuje się monotonnym, przerywanym krzykiem. Płacz z bólu cechuje krzyk z nagłym początkiem, którego siła narasta: jest głośny, przeraźliwy, ostry. Płacz gniewny natomiast odznacza się silnym podnieceniem, poczerwienieniem twarzy, przerywanymi łkaniami i długim czasem trwania. Płacz ma również wartość komunikacyjną. Ok. 4 miesiąca dziecko płacze, gdy dorosły przestaje się z nim bawić. W 5 miesiącu wzmaga się krzyk, gdy obcy dorosły zwróci na dziecko uwagę.

W 9 miesiącu dziecko płacze, gdy opiekunka zbliży się do innego dziecka. S. Woltera i R. Eryting przedstawili kategoryzację gestów wyróżniając dwie ich grupy: gesty wskazujące i gesty reprezentujące. Gesty wskazujące pojawiają się w okresie między 9 a 13 miesiącem życia dziecka i wyrażają prośbę o przedmiot, podawanie przedmiotu dorosłemu, pokazywanie przedmiotu oraz wskazywanie przedmiotu. Gesty reprezentujące tworzą względnie trwałe układy ruchów ciała, rąk, mimiki, którym odpowiadają znaczenia. Gesty te zastępują, bądź reprezentują informacje i występują powyżej 14 miesiąca życia. Obie kategorie gestów używane są przez dzieci w celach komunikacyjnych i odgrywają ważną rolę w rozwoju językowym (M. Kielar - Turska, M. Białecka - Pikul, 2000). Dla porozumiewania się dziecka w okresie prewerbalnym charakterystyczna jest komunikacja ostensywna, która polega na zwracaniu uwagi na obiekty w otoczeniu przez ich wskazywanie. G. Butterworth (za: M. Kielar - Turska, M. Białecka - Pikul) wskazują, że istnieją dwa rodzaje gestów w komunikacji ostensywnej:

- protoimperatywy służące wpływaniu na interlukatora w celu uzyskania własnego obiektu,

- protodeklaratywy będące sposobem komentowania aktualnego stanu rzeczy i wywierania wpływu na uwagę odbiorcy (2000).

Zdaniem Vili gesty wskazywania pomagają niemowlętom w wieku 6 - 7 miesięcy osiągnąć rzecz, której pragną, natomiast po 8 - 10 miesięczne niemowlęta przez gest skupiają zainteresowanie partnera na obiekcie, którym są zainteresowane, a 12 - 16 miesięczne zaczynają już łączyć gesty i wiążą je ze słowami (za: M. Kielar - Turska, M. Białecka - Pikul, 2000).

W okresie niemowlęcym można obserwować bogatą mimikę wyrażającą przeżycia dziecka i będącą zarazem środkiem komunikowania się z otoczenie. Wyraźną wartość komunikacyjną ma uśmiech, ponieważ dziecko uśmiechając się nie tylko komunikuje zadowolenie czy sympatię, ale także wzbudza pozytywne reakcje u dorosłego, przedłuża interakcję, wywołuje jego uśmiech.

Jak podaje Beko - Gleason wczesne kontakty matki z dzieckiem realizowane za pomocą środków niewerbalnych i werbalnych (ze strony matki) nazwane zostały konwersacjopodobnymi. Mają one ogromne znaczenie dla dalszego rozwoju językowych i komunikacyjnych kompetencji dziecka. Poprzez kontakty konwersacjopodobne dziecko odkrywa rytm komunikacyjny i otrzymuje materiał językowy niezbędny do uczenia się języka. Zachowania komunikacyjne dorosłego wpływają na kształtowanie się zachowań komunikacyjnych u dziecka (za: M. Kielar - Turska, M. Białecka - Pikul, 2000).

Okres wyrazu

Obejmuje drugi rok życia dziecka (1 - 2). Dziecko używa już wielu samogłosek prócz nosowych. Wymawia znaczną ilość spółgłosek np. p. b, m, t, d, n, t, ś czasem ć, pozostałe zastępuje innymi o zbliżonym miejscu artykulacji. Upraszcza natomiast grupy spółgłoskowe utrwalając sobie w ten sposób kontakt werbalny z otoczeniem. Charakterystyczne jest wymawianie pierwszej sylaby lub końcówki. W miarę rozwoju sprawności artykulacyjnej, dziecko coraz precyzyjniej posługuje się narządami mownymi, nowymi słowami pojawiającymi się w licznych sytuacjach życiowych. Następują również u dziecka znaczne postępy w zakresie rozumienia wypowiedzi otoczenia (E. M. Minczakiewicz, 1997).

Okres zdania

Okres ten przypada na 2 - 3 rok życia dziecka. Mowa dziecka ulega dalszemu doskonaleniu. Dziecko powinno już wypowiadać głoski:

- wargowe: p, b, m oraz zmiękczone pi, bi, mi

- wargowo - zębowe: f, w, fi, wi

- środkowojęzykowe: ś, ź, ć, dź, ń, ki, gi

- tylnojęzykowe: k, g, ch

- przedniojęzykowo - zębowe: t, d, n

- przedniojęzykowo - dziąsłowe: l

Pod koniec tego okresu mogą się pojawiać głoski s, z, c, a nawet sz, ż, cz, dż (E. Demel, 1996). Trudniejsze głoski zastępowane są łatwiejszymi do wymówienia (dokonuje substytucji). Zniekształcenia głosek należy tłumić zbyt słabą jeszcze sprawnością artykulacyjną narządów mowy dziecka. Istotna dla tego okresu jest świadomość wymawiania głosek. Dziecko wie jak dana głoska powinna brzmieć prawidłowo, chociaż realizuje ją często nieprawidłowo.

Okres swoistej mowy dziecięcej - swoistych form językowych

Okres ten przypada na 3 - 6 (7) rok życia dziecka. W tym wieku dziecko posługuje się rozbudowanymi sygnałami dwuklasowymi, chociaż układ zasad budowania zdań nie jest jeszcze w pełni utrwalony (E. M. Minczakiewicz, 1997).

Rozwój mowy w trzecim roku życia

Dziecko 3 letnie rozumie to, co do niego mówimy, jeżeli treść naszych wypowiedzi nie wybiega poza jego wcześniejsze doświadczenia, spełnia polecenia zawierające znane mu wyrazy, np. wskazuje części twarzy, ciała, przynosi przedmioty, próbuje wykonywać codzienne czynności według podanych ilustracji słownych, pytane - podaje swoje imię. Trzylatek komunikuje się z otoczeniem za pomocą kilkuwyrazowego zdania, mówi chętnie i dużo. Opowiada o tym, co aktualnie widzi, „myśli głośno”, mówiąc również do siebie. W jego wypowiedziach można dostrzec poszczególne kategorie gramatyczne, chociaż obserwuje się jeszcze wiele form niewłaściwych, które jednak z czasem ulegną poprawie (np. Nie mam spodniów). Dziecko zaciekawia otaczający je świat, zaczyna zadawać wiele pytań. Początkowo nie są one jeszcze jasno sprecyzowane.

Trzyletnie dziecko powinno wymawiać prawidłowo następujące dźwięki: [a, o e, y, u, i, ą, ę, p, m (także zmiękczone: pi, bi, mi), f, w (fi, wi), t, d, n, ń, l (li), ś, ź, ć, dź, k, g (ki, gi), ch, j, ł], chociaż zdarza się u niektórych dzieci wymawianie konsekwentne głosek [t, d] zamiast [k, g] oraz mylenie głoski [ch] i [f]. Jeśli dźwięki te nie pojawiają się u czterolatka należy zgłosić dziecko do logopedy.

Zdarza się także, że w trudnych wyrazach, w których spółgłoski znajdują się obok siebie mogą być one opuszczane lub zastępowane innymi dźwiękami, np. [pła] zamiast pchła, [długopiś] - długopis.

Głoski [s, z, c, dz] zaczynają być wymawiane prawidłowo, chociaż bywają jeszcze (do 4 roku życia) artykułowane jako [ś, ź, ć, dź]. Podobnie głoski pojawiające się jako ostatnie w artykulacji dziecka: [sz, ż, cz, dż] może jeszcze zastępować [ś, ź, ć, dź] ale również może być zastępowane przez [s, z, c, dz]. W miejscu  [r] coraz częściej pojawia się [l] a nie jak dotychczas [j]. Wypowiedzi osób dorosłych są wzorem, według którego dziecko uczy się mówić i powinny być zawsze pełne i poprawne, a wszystkie głoski wymawiane prawidłowo. Rodzice, dziadkowie i inni dorośli z najbliższego otoczenia dziecka są źródłem prawidłowych wzorów językowych. Dziecko słyszy i potrafi zróżnicować wymowę prawidłową , np. [samolot] i [siamolot], jego słuch fonematyczny jest już rozwinięty (D. Emiluta - Rozya, 2006).

Posługiwanie się językiem na opisanym wyżej poziomie zapewnia dziecku sprawne funkcjonowanie w społeczeństwie. Potrafi ono zakomunikować swoje potrzeby, odpowiedzieć na stawiane mu pytania a także zapytać o interesujący je fragment rzeczywistości. Prawidłowy rozwój językowy daje dziecku poczucie bezpieczeństwa, to dzięki językowi można, bowiem porządkować otaczający świat, nauczyć zasad obowiązujących w społeczeństwie (J. Cieszyńska, M. Korendo, 2008).

Rozwój mowy w czwartym roku życia

Czterolatek rozumie i wykonuje polecenia nauczyciela. Rozumie dłuższe wypowiedzi, w których występują przyimki: pod, na, do, w, przed, obok, za. itp. Rozpoznaje kolory, otrafi mówić o przeszłości, przyszłości a nie tylko teraźniejszości. Zadaje bardzo dużo pytań, które podyktowane są ciekawością i są precyzyjne. Dziecko nie pyta tylko co to? ale także - jakie jest? po co to? dlaczego tak się dzieje? Na wszystkie pytania dziecka trzeba odpowiadać cierpliwie i wyczerpująco, ponieważ w ten sposób pobudzamy nie tylko rozwój mowy dziecka, ale także i intelektu.

Dziecko wykazuje ogromną chęć porozumiewania się oraz dzielenia się swoimi spostrzeżeniami, często nie wystarczają mu zapamiętane środki językowe. W wypowiedziach dziecka czteroletniego dostrzec można neologizmy językowe, formy nie używane przez dorosłych np. „Tata to duży czytacz”, bo często czyta gazetę. Te śmiesznie brzmiące neologizmy nie należy utrwalać. Zawsze po takiej wypowiedzi trzeba podać dziecku prawidłową nazwę.

Wymowa czterolatka staje się bardziej precyzyjna dzięki dalszemu usprawnianiu się narządów artykulacyjnych i pionizacji przedniej części języka. Głoski [s, z, c, dz], powinny już brzmieć twardo i  podobnie jak [ś, ź, ć, dź] powinny być wymówione z „zamkniętymi” zębami. Język nie może wsuwać się między zęby. Wymowa międzyzębowa musi zostać skorygowana przez logopedę, nie ustąpi samoistnie, bo nie jest cechą wymowy dziecięcej.

U niektórych dzieci obserwujemy artykulację głoski [l], przechodzącą w dźwięk drżący [r] lub nawet pełne wymówienie głoski [r]. Dziecko mówi [lower] lub [rower]. Jedna i druga wymowa jest prawidłowa.

Niekiedy pojawiają się też głoski [sz, ż, cz, dż], ale ich wymawianie jako [s, z, c, dz ]a także [r] jako [l] jeszcze w tym okresie jest prawidłowością rozwojową. Nieprawidłowe będzie natomiast zastępowanie głoski [r] przez [ł]. W momencie, gdy dziecko zamiast [rakieta] powie [łakieta]  to taka wymowa już nie mieści się w normach dla wieku. Grozi to przekształceniem [ł] w zdeformowane [r] wymawiane w tylnej części jamy ustnej, co będzie wymagało oddziaływania logopedycznego (D. Emiluta - Rozya, 2006).

 

Rozwój mowy w piątym roku życia

Wypowiedzi dziecka są już wielozdaniowe. Jest już kolejność zdarzeń i zależności przyczynowo - skutkowe. Pięciolatek chętnie opowiada o tym, co się działo w przedszkolu, o filmie, który oglądał, lub o bajce, którą przeczytała mama. Potrafi wyjaśnić znaczenie wielu słów. Wypowiedzi dziecka są już prawidłowe pod względem gramatycznym. Dziecko chętnie poprawia siebie i innych, np. młodsze rodzeństwo.

Wymowa doskonali się. Głoska [r] często jest już wymawiana prawidłowo, czasem można obserwować zjawisko hiperpoprawności. Dziecko wcześniej wymawiało [l] zamiast [zamiast],a teraz [r] pojawia się i tam gdzie należałoby artykułować [l], szczególnie w wyrazach, w których są obydwa dźwięki np. lustro - [rustro].

Dziecko wymawia też sz, ż, cz, dż. Wszystkie głoski dźwięczne brzmią dźwięcznie.

Rozwój mowy w szóstym i siódmym roku życia

U dziecka sześcioletniego proces rozwoju wymowy jest ukończony, ale proces rozwoju języka nadal trwa, bo dziecko przez cały czas uczy się nowych wyrazów. Brzmienie wszystkich głosek powinno być prawidłowe. Błędy gramatyczne całkowicie zanikają, zaś wypowiedzi powinny być wielozdaniowe, sensowne i poprawne pod każdym względem (D. Emiluta - Rozya, 2006).

2. Środowisko kształtowania mowy

Podstawowym środowiskiem kształtowania myślenia oraz mowy jest rodzina. W związku z różnorakimi sytuacjami dnia powszedniego: ubieraniem, rozbieraniem, myciem, jedzeniem, zabawą, zajęciami domowymi itp. Rozwój tych funkcji przebiega samorzutnie. Dziecko ma okazję na bieżąco pytać o wszystko i zwykle otrzymuje cierpliwą odpowiedź. Ma to szczególne znaczenie w tzw. wieku pytań i przekory, gdy zasypuje domowników lawiną pytań i to pytań łańcuchowych. Tym sposobem wyzwalana jest mowa sytuacyjna. Czynniki uczuciowe oraz atrakcyjne zdarzenia wzbogacają i dynamizują mowę (np. nowy ubiór, uroczystości domowe). Wynika stąd wyjątkowa oraz niezastąpiona rola rodziny (S. Kowalski. 1962).

Rolę tę nie każda rodzina pełni dobrze. Często rodzice, a zwłaszcza dziadkowie sami przyczyniają się do powstawania zaburzeń mowy przez zbytni liberalizm, a nawet naśladowanie dziecięcej wymowy (tzw. spieszczanie) lub odwrotnie przez nadmierny rygoryzm, przecenianie możliwości dziecka, popisywanie się nim, ustawiczne wytykanie i poprawianie błędów, które w tym czasie mieszczą się w granicach normy rozwojowej.

Jeżeli dziecko zbyt długo pozostaje jedynie w kręgu rodziny, nie nawiązuje kontaktów z szerszym środowiskiem społecznym, może wykształcić się mowa zrozumiała tylko dla domowników. Ci natomiast prawem nawyku nie dostrzegają narastających nieprawidłowości i są potem bardzo zdziwieni (a nawet urażeni), gdy w przedszkolu, a czasem dopiero w szkole, dowiedzą się, że ich dziecko mówi wadliwie.

Przedszkole, co prawda nie stwarza tak dogodnych warunków indywidualnej opieki nad wymową dziecka jak rodzina (myślimy ty o dobrej rodzinie) góruje natomiast nad nią pod innymi względami. Wielkim atutem przedszkola jest świadomy program działania, stwarzanie zamierzonych sytuacji do słuchania prawidłowej i bogatej mowy, do zadawania pytań, udzielania odpowiedzi, a także korygowania błędów i wad (G. Demel, 1996).

3. Opóźnienie rozwoju mowy - przejaw nieprawidłowości rozwojowych

Dziecko musi uczyć się mowy tak jak i wielu sprawności, które przeradzają się później w umiejętności. Stwierdza się, że poziom mowy tak jak i wielu innych sprawności np. manualnych czy ruchowych bywa u dzieci w przedziale wiekowym 3 - 7 lat bardzo różny. Są dzieci, które zaczynają mówić wcześnie i ich wymowa jest prawidłowa i także, które w wieku 7 lat wypowiadają się nieprawidłowo, a ich mowa jest niewyraźna, bełkotliwa (K. Datkun - Czerniak, 2004).

Opóźnienie rozwoju mowy pojawia się, gdy kompetencje językowe u małego dziecka nie wykształcają się w ogóle lub wykształcają się w stopniu niewystarczającym do prawidłowej realizacji wypowiedzi bądź gdy w toku procesu rozwojowego dochodzi do rozpadu systemu komunikacyjnego lub występuje brak czy niedowład sprawności realizacyjnych (G. Jastrzębowska, 2003).

Jak podaje G. Jastrzębowska (1988, s. 15-16) „pojęcie opóźnienie rozwoju mowy - ORM (syn.: opóźniony rozwój mowy, niemota, alalia prolongata, niedorozwój mowy, niewykształcenie mowy, mowa opóźniona w rozwoju) stosuje się wtedy, gdy dochodzi do przesunięcia w czasie kolejnych etapów kształtowania i rozwoju mowy, czyli do stanu gdy mowa dziecka (czynność mówienia lub/i rozumienia) wykształca się później niż u rówieśników, co oznacza, że dynamika jego rozwoju jest odmienna od normalnej. ORM może przejawiać się późniejszym pojawieniem się gaworzenia, pierwszych słów, zdań, nieprawidłowościami artykulacyjnymi, leksykalnymi, gramatycznymi, ubóstwem słownictwa itp. To zjawisko zawsze jest ważnym sygnałem jakiegoś niewielkiego zakłócenia bądź poważnego zaburzenia procesu rozwojowego. Nie jest to, więc odrębna jednostka nozologiczna, lecz jedynie objaw, symptom fragmentarycznych (wybiórczych) zakłóceń rozwoju (obejmujących tylko mowę) lub sygnał, że jakaś inna funkcja rozwojowa jest zaburzona, co nie pozostaje bez znaczenia dla rozwoju pozostałych procesów (w tym dla procesu kształtowania i rozwoju mowy). Opóźnienie rozwoju mowy może być niewielkie i samoistnie ustąpić (najpóźniej do 5 r. ż.) może też być bardzo poważne, długo utrzymujące się pozostawiające określone konsekwencje dla dalszego rozwoju psychoruchowego dziecka). Zależnie od jakości, siły i czasu oddziaływania biologicznego lub psychospołecznego czynnika patogennego, zakłócającego lub zaburzającego rozwój mowy opóźnienie rozwoju mowy może mieć stopień lekki lub ciężki. Jest to zjawisko logopedyczne, które towarzyszy różnym zaburzeniom rozwoju i niejednokrotnie stanowi pierwszy sygnał nieprawidłowości rozwojowych. Początkowy brak rozwoju mowy i późniejsze pojawienie się kolejnych etapów jej rozwoju to wspólna cecha dzieci z wolniejszym tempem dojrzewania aparatu wykonawczego mowy, z dysfunkcją ośrodkowego układu nerwowego o trudnej do ustalenia etiologii, z zaburzeniami rozwoju procesów poznawczych, emocjonalno - motywujących i wykonawczych oraz z całościowymi zaburzeniami rozwojowymi. Jest to, zatem zjawisko, które wyprzedza u dzieci pojawienie się konkretnych zaburzeń mowy. Kiedy przyczyny te są poważne jest ich zapowiedziom, natomiast gdy proces rozwojowy jest jedynie zakłócony stanowi tylko sygnał niegroźnego w skutkach odchylenia od normy rozwojowej, które nie pociąga za sobą żadnych konsekwencji ani nie rodzi dodatkowych problemów w późniejszym okresie.

W literaturze przedmiotu opóźnienie rozwoju mowy uznawane jest za:

- powolny rozwój mowy, kiedy nie występują zmiany anatomiczno - fizjologiczne i do trzeciego roku życia mowa się nie rozwinie. Wyróżnia się opóźnienie mowy czynnej i opóźnienie mowy biernej (J. Surowaniec, 1993),

- istotnie niższą sprawność językową (dotycząca zarówno mówienia jak i rozumienia), powstałą w okresie kształtowania się mowy dziecka spowodowaną różnymi czynnikami (Z. Tarkowski, 1993),

- symptom zakłóceń lub zaburzeń rozwojowych; opóźnienie rozwoju mowy (mówienia i rozumienia, bądź tylko mówienia lub rozumienia występuje wówczas, gdy proces kształtowania rozwoju mowy we wszystkich, bądź w niektórych jej aspektach (fonetycznym, gramatycznym, leksykalnym czy ekspresyjnym) ulega opóźnieniu i przebiega niezgodnie z normą ustaloną dla danej grupy wiekowej (G. Jastrzębowska, 1996).

W ujęciu medycznym, w którym uwzględnia się kryterium przyczynowe:

- opóźniony lub zaburzony rozwój mowy obejmuje różnorodne czynniki, które albo hamują całkowicie jej rozwój, albo powodują, że rozwój ten jest bardzo wolny, ubogi bądź przebiega w sposób nieprawidłowy. Różni się wówczas od fizjologicznego rozwoju mowy tak w aspekcie ilościowym (czasu), jak i ilościowym w sensie biernie i czynnie opanowanych elementów mowy w określonym wieku (A. Pruszewicz, 1992);

- M. Sovák (1971) uważa, że do opóźnienia rozwoju mowy może dojść w wyniku: ograniczenia, przerwania, niewłaściwego lub wypaczonego, ewentualnie przedwczesnego rozwoju mowy na skutek różnych przyczyn:

a) w przypadku ograniczonego rozwoju mowy - mowa rozwija się powoli i z dużym opóźnieniem. Nawet w końcowych fazach procesu rozwojowego jej poziom kształtuje się poniżej normy (np. w przypadkach oligofrenii),

b) w przypadku przerwanego rozwoju mowy, która wcześniej kształtowała się na normalnej podstawie (np. w wyniku utraty słuchu, zapalenia opon mózgowych, uszkodzenia obszarów mowy w korze mózgowej, niekorzystnych czynników zewnętrznych) zostaje zatrzymany dalszy rozwój mowy, W takich przypadkach opóźnienie rozwoju mowy może się wyrównać bądź jej dalszy rozwój będzie ograniczony,

c) w sytuacji niewłaściwego lub też wypaczonego rozwoju mowy kształtuje się ona wadliwie głównie od strony zewnętrznej a ma miejsce np. przy rozwojowych wadach rozszczepowych,

d) przedwczesny rozwój mowy jest wyrazem przedwczesnego rozwoju ogólnych funkcji umysłowych (u dzieci nadmiernie zdolnych) bądź objawem dysharmonii rozwoju (nierzadko na tle zaburzeń czynności gruczołów wydzielania wewnętrznego np. w przypadku przedwczesnego dojrzewania) (G. Jastrzębowska, 1998).

- opóźnienie rozwoju mowy może wynikać również z wielu różnorodnych czynników bądź też występować bez uchwytnego czynnika etiopatogenetycznego (E. Diling - Ostrowska, 1983).

W ujęciu lingwistycznym uwzględniającym główne objawy opóźnienia rozwoju mowy podkreśla się, że:

- w ORM w różnym stopniu mogą być zaburzone cztery poziomy mowy:

a) fonetyczno - fonologiczny (zaburzenia artykulacji),

b) syntaktyczno - morfologiczny (dysgramatyzm),

c) semantyczno - leksykalny (ograniczony czynny i bierny zasób słów),

d) zdaniowo - semantyczny (A. Pruszewicz, 1992).

Zaburzenia mowy są wyrazem parcjalnych zaburzeń rozwoju psychomotorycznego, a nie korygowane stają się źródłem wtórnych zaburzeń całej osobowości. Wady wymowy i jąkanie utrudniają porozumiewanie się słowne i tym samym opóźniają rozwój myśle­nia, stwarzają przeszkodę w kontakcie społecznym, opóźniają usa­modzielnienie, są źródłem trudności szkolnych (M. Bogdanowicz, Warszawa 1985).

ROZDZIAŁ II

DIAGNOZA I TERAPIA OPÓŹNIONEGO ROZWOJU MOWY

W ŚWIETLE LITERATURY

1. Postępowanie badawcze

W każdej sytuacji, gdy mowa jest opóźniona w stosunku do rówieśników, stwierdza się opóźnienie jej rozwoju, jednakże dopiero ustalenie przyczyn pozwala na trafne zdiagnozowanie opóźnienia i opracowanie odpowiedniego programu terapeutycznego. Postępowanie badawcze zmierza do ustalenia cech charakterystycznych dla poszczególnych typów opóźnienia rozwoju mowy.

Diagnoza różnicowa pozwala na zakwalifikowanie konkretnego przypadku do jednej do dwóch grup objawów:

- samoistnego opóźnienia rozwoju mowy, którego przyczyny są związane z indywidualnym tempem i rytmem rozwoju dziecka,

- niesamoistnego opóźnienia rozwoju mowy, będącego następstwem o określonej etiologii (G. Jastrzębowska, O. Pelc - Pękala, Opole 2003).

2. Przebieg postępowania diagnostycznego

Każda czynność diagnostyczna wymaga przejścia przez ustalone etapy. Cel diagnozy, którym jest ustalenie rodzaju zaburzenia, wyznacza kolejność kroków badawczych. Zmianie nie ulega, więc kolejność etapów, lecz tylko faz w obrębie każdego z etapów i dlatego zamieszczony poniżej schemat badania logopedycznego będzie ulegał modyfikacji w zależności od rodzaju zaburzenia.

Schemat badania logopedycznego:

I. OKREŚLENIE PROBLEMU

a) badanie wstępne

Logopeda zbiera informacje, które mają mu umożliwić postawienie wstępnego rozpoznania oraz pomóc w wytypowaniu potencjalnych przyczyn obserwowanego zjawiska.

- wywiad

- obserwacja

Dotyczy ogólnych reakcji i zachowań badanego, ze szczególnym uwzględnieniem zachowań werbalnych.

- orientacyjne badanie mowy

Przeprowadza się w trakcie rozmowy z dzieckiem, zwracając szczególną uwagę na zachowania werbalne oraz niewerbalne dziecka i stosunek tych zachowań względem siebie. Istotne jest wstępne rozeznanie poziomu rozumienia mowy. Ocenia się również to czy dziecko mówi dużo i chętnie i jaki jest jego emocjonalny stosunek do mówienia. Ocenia się nie tylko ilość, ale również i jakość wypowiedzi. Należy także wstępnie ocenić czy rozumie polecenia i pytania, czy potrafi na nie odpowiadać, prowadzić dialog, opowiadać.

b) badania uzupełniające

W zależności od rodzaju zaburzeń mogą obejmować:

- badanie stanu i sprawności aparatu artykulacyjnego

- badanie funkcji połykowej

- badanie funkcji oddechowej

- orientacyjne badanie słuchu

- badanie słuchu fonematycznego

- pamięci słuchowej

- kinestezji mowy

- prozodii mowy (rytmu, melodii, akcentu)

- emisji głosu

- badanie apraksji i agnozji

- orientacyjne badanie lateralizacji

II. FORMUŁOWANIE HIPOTEZY

Celem tego etapu jest dokładne ustalenie objawów językowych, zakłócających lub zaburzających proces porozumiewania.

a) badania podstawowe

Obejmuje ocenę sprawności językowej oraz ocenę umiejętności czytania i pisania.

- badania rozumienia

Badanie rozumienia na poziomach pojedynczych słów, prostych połączeń słownych, zdań złożonych.

- badania mówienia

Obejmuje ustalenie zasobu dźwięków, określenie zasobu słownictwa czynnego, ocenę umiejętności stosowania form fleksyjnych, budowania struktur zdaniowych oraz badanie płynności i prozodii mowy.

- badania czytania i pisania

b) badania specjalistyczne

W celu uzyskania pełniejszych danych, kiedy zachodzi taka potrzeba kieruje się pacjenta na badania specjalistyczne do lekarza, psychologa, pedagoga lub innych specjalistów.

III. WERYFIKACJA HIPOTEZY

Na tym etapie ustala się program terapii. Procesy diagnozowania i terapii logopedycznej wzajemnie się uzupełniają, gdyż w trakcie terapii dochodzi do weryfikacji trafności wcześniej postawionej diagnozy, co determinuje zmianę lub kontynuację programu terapii.

3. Terapia opóźnionego rozwoju mowy

Terapia logopedyczna obejmuje swoim zasięgiem całość specyficznych zamierzonych oddziaływań ukierunkowanych na usunięcie wszelkich zakłóceń procesu porozumiewania się (od prostych wad wymowy do niemożności mówienia włącznie).

Oddziaływania te maja na celu:

- usuwanie zaburzeń mowy

- przywracanie mowy w przypadku jej utraty

- nauczenie mowy, która się nie wykształciła

- wyrównywanie opóźnień rozwoju mowy

- wypracowanie odpowiedniego poziomu sprawności językowej

- likwidację przyczyn i skutków pierwotnych oraz wtórnych (G. Jastrzębowska, 1998).

Zaburzenia rozwoju mowy powinny być korygowane wielopłasz­czyznowo. Nad korekcją wad wymowy pracuje logopeda. W przy­padku jąkania konieczne jest współdziałanie psychiatry (w niektó­rych przypadkach leczenie farmakologiczne) i psychologa. Ćwicze­nia oddychania, koordynacji ruchów układu oddechowego i artykulacyjnego oraz ćwiczenia typowo artykulacyjne trzeba podbu­dować psychoterapią i zajęciami relaksacyjnymi w czasie, których dziecko uczy się kontrolować stan napięcia mięśniowego, oddech i dowolnie je regulować. W przypadku wady zgryzu konieczna jest ingerencja ortodonty. Laryngolog - foniatra czuwa nad stanem na­rządów mowy, leczy nieżyty górnych dróg oddechowych, stany za­palne gardła, krtani, zaburzenia słuchu. Zespół specjalistów po­winien współdziałać w procesie terapii z domem rodzinnym dziec­ka, gdzie utrwalane są ćwiczenia (M. Bogdanowicz, Warszawa 1985).

W przypadkach mniej nasilonych wad wymowy nauczyciel mo­że sam korygować wymowę dziecka. Badanie przeprowadzamy ściśle według schematu jak w załączonej poniżej karcie badania mowy. Karta ta ma służyć nauczycielce za schemat orientujący w kolejności badania. Notujemy tylko to, co odchyla się od normy.

.

Badanie mowy przeprowadzamy na początku roku szkolnego, w osobnym pomieszczeniu gdzie jest cisza i dzieci nie przeszkadzają sobie wzajemnie, rozpoczynamy zawsze od swobodnej rozmowy, można zapytać dziecko gdzie mieszka, jakie ma zabawki itp. Powinniśmy przebadać każdą głoskę w nagłosie wyrazu, w śródgłosie i w wygłosie. Prócz analizy wymowy pod względem dźwiękowym ważne jest określenie cech mowy: głosu, oddechu, tempa, mowy itp. Badając sprawność języka polecamy dziecku wysunąć język do przodu, unieść go na górną wargę, skierować do kącika ust, umieścić za górne zęby. Badając sprawność warg prosimy dziecko, aby wysunęło wargi do przodu i spłaszczyło jak przy uśmiechu (G. Demel, 1996)

Większość autorów formułuje następujące wskazania profilak­tyczne: od wczesnego dzieciństwa zapewnić dziecku dobre wzory mówienia (zaniechać spieszczania i naśladowania języka dziecięce­go), stworzyć życzliwą atmosferę towarzyszącą rozwojowi mowy, do dziecka należy mówić wyraźnie i niezbyt szybko, wcześnie wy­kryte zaburzenia konsultować i korygować pod kierunkiem spe­cjalisty (np. nieprawidłowości budowy narządów mowy, niedosłuch, wady zgryzu, uzębienia). Nie koncentrować na niedomaganiach dziecka zbyt wielkiej uwagi, nie przyjmować postawy zbyt wyma­gającej i rygorystycznej, ponieważ nie ułatwi to terapii, a w przy­padkach jąkania może pogłębić zaburzenia. Należy również sty­mulować rozwój mowy, zachęcając dziecko do mówienia i stawia­nia pytań poprzez udzielanie odpowiedzi, słuchanie go z uwagą, podtrzymywanie jego wypowiedzi. Gdy słyszymy wyrazy źle wy­powiedziane, powinniśmy je powtórzyć przy dziecku głośno, w poprawnej formie. Nie należy zmuszać dziecka do wielokrotnego po­wtarzania tego samego wyrazu. Nie zawstydzać dziecka ani publi­cznie poprawiać go, gdyż mogłoby to skłonić inne dzieci do naśla­dowania i przedrzeźniania (M. Bogdanowicz, Warszawa 1985).

ROZDZIAŁ III

STYMULOWANIE ROZWOJU MOWY PODCZAS ZABAW, ĆWICZEŃ

I GIER U PRZEDSZKOLAKÓW

Nauczyciel, który chce właściwie realizować proces wychowawczo - dydaktyczny powinien rozpocząć swoje działania pedagogiczne od poznania grupy przedszkolnej lub zespołu szkolnego oraz wyłonienia dzieci z deficytami rozwojowymi. Wczesne rozpoznanie i określenie zaburzeń stanowi początek działań korekcyjno - kompensacyjnych i profilaktycznych. Specjalistyczny charakter tych oddziaływań wymaga od nauczyciela określonej wiedzy oraz przygotowania merytorycznego. Ze względu na trudności z uzyskaniem stałej, fachowej pomocy logopedycznej na terenie przedszkola lub, niezbędna jest działalność profilaktyczna i kompensacyjna prowadzona przez nauczyciela. Logopedzi zajmują się najczęściej korekcją indywidualnych wad dokonując uprzednio szczegółową diagnozę. Praca profilaktyczna nauczyciela dotyczy zaś całej grupy przedszkolnej i ma charakter mniej skomplikowany. Podczas podejmowania przez nauczyciela działań profilaktycznych, stymulujących rozwój mowy dzieci, ważna jest wiedza z zakresu najczęściej występujących zaburzeń mowy. Sięgnięcie po literaturę pomoże nauczycielowi włączyć do codziennych zajęć w sposób świadomy i celowy - zabawy, ćwiczenia i gry rozwijające mowę dzieci.

Wskazane jest, aby osoba ucząca współpracowała z rodzicami, wyjaśniając im konieczność wcześnie podejmowanych oraz wspólnie realizowanych działań. Jeżeli w grupie znajduje się dziecko uczęszczające na terapię logopedyczną, wymierne korzyści daje współpraca nauczyciela wraz z logopedą. Nauczyciel jest wtedy zorientowany, na jakim etapie terapii znajduje się dziecko, jakimi metodami prowadzone są ćwiczenia, a także czego można od niego oczekiwać i jak uzupełniać proces terapii na zajęciach. Bardzo często bywa tak, że dzięki wcześnie udzielonej przez nauczyciela „pierwszej pomocy”, dochodzi do zlikwidowania przyczyn zaburzonej mowy. Dzieci zwykle osiągają różny stopień rozwojowy to, co dla jednych jest łatwe, dla innych może być trudne. Uwzględniając zasadę, że nie zawsze wiek kalendarzowy pokrywa się z rzeczywistym wiekiem rozwojowym, zabawy, ćwiczenia i gry nie zostały przyporządkowane określonym grupom wiekowym. Stwarza to nauczycielowi czy rodzicowi przemyślanego doboru treści do autentycznych możliwości rozwojowych dzieci.

Zabawa przygotowuje do życia i jest podstawową działalnością dziecka, ma wiele cech wspólnych z nauką i pracą gdyż są to czynności celowe, które wpływają kształcąco na rozwój człowieka. Zabawy zaspakajają potrzebę aktywności i poznawania rzeczywistości, rozwijają: spostrzegawczość, myślenie, koncentrację, pamięć, uwagę, orientację, wyobraźnię, inteligencję twórczą, poczucie estetyki, wytrwałość, kontakty społeczne a także umiejętność współdziałania z innymi. Zabawy i gry wyzwalają aktywność i inicjatywę dziecka i są przez to źródłem radości. Uczą nie tylko wygrywać, ale i przegrywać, więc przygotowują do życia społecznego (K. Datkun - Czerniak, 2004).

1. Zabawy, ćwiczenia i gry oddechowe

Mówienie jest nierozłącznie związane z oddychaniem, inny jest sposób oddychania wtedy, gdy milczymy, a inny, gdy mówimy. Podczas spoczynku oddychamy nosem: wdech i wydech są niemal zrównoważone, co do długości trwania, natomiast w czasie mówienia oddychamy przede wszystkim ustami: wdech jest szybki i krótki, wydech długi, powolny. Mówiąc nabieramy tyle powietrza, ile potrzeba do wypowiedzenia wyrazu czy zadnia, staramy się nie mówić na resztkach powietrza, czyli na powietrzu zapasowym, ponieważ końcowa część zdania będzie wówczas cicha, wypowiedziana z wysiłkiem i mało zrozumiała (G. Demel, 1996).

Ćwiczenia oddechowe uczą dzieci właściwego gospodarowania oddechem. Pozwalają wydłużać fazę wydechową, regulują pracę przepony, są także dobrą gimnastyką mięśni warg i języka. Należy pamiętać również o tym aby przeprowadzać je w dobrze przewietrzonym pomieszczeniu, nie dłużej, niż kilka minut jednorazowo (I. Michalak - Widera, K. Węgierska, 2001).

Przykłady ćwiczeń:

- Wąchamy kwiaty.

- Zdmuchujemy płatki z kwiatów

- Chłodzimy gorącą zupę

- Chuchamy na zmarznięte ręce

- Chuchamy na zmarzniętą szybę

- Nadmuchujemy balony

- Dmuchamy na wiatraczki

- Dmuchamy na paski papieru, waciki, piórka, piłeczki pingpongowe (umocowane na nitkach, zgromadzone na stole, umieszczone w pojemniku)

- Który zespół najdłużej utrzyma w powietrzu chustkę?

- Usypianie lalki aaaaa

- Wąż - na wydechu wymawiamy spółgłoskę sssss….

- Bawimy się samogłoskami - na wydechu, z wydłużeniem brzmienia samogłoski, dzieci wymawiają: aaa… ele… iii… ooo… uuu, wymawiają samogłoski w parach

eoeo… - naśladują samochód policyjny

iuiu… - naśladują karetkę pogotowia

eueu… - udają wóz strażacki

Możemy samogłoski łączyć po trzy i kolejno aż do sześciu a e u i o y… należy je wymawiać wolno, zwiększając tempo, jednak zachowując precyzję wymawiania. Ćwiczenia te łączą elementy ćwiczeń oddechowych i artykulacyjnych.

- Osiołek: naprzemiennie wymawiamy samogłoski: io, io, io…

- Bawimy się spółgłoskami i samogłoskami - ba, bo, be, bu, by, fa, fo, fe, fu, fy… Ćwiczymy z tymi głoskami, które dziecko realizuje poprawnie.

- Zabawa w śmiech - ćwiczymy przeponę

Jak śmieje się potężny mężczyzna?

Jak śmieje się pani, dziecko, babcia, dziewczynka, chłopiec?

Śmiejemy się głośno - cicho, wesoło - smutno, chichotliwie - hałaśliwie. Przy kolejnych intonacjach ćwiczymy odpowiednią mimikę twarzy

- Śpiewamy piosenki

- Recytujemy wiersze

Staramy się wybierać piosenki, wiersze, w których występują wyrazy dźwiękonaśladowcze.

2. Ćwiczenia usprawniające motorykę narządów mowy

Warunkiem do prawidłowego wymawiania wszystkich głosek jest sprawne funkcjonowanie narządów mowy. Ćwiczenia usprawniające narządy mowy mają na celu usunięcie wad wymowy, natomiast w przypadku dzieci, których mowa jest prawidłowa dalsze doskonalenie sprawności mięśni biorących udział w procesie artykulacji. Często zdarza się, że gimnastyka narządów mowy wystarcza, aby zlikwidować proste wady wymowy.

Ćwiczenia szczęki dolnej

Należą one do najłatwiejszych, ponieważ pojawiają się w rozwoju dziecka najwcześniej i mają charakter fizjologiczny (ziewanie, ssanie, jedzenie itp.)

- Na łące - dzieci są zajączkami, które zrywają koniczynę, a potem naśladują jej żucie

- Zły pies - szeroko otwarta buzia z uwidocznionymi zębami

- Szuflada - mocne wysuwanie szczęki do przodu i cofanie do pozycji wyjściowej

- Czy potrafisz tak zrobić?

• chwycić dolnymi zębami górną wargę

• poruszać szczęką w lewo i w prawo - płynnie bez zaznaczenia pozycji środkowej

• poruszać szczęką w prawo i lewo z wyraźnym zaznaczeniem pozycji środkowej

• opuszczać i unosić szczękę dolną - mięśnie napięte, ruchy rytmiczne i płynne

Ćwiczenia warg

- Niesforny balonik

• nadymanie jednego policzka i przesuwanie powietrza z jednej strony jamy ustnej na drugą - wargi złączone

• nadymanie policzków z uwolnienie nagromadzonego w jamie ustnej powietrza. Schodzące powietrz powoduje szmer, który przypomina wymowę głoski p

• nadymanie policzków i zatrzymanie powietrza w jamie ustnej - następnie oddychanie przez nos - bez zmiany położenia warg i policzków

• nadmuchiwanie gumowych zabawek, baloników, puszczanie baniek mydlanych, gra na grzebieniu

- Zajączek - wciąganie policzków do jamy ustnej

- Całuski - wargi ściągnięte, wywinięte do przodu, jak przy cmoknięciu

- Mam wąsy - utrzymanie słomki między nosem a górną wargą

- Nic nie powiem - mocne zaciśnięcie rozciągniętych warg

- Rybka - wargi wysunięte do przodu, powolne otwieranie i zamykanie warg - tworzenie kształtu koła

- Pajac - wesoła mina: wargi złączone, kąciki uniesione do góry, smutna mina: wargi złączone, kąciki opuszczone w dół

- Ptaszki - wargi mocno ściągnięte, wysunięte do przodu, lekko otwarte - gwiżdżą: fiu, fiu

- Czy potrafisz tak zrobić?

• ułożyć wargę dolną na górnej i górną na dolnej

• złączonymi wargami wykonywać ruchy okrężne

• dolną wargą zasłonić dolne zęby, górną - górne zęby

• dmuchać przez złączone wargi, lekko wysunięte do przodu, cmokać, parskać, ssać „cukiereczek”

• wciągać powietrze ściągniętymi wargami

• gwizdać - kilka razy na jednym tonie

• ssać wargę górną, dolną

• nabierać powietrza pod wargę górną, dolną

• przesadnie układać wargi, jak przy wymowie samogłosek a i o e u y

• przytrzymywać wargami zabieraną przez drugą osobę słomkę, pasek papieru, ołówek…

• zaokrąglać i spłaszczać wargi przy zwartych szczękach

• wymawiać samogłoski przy zwartych szczękach

Ćwiczenia języka

- Łakomy miś - oblizywanie warg

- Bawimy się w chowanego - wysuwanie języka na zewnątrz i cofanie w głąb jamy ustnej

- Zmęczony pies - wysuwanie języka na brodę

- Wąż - usta złączone, gwałtowne wysunięcia do przodu naprężonego, zaostrzonego języka, gwałtowne cofnięcie języka do tyłu - usta złączone

- Ptaszek z gniazdka - wysuwanie języka do przodu i cofanie w głąb jamy ustnej - bez kontaktu z zębami

- Liczymy zęby - dotykanie czubkiem języka kolejnych zębów

- Cukierek - wypychanie policzków (na zmianę) ostrym czubkiem języka, sprawdzanie czy jest tam „cukierek”, ostukując palcami wypchany policzek

- Sztuczki - robienie z języka „rurki” (unoszenie boków języka), „górki” (czubek języka zaczepiamy o dolne zęby)

- Ślizgawka - czubek języka „ślizga się” po podniebieniu do tyłu - do przodu

- Malarz - język to pędzel, który malując różne kształty: kropki, kółka

- Jakie smaczne! - przesuwanie czubka języka od zębów, cofanie do tyłu, aż do wytworzenia mlaskania

- Wahadło - język zaostrzony, wysunięty; wykonywanie poziomych ruchów wahadłowych od jednego do drugiego kącika ust (nie dotykamy wargi dolnej). Ćwiczenie wykonujemy najpierw wolno, następnie coraz szybciej

- Łopata - wysuwanie rozpłaszczonego języka na zewnątrz jamy ustnej (K. Datkun - Czerniak, 2004 s. 22 - 29).

Ćwiczenia podniebienia miękkiego i mięśni zwierających pierścienia gardłowego

- Chory miś - prowadzący opowiada o chorym misiu: boli go gardło, ma katar (dzieci oddychają przez nos przy zaciśniętych wargach) i bardzo kaszle (dzieci kaszlą przy wysuniętym na zewnątrz jamy ustnej języku). Miś połyka lekarstwa, których nie lubi (dzieci głośno przełykają ślinę, wstrząsają ciałem, robią miny). Miś, mimo tego, ma kaszel i katar (dzieci wciągają powietrze nosem przy zaciśniętych wargach). Zmęczony kładzie się spać i zasypia - słychać chrapanie (dzieci chrapią na wdechu i wydechu) (E. Sachajska, 1981 s. 88-89)

- Przeciągi - przy szeroko otwartych ustach dzieci próbują wciągać powietrze nosem i wypuszczać ustami

- Lustra - dzieci siedzą naprzeciwko siebie; jedno z nich robi miny - drugie jest „lustrem”, które odtwarza minę kolegi. Zamiana ról

- Po biegu - sapią - oddychają wyłącznie przez usta. Zmiana: zaciskają nozdrza - oddychają wyłącznie przez usta - zamykają jamę ustną - oddychają wyłącznie przez nos.

Przedstawione zabawy - ćwiczenia usprawniające narządy mowy, możn włączyć do zajęć, wykorzystując w tym celu: historyjki obrazkowe, opowiadania, wiersze, zagadki, bajki i baśnie, np.: o zwierzętach, które oblizują się, sapią, parskają, robią miny; o zjawiskach przyrodniczych - wszystko zależy od pomysłowości i inwencji osoby prowadzącej (K. Datkun - Czerniak, 2004 s. 33).

3. Ćwiczenia słuchowe

Stanowią one bardzo ważną grupę ćwiczeń, ponieważ często opóźnienia czy zaburzenia rozwoju mowy pojawiają się na skutek opóźnień rozwoju słuchu fonematycznego / tzw. słuchu mownego/. Stymulując funkcje słuchowe przyczyniamy się do rozwoju mowy dziecka.

Program wyraźnie rozgranicza rodzaje ćwiczeń dla dzieci młodszych i starszych. Pierwsze, bowiem poznają dźwięki naturalne, pochodzące z otoczenia, natomiast słuchowa analiza mowy pozostawiona jest dzieciom starszym

Przykłady dla dzieci młodszych - 3 i 4 letnich:

- Co słyszę? - dzieci siedzą z zamkniętymi oczami i nasłuchują, rozpoznają odgłosy dochodzące z sąsiedztwa, ulicy.

- Zgadnij, co wydało dźwięk? - uderzanie pałeczką w szkło, fajans, metal, kamień, drewno itp. Toczenie różnych przedmiotów po podłodze / np. piłki, kasztana, kamienia/, rozpoznawanie odgłosu przez dzieci.

- Rozpoznawanie różnych przedmiotów w zamkniętym pudełku po wydawanym odgłosie - groch, kamyki, gwoździe, cukier, kasza itp.

- Uderzanie o siebie klockami, łyżeczkami, garnuszkami; uderzanie łyżeczką o pustą szklankę, o szklankę z wodą, klaskanie, darcie papieru, gniecenie papieru, przelewanie wody ( z wysokości, z niska), drapanie po szkle, papierze, stole.

- Rozpoznawanie głosu, szmeru, źródła dźwięku - miejsca, kierunku, odległości, ilości dźwięków (dużo- mało), głośności ( cicho - głośno).

- Szukanie ukrytego zegarka, radia, dzwoniącego budzika.

- Rozróżnianie i naśladowanie głosów zwierząt: kota, psa, krowy, kury, koguta, kaczki, gęsi itp.

- Rozróżnianie odgłosów pojazdów: samochodu, pociągu, motoru, traktora itp.

- Rozpoznawanie po dźwięku różnych urządzeń domowych, np. odkurzacz, mikser, suszarka, pralka itp.

Przykłady dla dzieci starszych - 5 i 6 letnich:

- Wyróżnianie wyrazów w zdaniu. (stawiamy tyle klocków, rysujemy tyle kółeczek, klaszczemy tyle razy ile słów słyszy dziecko w wypowiadanym zdaniu).

- Wydzielanie sylab w wyrazach poprzez wystukiwanie sylab, wyklaskiwanie, badanie ile razy opadnie żuchwa (dzieci badają to ręką) przy wybrzmiewaniu sylab.

- Nazywanie obrazków - dziecko kończy wyraz po pierwszej sylabie wypowiedzianej przez logopedę, nauczyciela, rodzica, a potem odwrotnie - dziecko zaczyna.

- Dzielenie na sylaby imion dzieci / na początku łatwych/.

- Wyszukiwanie imion dwu - i trzysylabowych.

- Wyszukiwanie słów z podaną przez nauczyciela sylabą.

- Rozpoznawanie określonej sylaby w rozsypance sylabowej, np. ba, pa, ta, da, la, ra.

- Wyszukiwanie imion rozpoczynających się od samogłoski, następnie od podanej spółgłoski.

- Wydzielanie spółgłosek nagłosowych przez przedłużanie nagłosu, np. ssssamolot, szszszafa. Przy pomocy ilustracji - wyszukiwanie przedmiotów, których nazwy rozpoczynają się na daną głoskę.

- Rozróżnianie mowy prawidłowej od nieprawidłowej (G. Demel, 1996).

4. Ćwiczenia fonacyjne i głosowe

Mają one na celu wykształcenie u dzieci „odpowiedniej wysokości nastawienia, siły głosu w czasie mówienia” (I. Styczek, 1980, s. 189-190)

Ćwiczenia zaczynamy od cichego mruczenia przez nos: mmmmm… aby znieść napięcie krtani i gardła.

Przykłady ćwiczeń:

- Zabawa z lalką - na jednym wydechu, nie zmieniając natężenia głosu wymawiamy samogłoski: aaa, eee, ooo, uuu, iii, yyy

- Łączymy samogłoski ze spółgłoską m (wydłużamy jej wymawianie)

mma - mme - mmy - mmi - mmo - mmu

amm - emm - ymm - imm - omm - umm

- Wypowiadamy zdanie:

Każdy Tomek ma swój domek - szeptem, półgłosem, pełnym głosem. To samo zdanie wypowiadamy szeptem zwiększając stopniowo jego siłę

- Fragment dowolnego wiersza wypowiadamy: radośnie, z gniewem, śmiesznie, żałośnie, twierdząco, pytająco, wątpliwie, z drwiną

- Echo - do zabawy wykorzystujemy: głoski, słowa, zdania, które wypowiadamy głośno i coraz ciszej

5. Zabawy i ćwiczenia logorytmiczne

W zakres zabaw logorytmicznych wchodzą ćwiczenia:

- muzyczno - ruchowe

- słowno - ruchowe

- słowno - rytmiczne

- słuchowe

- narządów artykulacyjnych

Zajęcia ruchowe są ściśle zintegrowane z rytmizowaną mową, śpiewem, grą na instrumentach. Uwrażliwiają dzieci i zwraca ich uwagę na zjawiska wspólne dla muzyki i mowy, a więc rytm, tempo, wysokość dźwięku, akcentację, frazowanie i artykulację. W ćwiczeniach logorytmicznych czynnikiem pobudzającym do ruchu jest tekst. Są to najczęściej dziecięce wierszyki, wyliczanki, przysłowia, porzekadła, opowieści, rymowanki, piosenki, nazwy kwiatów, przedmiotów, imiona itp…

Propozycje zabaw i ćwiczeń na rozgrzewkę:

- Siad skrzyżny. Dzieci palcami dłoni opukują głowę, powtarzają: Obudź się głowo!

Następnie opukują twarz i pozostałe części ciała: ramiona, klatkę piersiową, brzuch, ręce

- Zabawa w parach: Ciasto. Jedno dziecko leży, drugie przy nim klęczy i łagodnie naciska, szczypie poszczególne części ciała (w kierunku od głowy do stóp)

- Rozciąganie każdej części ciała z osobna

- Naprężanie i rozluźnianie różnych części ciała

- Potrząsanie wszystkimi częściami ciała

- Poruszanie ciałem: wolno - szybko

- Ruszanie wszystkimi częściami ciała, także twarzą, brwiami itp.

- Równoczesne poruszanie przeciwstawnymi anatomicznie częściami ciała, np. zaciśnięte palce u rąk - rozciągnięte u nóg itp.

Propozycje zabaw i ćwiczeń ruchowych:

- Chody

• chód piano - stawianie stóp na podłodze miękko od palców, bez akcentów

• chód forte - stawianie stóp energicznie, całą płaszczyzną na podłodze

• chód tyłem

• chód bokiem

• chód ze wsparciem na palce

• chód na piętach

• chód w przysiadzie

• realizowanie chodu z innymi formami ruchu np. przysiad, obrót, skok itp.

- Biegi:

• bieg rytmiczny

• bieg z unoszeniem kolan

• bieg z wymachem nóg do tyłu

• bieg z wymijaniem lub obieganiem przedmiotów, przyborów

• bieg w połączeniu z różnymi formami ruchu: rzutem, wspinaniem się, skokiem, dźwiganiem

- Skoki i podskoki:

• podskoki rytmiczne

• podskoki wykroczne

• podskoki rozkroczno - zwarte

• podskoki jednonóż

• podskoki zmienne

• podskoki dostawne

• podskoki i przeskoki z użyciem przyborów

• przeskoki z rozbiegu i z odbicia jednonóż, obunóż

• zeskoki w głąb

• wyskoki dosiężne - z odbicia obunóż i jednonóż

• skoki sprężynujące obunóż

• skok sprzężony

• skoki z podparciem

- Zabawy i ćwiczenia z elementami równowagi

• stanie równoważne

• chód krokiem mierniczego tj. stopa przed stopą

• naśladowanie i wykonywanie różnych czynności w staniu jednonóż

• chód z woreczkiem na głowie, na stopie itp.

• chód do przodu, do tyłu, z zamkniętymi oczami

• wchodzenie i schodzenie po pochyłej płaszczyźnie

• w staniu na jednej nodze

(klaskanie pod kolanem i nad głową, klaskanie pod kolanem i za sobą, podrzucanie do góry woreczka leżącego na stopie i złapanie go, wykonanie jaskółki)

• chód z woreczkiem na głowie w połączeniu z kucaniem, obrotami, klękiem na jedno kolano itp.

• chód z przekładaniem woreczka raz pod lewym, raz pod prawym kolanem

• przechodzenie po ławeczce z wykonaniem na środku obrotu, z przekraczaniem przeszkód, bokiem, skokami itp.

- Ćwiczenia i zabawy z elementami chodu na czworakach i pełzania:

• zabawy na czworakach z naśladowaniem ruchów zwierząt

• chód na czworakach w formie zadaniowej: pod bramką, linką itp.

• chód na czworakach tyłem

• chód w podporze na trzech kończynach

• pełzanie i czołganie się

• poruszanie się na czworakach z zastosowaniem współzawodnictwa indywidualnego, zespołowego

• toczenie się z boku na bok

- Ćwiczenia rąk i nóg

• wymachy odprężające rąk od barku w bok - pozycja stojąca

• wymachy odprężające rąk do przodu

• odprężanie rąk w siadzie klęcznym

• przenoszenie ciężaru ciała w bok

• przenoszenie ciężaru ciała w przód i w tył - stanie z wysuniętą do przodu nogą

• napinanie i rozluźnianie mięśni obu nóg jednocześnie - stanie w rozkroku

- Ćwiczenia usprawniające i koordynacyjne

• dzieci maszerują i jednocześnie klaszczą nad głowami.

Przy zmianie akompaniamentu dzieci idą na piętach i klaszczą za sobą - plecy wyprostowane

• dzieci leżą na plecach, nogami naśladują jazdę rowerem i mówią:

Jedzie rowerek na spacerek

Na rowerku pan Kaperek

Raz, dwa, Trzymaj się zdrowo Jedź i ty!

Tempo „jazdy” reguluje mówiony tekst.

• dzieci przerzucają piłki w rytmie muzyki. Zmiana muzyki, dzieci uderzają piłkami o podłogę

• na podłodze leżą obręcze - dzieci przeskakują z jednej obręczy do drugiej zgodnie z rytmem muzyki

• dzieci w siadzie klęcznym toczą piłkę przed siebie (raz, dwa) i do siebie (trzy, cztery)

- Ćwiczenia kształtujące poczucie metrum:

• dzieci chodzą po sali zgodnie z rytmem słyszanej muzyki.

Na sygnał idą dalej zaznaczając akcent metryczny akcentowanym krokiem

• ustawienie w parach twarzami do siebie. Na „raz” podskok obunóż, na dwa”, „trzy” klaśnięcie

• dzieci siedzą w siadzie skrzyżnym w rozsypce. Akcent metryczny zaznaczają podrzuceniem piłki

- Ćwiczenia kształtujące poczucie tempa:

• dzieci chodzą po sali zgodnie z akompaniamentem.

Tempo ruchu należy dostosować do zmieniającego się, co kilka taktów tempa muzyki

• dzieci stoją słuchając fragmentu muzyki, który na sygnał realizują bez muzyki (w ciszy), w rozsypce po sali

• wybrane dziecko chodzi po sali bez towarzyszenie muzyki. Pozostałe dzieci włączają się do zabawy i dostosowują swoje kroki do tempa narzuconego przez wybrane dziecko (tempo powinno się zmieniać)

• dzieci recytują tekst przy akompaniamencie instrumentu perkusyjnego. Akompaniament reguluje tempo

Zabawy z zastosowaniem tekstu

Materiałem do aktywności twórczej w dziedzinie języka jest literatura dziecięca, która pozwala marzyć na jawie, rozwija wyobraźnię, wzbogaca obrazowość języka (pozwala bawić się słowem).

Utwory literackie skłaniają dzieci do np. tworzenia dialogów, dopowiadania tekstów, inscenizacji, zabaw i ćwiczeń słownikowych, skojarzeniowych, metaforycznych, pantomimicznych, do tworzenia zbiorów pojęciowych, rymów, rytmów, doskonalą wyrazistość mowy, a dzięki dużej dozie humoru zapewniają również chęć i radość działania.

6. Inne sytuacje edukacyjne sprzyjające rozwojowi mowy

- Zabawy i ćwiczenia ogólnorozwojowe

W podejmowanych działaniach profilaktycznych, mających rozwijać mowę ważną rolę odgrywają zabawy i ćwiczenia manualne rozwijające drobne ruchy palców oraz usprawniające nadgarstek. Jest to uzasadnione, ponieważ w korze mózgowej ośrodki odpowiedzialne za ruchy ręki znajdują się blisko ośrodków zawiadujących wykonywaniem ruchów artykulacyjnych, dlatego też usprawniając motorykę palców ręki można osiągnąć większą precyzję wszelkich ruchów artykulacyjnych: języka, wargi, szczęki dolnej.

Można organizować następujące zabawy:

• zabawy paluszkowe z wykorzystaniem tekstów

• darcie i gniecenie papierów

• nawlekanie na miękki igielit guziczków, korali

• wyginanie i modelowanie miękkiego drutu (w osłonie) według wzorów i na zasadzie odtwarzania (pokazujemy dziecku wzór i chowamy)

• wycinanie

• lepienie z gliny, masy papierowej, solnej, plasteliny, mokrego piasku, odciskanie kształtów przy pomocy foremek

• przebieranie, segregowanie np. pestek (małych, dużych) itp.

• układanie puzzli

• zajęcia plastyczne z wykorzystaniem różnych technik: wydzieranki, naklejanki, przybijani.

Przed zabawami i zajęciami, w trakcie oraz po ich zakończeniu należy wprowadzać zabawy relaksacyjne, które obniżają napięcie emocjonalne i likwidują usztywnienia mięśni.

- Zabawy z wykorzystaniem obrazków i ilustracji:

• dziecko ogląda obrazek w określonym czasie.

Po jego schowaniu opowie, co widziało, co się tam działo. Po ponownym pokazaniu obrazka następuje sprawdzenie, co udało mu się zapamiętać, a czego nie zauważyło

• zasłaniamy fragment obrazka - zachęcamy do domysłów, przypuszczeń, odwołujemy się do doświadczeń, które dziecko posiada, doskonalimy umiejętność łączenia faktów

• w zasłoniętym obrazku zostawiamy kilka otwartych okienek, zachęcamy do domysłów

• do statycznego obrazu wprowadzamy ruchomą sylwetkę, zachęcamy do wypowiadania się.

Utrwalamy pojęcia dotyczące położenia osób i przedmiotów w przestrzeni

• co nie pasuje do obrazka i dlaczego?

Celowo wprowadzamy do treści obrazka zjawiska sprzeczne

• oglądamy ilustracje - zachęcamy do ułożenia opowiadania z uwzględnieniem jego struktury: bohaterowi, miejsce, czas

• wyszukujemy obrazki, ilustracje, które oddają treść i nastrój wysłuchanego utworu muzycznego, literackiego

• w miarę doskonalenia umiejętności czytania wybieramy jeden z kilku podpisów tak, by pasował do obrazka

• pokazujemy dzieciom obrazek i prosimy, aby dokonując analizy postaci, przedmiotów - ułożyły zagadkę

- Zabawy z wykorzystaniem historyjek obrazkowych

• oglądamy obrazki, układamy je według kolejności zdarzeń - opowiadamy całą historię, proponujemy tytuły do poszczególnych obrazków oraz tytuł dla całej historyjki

• rysujemy własne historyjki, opowiadamy ich treść, nadajemy tytuły

• pokazujemy dzieciom część historyjki z pominięciem np. dwóch obrazków. Pytamy: co się mogło wydarzyć? Co było wcześniej?

Uzupełniamy historyjkę o dwa brakujące obrazki, sprawdzamy czy tak było naprawdę

• bawimy się w teatr odtwarzając wydarzenia przedstawione w historyjce

- Zabawy doskonalące umiejętność opowiadania

• przedstawiamy dzieciom fragment opowiadania, bajki, proponujemy opowiedzenie dalszego ciągu

• prezentujemy dzieciom opowiadanie, proponujemy, aby wymyśliły inne zakończenie

• pokazujemy bohaterów w formie kukiełek, sylwet, obrazków

• zachęcamy dziecko do opowiadania, mówiąc:

Zajączek spotkał bałwanka. Co się mogło wydarzyć?

• zapoznajemy dzieci z imieniem bohatera, miejscem i czasem akcji, prosimy o ułożenie opowiadania

• zachęcamy dzieci, by wymyśliły opowiadanie z wybranym przez siebie bohaterem. Jeżeli dziecko wybierze dwóch bohaterów, zachęcamy je aby w wypowiedzi zastosowało formę dialogu

- Zabawy słowem

• prowadzący mówi a dziecko odpowiada

Mama przyniosła zakupy. Zaglądasz do siatki i co tam widzisz?

Idziesz ulicą i widzisz…

Jesteś w ZOO i widzisz…

Jesteś w lesie i widzisz…

Jesteś w domu. Co widzisz prze okno?

• Imieniny - umawiamy się z dzieckiem, że są jego imieniny, wszystkie dzieci składają mu życzenia. Jedno dziecko mówi solenizantowi do ucha, jaki prezent „na niby” dostaje

• Żywioły - dzieci wcześniej powinny poznać termin „żywioły” - ziemia, powietrze, woda, ogień.

Prowadzący zwraca się kolejno do uczestników zabawy i wymienia je na jednej z żywiołów. Dziecko musi natychmiast wymienić nazwę zwierzęcia, rośliny, które w tym żywiole żyje np. ziemia - dąb. Kiedy prowadzący mówi „ogień” dzieci klaszczą.

• Książka bez tytułu.

Zabawa polega na tym, że kilkoro wybranych dzieci to książki, które nie mają tytułów. Dziecko, które ma zamknięte oczy, po ich odsłonięciu nadaje książkom tytuły

• Tajny szyfr - dzieci pytając się wzajemnie i udzielając odpowiedzi, muszą przed każdym słowem dodać słowo „wera” np. Weradokąd weraidziesz?

- Zabawy w rymy i rytmy

Zabawy z rytmem pomagają dziecku odkrywać dźwiękową strukturę słowa, rytm i melodię, przenoszą zainteresowanie z treści języka na jego stronę formalną. Uwagę dzieci zwracamy na słowa, które brzmią podobnie np. Ola - fasola.

W pierwszej fazie zabaw może się zdarzyć, że dziecko do słowa, które ma się rymować, wymyśla określenia, które nie mają żadnego znaczenia. Ten rodzaj zabaw jest przez dzieci lubiany, ponieważ oprócz realizacji wielu celów dydaktycznych dostarcza im radości, a to ma działanie relaksacyjne. Aby podkreślić w rymowankach rytm, możemy w trakcie ich wypowiadania akcentować samogłoski, sylaby, słowa. Uwypukleniem rytmu jest włączenie do zabaw klaskania dłońmi, nogami, tupania, kiwania głową, wymachiwania rękami, poruszania się w określonym rytmie. Jako element wzbogacający zabawy warto wykorzystać piłki, patyczki, woreczki, plastikowe butelki, folie itp. (K. Datkun - Czerniak, 2004).

7. Praca z dzieckiem w grupie przedszkolnej - aspekt metodyczny

Scenariusz zajęć dla dzieci 3 letnich

TEMAT DZIENNY: Co robi kotek?

CELE OGÓLNE:

- ćwiczenia koordynacji wzrokowo - słuchowo - ruchowej

- kształtowanie funkcji językowych

- rozwijanie funkcji percepcyjno - motorycznych

CELE OPERACYJNE:

Dziecko:

- interpretuje ruchem słyszaną muzykę

- odpowiada na pytania słowami piosenki

- rozpoznaje głosy zwierząt domowych, kot, pies, krowa, kogut itp.

- wydłuża fazę wydechu

- próbuje rysować linie pionowe z zachowaniem kierunku z góry na dół

- zagospodarowuje miejsce na kartce

- określa położenie przedmiotów w przestrzeni: na, pod, za, w, obok

METODY:

Metoda Dobrego Startu

FORMY:

- zbiorowa - grupowa - jednolita,

- indywidualna - zróżnicowana, dostosowana do możliwości uczniów.

ŚRODKI DYDAKTYCZNE:

- duża kartka, na której przyklejone są dwie chmurki i narysowane dwie poziome linie przez całą kartkę oraz takie same kartki dla każdego dziecka w formacie A4

- sylwetka kota

- kredki pastelowe, klej, niebieski pisak

- frotka

- maska kota

- ilustracje przedstawiające koty

- maskotki - koty

- krzesełko

- koszyk

- instrumenty perkusyjne

LITERATURA:

- Klimaszewska A..: Pedagogika przedszkolna, Warszawa 2005

PRZEBIEG ZAJĘĆ:

I. ZAJĘCIA WSTĘPNE

1. Powitanie:

Przywitanie się dzieci w kole - pomachanie lewą ręką, pomachanie prawą ręką (zwrócenie uwagi, że ręka lewa to ta która ma frotkę), skinienie głową, podanie sobie rąk i przesłanie uśmiechu

2. Wspólne zaśpiewanie piosenki na powitanie, w kole trzymając się za ręce pt. „Wlazł kotek na płotek”

3. Opowieść muzyczno - ruchowa „Kotki”. Dzieci otrzymują maski kota. Nauczyciel mówi: Teraz zamieniamy się w kotki.

Kotki śpią - dzieci zwijają się w kłębek, muzyka cicha, spokojna

Kotki budzą się, przeciągają, robią koci grzbiet i wybierają się na spacer, gdyż są bardzo ciekawe i chętnie poznają swoje otoczenie

Dzieci czworakują w różnych kierunkach - muzyka wesoła.

Kotki zmęczyły się i są głodne, wracają do domu i piją mleko - ćwiczenia języka - muzyka relaksacyjna

4. Ćwiczenia oddechowe.

Wdech - wciągnięcie powietrza nosem. Wydech - wydmuchiwanie powietrza ustami z wymową zgłosek „mrau”

5. Rozpoznawanie odgłosów zwierząt domowych, nagranych na kasecie magnetofonowej: pies, kot, kogut, krowa

II. ZAJĘCIA WŁAŚCIWE

1. Nauczycielka śpiewa piosenkę pt. „Wlazł kotek na płotek”

2. Omówienie treści piosenki: Gdzie wszedł kotek? Co robi kotek na płotku? Jaka jest piosenka? O co prosimy kotka?

3. Rozmowa przy ilustracjach - dzieci opisują wygląd kota, określają, co robią koty na ilustracjach (leży, stoi, siedzi)

4. Zabawa dydaktyczna „Gdzie jest kotek?” - dzieci wskazują gdzie schował się kotek, używając określeń położenia przedmiotów w przestrzeni (w koszyku, na krzesełku itd.)

5. Wspólne zaśpiewanie piosenki „Wlazł kotek na płotek)

6. Zaśpiewanie piosenki przez nauczycielkę z wyklaskiwaniem jej rytmu

7. Śpiew piosenki przez dzieci z wyklaskiwaniem rytmu

8. Zaśpiewanie piosenki przez dzieci i wystukiwanie jej rytmu o podłogę

9. Nauczycielka pokazuje dzieciom na tablicy obrazek z naklejonymi chmurkami. nawiązuje do treści piosenki (będziemy rysować płotek dla kotka). Nauczycielka wolno śpiewa piosenkę i rysuje wzór niebieskim pisakiem, zwracając uwagę na sposób kreślenia linii z góry na dół.

10. Dzieci na stojąco rysują w powietrzu wzór do rytmu piosenki śpiewanej przez nauczycielkę.

11. Dzieci powtarzają rysowanie wzoru w pozycji siedzącej na dywanie.

12. Dzieci przechodzą do stolików, nauczycielka rozdaje im kartki z przyklejonymi chmurkami i narysowanymi dwiema liniami poziomymi.

13. Nauczycielka wolno śpiewa piosenkę, dzieci rysują wzór niebieskim pisakiem.

14. Dzieci siadają przed tablicą - nauczycielka pyta, czego brakuje na obrazku. Dzieci odpowiadają: kota. Nauczycielka przykleja kota i pyta, co jeszcze można zrobić? (np. narysować słoneczko, drzewa, domek itp.). Nauczycielka rysuje propozycje dzieci. Nauczycielka zachęca dzieci do wykonania podobnej pracy.

15. Samodzielna praca dzieci przy stolikach.

16. Wspólna ocena prac. Dzieci ustawione w pociąg oglądają swoje prace rozłożone na stolikach.

III. ZAJĘCIA KOŃCOWE

1. Śpiewanie piosenki z jednoczesnym odtwarzaniem rytmu za pomocą instrumentów perkusyjnych i naturalnych efektów perkusyjnych (tupanie, klaskanie).

2. Pożegnanie.

Scenariusz zajęć dla dzieci 6 letnich

TEMAT DZIENNY: Jesienna pogoda. Nauka piosenki pt. „Zła pogoda”.

CELE OGÓLNE:

- ćwiczenia koordynacji wzrokowo - słuchowo - ruchowej

- kształtowanie funkcji językowych

- przygotowanie do nauki czytania i pisania

- rozwijanie funkcji percepcyjno - motorycznych

CELE OPERACYJNE:

Dziecko:

- rozróżnia i nazywa części ciała

- omawia ilustracje

- odpowiada na pytania związane z treścią piosenki

- odtwarza rytm piosenki

- prawidłowo rysuje wzór graficzny

- naśladuje ruchem treść piosenki

- rysuje wzór graficzny jednocześnie śpiewając

- rysuje wzór graficzny w karcie pracy

- koloruje rysunek

METODY:

Metoda Dobrego Startu

FORMY:

- zbiorowa - grupowa - jednolita,

- indywidualna - zróżnicowana, dostosowana do możliwości uczniów.

ŚRODKI DYDAKTYCZNE:

- ilustracja do treści piosenki,

- plansza ze znakiem graficznym 1B

- woreczki z ryżem

- kredki

- blok rysunkowy

- tacki z kaszą

- karty ćwiczeń

- piosenka pt. „Zła pogoda” na płycie CD

- odtwarzacz CD

LITERATURA:

M. Bogdanowicz, M. Barańska, E. Jakacka, Metoda Dobrego Startu, Piosenki do rysowania

PRZEBIEG ZAJĘĆ:

I. ZAJĘCIA WSTĘPNE

1. Powitanie:

- Wspólne powitanie w kółku piosenką:

„Witaj (imię dziecka), witaj (imię dziecka)

Jak się masz? Jak się masz?

Wszyscy Cię witamy, wszyscy Cię kochamy.

Bądź wśród nas. Bądź wśród nas”.

2. Ćwiczenia orientacji w schemacie ciała

Dzieci stają w kole i śpiewają piosenkę:

„Głowa, ramiona, kolana, pięty…” i pokazują odpowiednie części ciała i twarzy.

3. Dzieci mają za zadanie pokazać paluszkami jak spadają krople deszczu (na głowę, brzuch, plecy), a także ułożyć ręce tak, aby tworzyły parasolki nad głową

4. Obserwacja i omówienie ilustracji.

Nauczyciel zadaje dzieciom pytania:

- Kogo widzicie na obrazku?

- Co robią dzieci?

- Co mają na nogach?

- Dlaczego włożyły kalosze?

- Dlaczego dzieci są uśmiechnięte?

- Czy wy także lubicie chodzić po kałużach?

5. Dzieci słuchają piosenkę pt. „Zła pogoda”

Zła pogoda, kapie woda,
kapie z nieba, kap, kap, kap.
A w kaloszach do przedszkola
idą dzieci, chlap, chlap, chlap!

Kap, kap, kap,
kap, kap kap,
idą dzieci,
chlap, chlap, chlap!(2x)

Następnie odpowiadają na zadane przez nauczyciela pytania:

- O czym jest piosenka?

- Skąd kapie woda?

- Jak się nazywa woda, która kapie z nieba?

- Dokąd idą dzieci o których opowiada piosenka?

- Które słowa piosenki naśladują kapanie deszczu?

- Które słowa naśladują chlapanie?

6. Dzieci klaszcząc dzielą na sylaby wybrane wyrazy z piosenki: dzieci, pogoda, kalosze.

II. ZAJĘCIA WŁAŚCIWE

1. Ćwiczenia ruchowe

Dzieci mają za zadanie wyobrazić sobie, że bawią się na podwórku, na którym są duże kałuże i spacerują po nim wysoko unosząc nogi. Następnie chodzą na palcach, a potem na piętach, stają w „kałużach” i mocno „chlapią wodą” tak, aby „woda” pryskała we wszystkie strony”.

2. Ćwiczenia ruchowo - słuchowe

Dzieci śpiewają piosenkę pt. „Zła pogoda”, jednocześnie rytmicznie tupiąc.

Następnie siadają przy stolikach, układają przed sobą 2 woreczki z ryżem i śpiewając piosenkę rytmicznie uderzają dłońmi w woreczki (jedną dłonią w jeden woreczek). Wykonują to ćwiczenie najpierw obiema dłońmi jednocześnie, potem obiema - ale na zmianę.

3. Ćwiczenia ruchowo - słuchowo - wzrokowe

- Dzieci uważnie obserwują wzór graficzny, a następnie obrazek, o którym wcześniej rozmawiali.

Nauczyciel zadaje uczniom pytania:

- Czy widzicie na nim coś, co przypomina wam ten wzór?

- Z czego się składa wzór?

- Co przypominają wam te kreski?

Nauczyciel prosi dzieci, aby zwróciły uwagę na to jak ułożone są kreski (tak jak krople padającego deszczu, kiedy wieje wiatr, czyli ukośnie)

- Nauczyciel pokazuje dzieciom jak rysuje się takie kreski. Prowadzi dłoń z góry na dół.

- Dzieci odtwarzają wzór różnymi technikami

• na karcie ze wzorem ukośnie z góry na dół,

• w powietrzu,

• na karcie ze wzorem o wypukłej fakturze

• na karcie wraz z rytmicznymi ruchami podczas śpiewania piosenki,

• na tackach z kaszą

• kredką na kartce z bloku

• kreśli wzór na karcie pracy, dokleja brakujący element rysunki, koloruje rysunek

4. Porządkowanie miejsca pracy.

5. Ocena pracy uczniów, podkreślenie wszystkich pozytywnych zachowań.

III. ZAJĘCIA KOŃCOWE

1. Zabawy relaksujące

Dzieci siadają przy stolikach, na których położono naczynia z wodą. Słuchają muzykę relaksacyjną. Ich zadaniem jest:

- pobawić się w deszczyk - zanurzają obie dłonie w wodzie, a potem trzymając je nad naczyniem, obserwują jak kropelki spadają z palców

- nabrać wody do „miseczki” z dłoni, aby sprawdzić jak długo woda zostanie w dłoni.

2. Porządkowanie sali, ustawianie stolików, krzeseł.

3. Pożegnanie.

- Wspólne pożegnanie w kółku piosenką:

Żegnaj (imię dziecka), żegnaj (imię)
Nadszedł czas, nadszedł czas,
Wszyscy cię żegnamy, wszyscy cię żegnamy
Wróć do nas, wróć do nas

Scenariusz zabaw i ćwiczeń logorytmicznych dla dzieci starszych

CELE OGÓLNE:

- rozwijanie różnorodnych form kreatywności w sferze ruchowej i słownej, wzmacnianie umiejętności radzenia sobie w grupie

- usprawnianie mowy poprzez stymulację działań

- rozbudzanie kreatywności werbalnej poprzez realizację różnorodnych form ruchowych

CELE OPERACYJNE:

Dziecko:

- wykonuje polecenia w określonym czasie i tempie

- napręża i rozluźnia określone mięśnie

- wypowiada tekst w połączeniu z określonym ruchem

- integruje się z innymi dziećmi

METODY:

Zabawy logorytmiczne

FORMY:

- zbiorowa - grupowa - jednolita,

- indywidualna - zróżnicowana, dostosowana do możliwości uczniów.

ŚRODKI DYDAKTYCZNE:

- woreczki w czterech kolorach

- piłka

- nagrania muzyki na płytce CD

LITERATURA:

Datkun - Czerniak K.: Logopedia. Jak usprawniać mowę dziecka. Poradnik dla nauczycieli wychowania przedszkolnego i kształcenia zintegrowanego oraz rodziców, Kielce 2004

PRZEBIEG ZAJĘĆ:

1. Powitanie - improwizacja melodyczna i ruchowa, np. do słów Dzień dobry. Witam was: kolano wita się z łokciem, broda z klatką piersiową itp.

2. Poruszanie się w rytmie muzyki: marsz, bieg, podskoki. Na sygnał przybranie dowolnej pozy (muzyka)

3. Ćwiczenia pantomimiczne rąk.

Reakcja rąk na powierzchnie: gładkie, szorstkie, jedwabiste, ostre, workowate. Ręce reagują na: gorąco, zimno itp.

4. Zabawa wózki w parach. Jedno dziecko zwrócone jest do drugiego plecami, ma wyciągnięte do tyłu ręce, drugie stoi za kolegą w odległości wyciągniętych rąk. Na sygnał nauczyciela dzieci podają sobie ręce, tworząc „wózki”, które poruszają się w różnych kierunkach i w różnym tempie. Zmiana ról.

5. Marsz po obwodzie koła - rozdanie woreczków. Zwrot twarzą do środka koła, przysiad. Wystukanie podanego przez nauczyciela rytmu woreczkiem o podłogę.

6. Zabawa w kole z tekstem:

Lewa, prawa, prawa, lewa (wykrok nogą prawą, lewą)

Skok do przodu, kto tu ziewa? (skok obunóż, zatrzymanie)

Prawa, lewa, lewa, prawa(wykrok nogą prawą, lewą)

Skok do tyłu, nikt nie ziewa! (skok obunóż, zatrzymanie)

Podział dzieci na dwa zespoły. Członkowie jednego zespołu ćwiczą, drugiego siedzą i sprawdzają, kto się pomylił.

7. Improwizacja grupowa (w czterech grupach według koloru woreczków).

Umawiamy się, iż w sali znajdują się 4 drzwi, które są zamknięte. Szukanie możliwości otworzenia ich. Po otwarciu drzwi - zabawa we wchodzenie i wychodzenie (muzyka).

8. Marsz rzędami w różnych kierunkach sali. Na sygnał obrót i zmiana kierunku marszu.

9. W rozsypce. Leżenie na plecach. Ćwiczenia relaksacyjne, oddechowe

Leżysz na błękitnej chmurc,

twoje ciało miękko na niej spoczywa

Leżysz i łagodnie płyniesz z chmurką

Oddychasz spokojnie. Rozluźniasz się. Płyniesz

Przeciągasz się.

Zabawie towarzyszy muzyka relaksacyjna

10. W rozsypce, woreczki leżą na podłodze. Zabawa bieżna Do swojego woreczka. Poruszanie się pomiędzy woreczkami bez ich przesuwania (na sygnał każde dziecko biegnie do swojego).

11. Naprężanie i rozluźnianie różnych części ciała.

12. Dzieci stoją w kole. Podawanie piłki w rytmie na 3. Na „raz” podajemy piłkę sąsiadowi, który trzyma ją na „dwa, trzy”, na „raz” podaje piłkę do kolegi…

13. Poruszanie się w rytmie muzyki.

Na sygnał dzieci dobierają się w pary, stoją naprzeciwko siebie. Prowadząca, w ukryciu, podaje temat rytmiczny. Dzieci wyklaskują rytm, uderzając o ręce partnera

14. W staniu układanie ciała w najróżniejsze kształty (skręcone, małe, szerokie, kanciaste itp.)

Marsz w kole z obrotem wokół swojej osi.

15. Pożegnanie.

PODSUMOWANIE I WNIOSKI

Podczas prowadzenia ćwiczeń wspomagających rozwój mowy należy pamiętać, że:

- ćwiczenia z dzieckiem wymagają systematyczności i wytrwałości

- czas ich trwania powinien być dostosowany do wydolności i wieku dziecka

- zajęcia usprawniające umiejętność porozumiewania się powinny być dla dziecka zabawą, przyjemnością

- cel zabawy powinien być określony i w miarę konsekwentnie realizowany

- ćwiczenia z dzieckiem powinny być odpowiednio dostosowane, nie mogą być zbyt trudne, bo zniechęcą dziecko do dalszych działań, a także nie mogą być zbyt łatwe, ponieważ staną się nudne (D. Emiluta - Rozya, 2006).

W ramach rozwoju mowy dziecko powinno otrzymywać dużo wzorów wypowiedzi poprawnych gramatycznie i wyrazistych. Dziecko powinno nauczyć się brać udział w dialogu - zadawać pytania, odpowiadać, wyjaśniać, argumentować, kwestionować. Rozwój mowy powinien iść w parze z rozwojem innych procesów poznawczych. Im bogatszym materiałem percepcyjnym i wyobrażeniowym dysponuje dziecko, tym bogatsza może być treść jego wypowiedzi i tym łatwiej dziecko będzie wytwarzało nowe kompozycje słowne. Dziecko w wieku przedszkolnym chętnie tworzy posługując się materiałem werbalnym. Należy wiec pomóc dzieciom w bogaceniu tego materiału poprzez poszerzanie jego słownictwa i zapoznanie z regułami języka.

Odpowiednio wcześnie ujawnione braki i niedostatki rozwoju dziecka pozwalają na wszczęcie działań wspierających i naprawczych i stanowią jednocześnie najlepszy środek profilaktyczny przed pogłębianiem się i rozwojem zaburzeń (K. Datkun - Czerniak, 2004).

BIBLIOGRAFIA

1. Bogdanowicz M.: Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa 1985

2. Cieszyńska J, Korendo M.: Wczesna interwencja terapeutyczna. Stymulowanie rozwoju dziecka od noworodka do 6 roku życia, Kraków 2008

3. Darwin K.: O wyrazie uczuć u człowieka i zwierząt: tłum Z. Majlert, K. Zaćwilichowska, Warszawa 1988

4. Datkun - Czerniak K.: Logopedia. Jak usprawniać mowę dziecka. Poradnik dla nauczycieli wychowania przedszkolnego i kształcenia zintegrowanego oraz rodziców, Kielce 2004

5. Demel G.: Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Warszawa 1996

6. Demelowa G.: Elementy logopedii, Warszawa 1979

7. Diling - Ostrowska E.: Rozwój i zaburzenia mowy u dzieci w zależności od stopnia dojrzałości układu nerwowego, w: Zaburzenia mowy u dzieci pod red. J. Sztumskiej, Warszawa 1983

8. Emiluta - Rozya D.: Wspomaganie rozwoju mowy dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa 2006

9. Flanagan G. L.: Dziewięć pierwszych miesięcy życia, Warszawa 1973

10. Hurlock E.: Rozwój dziecka, tłum. B. Hornowski, S. Kowalski, B. Rosemann, Warszawa 1960

11. Jastrzębowska G.: Podstawy logopedii, Opole 1996

12. Jastrzębowska G.: Podstawy teorii i diagnozy logopedycznej, Opole 1998

13. Jastrzębowska G.: Opóźnienie rozwoju mowy - przejaw nieprawidłowości rozwojowych, w: Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki pod red. T. Gałkowski, G. Jastrzębowska, Opole 2003

14. Jastrzębowska G., Pelc - Pękala O.: Diagnoza i terapia opóźnionego rozwoju mowy, w: Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki pod red. T. Gałkowski, G. Jastrzębowska, Opole 2003

15. Kaczmarek L.:O polskiej logopedii, w: Język polski i językoznawstwo polskie w sześćdziesięcioleciu niepodległości (1918 - 1978), Wrocław 1982

16. Kaczmarek L.: Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin 1966

17. Kielar - TurskaM. , Białecka - Pikul M., Wczesne dzieciństwo, w: B. Harwas - Napierała, J. Trempała, Psychologia rozwoju człowieka, Warszawa 2000

18. Klim - Klimaszewska A..: Pedagogika przedszkolna, Warszawa 2005

19. Kowalski S.: Rozwój mowy i myślenia dziecka, Warszawa 1962

20 Michalak - Widera I., Węsierska K.: Aby nasze dzieci mówiły pięknie…, Katowice 2001

21. Minczakiewicz E. M.: Mowa ~ Rozwój ~ Zaburzenia ~ Terapia, Kraków 1997

22. Pruszewicz A.: Opóźniony rozwuj mowy, w: Foniatria kliniczna pod red. A. Pruszewicza, Warszawa 1992

23. Rocławski B.: Podstawy wiedzy o języku polskim dla pedagogów i logopedów szkolnych, Gdańsk 1983

24. Sachajska E: Uczymy poprawnej wymowy, Warszawa 1981

25. Spionek H.: Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka, Warszawa 1969

26. Styczek I.: Logopedia, Warszawa 1980)

27. Surowaniec J. Podręczny słownik logopedyczny, Kraków 1993

28. Tarnowski Z.: Rozwijanie mowy dziecka. Program terapeutyczno - stymulujący, Lublin 1993

2

---