Wspomaganie rozwoju mowy dziecka w wieku przedszkolnym Danuta Emiluta Rozya

Danuta Emiluta-Rozya

WSPOMAGANIE ROZWOJU MOWY DZIECKA WIEKU PRZEDSZKOLNYM

CENTRUM METODYCZNE POMOCY PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNEJ

MINISTERSTWA EDUKACJI NARODOWEJ

Warszawa 1994

Recenzenci:

prof. dr hab. Edyta Gruszczyk-Kolczyńska mgr Hanna Rodak

ISBN 83-902281-4-9

SPIS TREŚCI str Od Autorki ............................................................................. 5

L Jaki jest cel ćwiczeń proponowanych w poradniku? ..... 7

H. Jak powinien przebiegać prawidłowy rozwój mowy u dzieci w wieku od

trzeciego do szóstego roku życia? ..... 9

Stan rozwoju mowy dzieci 3-letnich ......................................... 9

Stan rozwoju mowy dzieci 4-letnich ....................................... 11

Stan rozwoju mowy dzieci 5-letnich ....................................... 13

III. Jakie ćwiczenia służą wspomaganiu rozwoju mowy? .. 15

IV. O czym powinno się pamiętać podczas prowadzenia

ćwiczeń wspomagających rozwój mowy? ..................... 17

V. Jakie są cele i sposoby prowadzenia poszczególnych

rodzajów ćwiczeń? ........................................................ 19

1. Ćwiczenia słuchowe ........................................................... 19

1.1. Ćwiczenia słuchowe z wykorzystaniem bodźców

niewerbalnych .................................................................20

1.2. Ćwiczenia słuchu fonematycznego ..................................23

1.3. Ćwiczenia słuchu fonetycznego i melodii

wypowiedzi .....................................................................28

1.3.1. Ćwiczenia iloczasu .......................................................29

1.3.2. Ćwiczenia tempa wypowiedzi .......................................30

1.3.3. Ćwiczenia akcentu wypowiedzi ....................................31

1.3.4. Ćwiczenia intonacji wypowiedzi ................................... 33

2. Ćwiczenia rozumienia wypowiedzi i ćwiczenia pamięci

słownej ...........................................................................34

2.1. Ćwiczenia w rozumieniu konstrukcji przyimkowych ........ 37

3. Ćwiczenia rozwijające słownictwo .....................................39

4. Ćwiczenia w budowaniu zdań i dłuższych wypowiedzi ....... 40

5. Ćwiczenia oddechowe ........................................................ 42

6. Ćwiczenia głosowe ............................................................45

7. Ćwiczenia aparatu artykulacyjnego .....................................47

7.1. Ćwiczenia prawidłowego połykania ................................48

7.2. Ćwiczenia usprawniające wargi .......................................49

^k'

.3. Ćwiczenia żuchwy ...................................................... 50

7.4. Ćwiczenia języka ............................................................. 51

7.5. Ćwiczenia podniebienia miękkiego .................................. 51

7.6. Ćwiczenia umiejętności świadomego kierowania ruchami narządów artykulacyjnych

............................................... 52

7.6.1. Uwrażliwianie miejsc artykulacji ................................... 52

8. Ćwiczenia utrwalające prawidłową wymowę poszczególnych głosek

.............................................................................52

BIBLIOGRAFIA 61

Od Autorki

Opracowanie to kieruję przede wszystkim do rodziców, opiekunów i wychowawców tych

dzieci w wieku przedszkolnym, których mowa rozwija się z opóźnieniem (później niż u ich

rówieśników) lub rozwój jej jest zaburzony. O tym, czy istniejąi jakie są konkretne przyczyny

tego opóźnienia, powinien orzec specjalista logopeda. Do niego należy również zalecenie

zastosowania określonego programu stymulującego rozwój mowy lub korygującego jego

wadliwy przebieg. Jeżeli jednak nie jest to z jakichś powodów możliwe, mogą zaniepokojeni

rodzice starać się umiejętnie wpłynąć na poprawę stanu mowy dziecka przez odpowiednie

postępowanie wspomagające jej rozwój. Poniższy tekst nie jest zatem pełnym programem

stymulacji rozwoju jednej z najważniejszych umiejętności człowieka -umiejętności

porozumiewania się z otoczeniem. Tym bardziej nie zastąpi konsultacji i zajęć

logopedycznych w przypadku, kiedy są one konieczne, a więc gdy rozwój mowy dziecka

przebiega nieprawidłowo. Pragnę zaznaczyć, że im wcześniej rozpoczniemy stymulację

rozwoju mowy - w pierwszym lub drugim roku życia dziecka, tym efekty tych działań będą

lepsze.

Oddając w ręce Państwa ten poradnik (przeznaczony dla opiekunów dzieci w wieku

przedszkolnym), chciałabym przedstawić zagadnienia usprawniania mowy; wskazać

celowość działań ukierunkowanych na rozwój mowy, omówić zasady, których należy

przestrzegać, aby pomoc dziecku była możliwie skuteczna. Zamieszczone tu przykłady

ćwiczeń, odpowiednio pogrupowane, mają pokazać, jak pracować z dzieckiem nad

rozwojem jego mowy w warunkach domowych. Mam nadzieję, że rozbudzą także

Państwa wyobraźnię i pomysłowość w zakresie organizowania atrakcyjnych dla

dziecka zabaw, które będą jednocześnie ćwiczeniami wspomagającymi jego rozwój.

Osiągnięcie pełnego sukcesu lub, jeśli jest to niemożliwe (niekiedy i tak bywa),

zmniejszenie różnicy pomiędzy stanem mowy Waszego dziecka i jego prawidłowo

rozwijających się rówieśników, w znacznej mierze zależy od opiekunów, od ich

zaangażowania i systematycznej pracy z dzieckiem. Zatem, zachęcam Państwa do

prowadzenia z dziećmi różnorodnych ćwiczeń usprawniających mowę. Nie jest to zadanie

trudne. Czas wolny spędzony w taki sposób przyniesie efekty w postaci poprawy

umiejętności dziecka w zakresie komunikowania się z otoczeniem, a także dostarczy

wielu radości, dzięki wspólnej zabawie dziecka i jego opiekunów.

I. Jaki jest cel ćwiczeń proponowanych w poradniku?

Porozumiewanie się z otoczeniem to odbieranie i pełne rozumienie komunikatów

słownych, a także ich nadawanie, a więc informowanie swoich bliskich, rówieśników i

inne osoby o tym, co myślimy, czujemy, widzimy i czego pragniemy. Aby zrozumieć

kierowane do nas wypowiedzi, musimy je usłyszeć, zróżnicować, utożsamić i zapamiętać.

W procesy te angażujemy zdolności i umiejętności takie jak, m.in. wrażliwość na bodźce

akustyczne, wyodrębnianie i utożsamianie dźwięków mowy (tzw. słuch mowny), pamięć

słowną, a także umiejętność „rozszyfrowywania" związków gramatycznych zawartych w

zdaniach. Zawsze korzystamy ze słów i powiązań między słowami, które zmagazynowane

są w naszej pamięci. „Magazyn" ten rozrasta się z wiekiem dziecka. Inne będą możliwości

rozumienia i nadawania informacji słownych u dziecka rocznego, inne u 2-latka, 4-latka i

dzieci starszych, bo wyższy będzie rozwój ich procesów poznawczych, myślenia, szerszy

zakres wcześniejszych doświadczeń werbalnych.

Jeżeli u dziecka umiejętność odbioru i rozumienia poleceń słownych jest rozwinięta z

jakichś przyczyn w stopniu niższym niż u jego rówieśników, w takim wypadku słabszy

będzie także rozwój umiejętności tworzenia wypowiedzi słownych. U innych dzieci

obserwować możemy pełne rozumienie tego, co się do niego mówi i tylko wypowiadanie

się - ta sfera działalności dziecka - wymagać będzie pomocy ze strony opiekunów.

Dziecko może mieć trudności w tworzeniu wypowiedzi, jeżeli zasób jego słownictwa jest

niewystarczający, lub budowanie zdań poprawnych pod względem gramatycznym stanowi

barierę trudną do pokonania. Bywa też i tak, że zdania są prawidłowe pod względem

gramatycznym (rzadko bywają zniekształcone),

ale niektóre dźwięki mowy zastąpione są innymi głoskami lub są deformowane, tzn. w

wyniku nieprawidłowego ułożenia narządów mowy powstają inne, obce dla języka

polskiego brzmienia dźwięków mowy. Niekiedy możemy także zaobserwować ten

nieprawidłowy układ narządów artykulacyjnych, np. podczas międzyzębowej artykulacji.

Nasze zastrzeżenia może budzić także zbyt szybkie lub zbyt wolne tempo wypowiedzi,

lub jej monotonność.

Prawidłowe wymawianie,dźwięków.,mowy (głosek) nie jest możliwe^ezj^ejetapści

efektywnego - dla uzyskania odpowiedniego brzmienia wypowiedzi -

o^d^pjiani^bez_wYkorzyjtania w_p_ełni głosu^ bez odjgowiedniej,

sprawności,,ru,chornych.narządów artykulacyjnych, czyli warg,_ jjgzyka, podniebienia

miękkiego i żuchwy. Niezbędnym warunkiem dla uzyskania właściwego brzmienia

dźwięków mowy jest także wspomniana wcześniej sprawność w zakresie ^łu^l^jnownego

(fonematycznego i fonetycznego).

Jeżeli więc dostrzegą Państwo u swojego dziecka jeden z wyżej opisanych objawów

zaburzeń w mówieniu, należałoby się skontaktować z logopedą. Być może jest to znak

wskazujący potrzebę rozpoczęcia ćwiczeń usprawniających lub korygujących rozwój

mowy dziecka.

.-J

II. Jak powinien przebiegać prawidłowy rozwój mowy u dzieci w

wieku od trzeciego do szóstego roku życia?

Przedstawiony poniżej zarys rozwoju mowy umożliwia stwierdzenie stanu niższego od

normy w określonym czasie, który będzie sygnałem do wszczęcia ewentualnego postępo-

wania wspomagającego.

Stan rozwoju mowy dzieci 3-letnich

Dziecko 3-letnie rozumie to^ co do niego mówimy, jeżeli treść naszycLwypowiędzi

nie,,wybiega poza jego wcześniejsze doświad_czjsnia,. Dziecko spełnia polecenia

zawierające znane mu wyrazy, np. wskazuje części twarzy, ciała, części zabawek;

przynosi przedmioty; próbuje wykonywać codzienne czynności według podanych

instrukcji słownych, pytane - podaje swoje imię.

Trzylatek komunikuje się z otoczeniem za pomocą^ zdania kilkuwyrazowego. Mówi

chętnie i dużo. Opowiada o tym, co aktualnie widzi; „myśli głośno" mówiąc także Uo

siebie. W jego wypowiedziach można dostrzec poszczególne kategorie gramatyczne,

chociaż obserwuje się jeszcze wiele form niewłaściwych, które z czasem ulegną poprawie.

Np. [Ja dam pić piesu] [Nie mam spodniów] [To jest na fotele]. Dziecko zaciekawia

otaczający je świat. Zaczyna zadawać wiele pytań. Początkowo pytania te nie są jeszcze

jasno sprecyzowane.

1 Podane tu informacje w przybliżeniu zorientują Państwa, jakiego stanu mowy należy spodziewać się

we wczesnych etapach jej rozwoju, a więc u dzieci w wieku przedszkolnym. Uwzględnić przy rym

trzeba i to, że z natury rzeczy mowa u różnych dzieci rozwija się w różnym tempie.

Trzyletnie dziecko powinno wymawiać prawidłowo następujące dźwięki: a, o, e, y, i, ą, ę,

p, m (także zmiękczone: pi, bi, mi), f, w (fi, wi), t, d, n, ń, l (li), ś, ź, ć, dź, k, g (ki, gi), ch,

j, ł2, chociaż zdarza się, że w trudnych wyrazach, w których spółgłoski są obok siebie (w

grupach spółgłoskowych), mogą być opuszczane.lub zastępowane „innymi dźwiękami,,

np. [pła] zamiast pchła, [głudopiś] - długopis, [pułapta] - pułapka. Długość wyrazów może

powodować przestawianie dźwięków mowy.

Głoski s, z, c, dz zaczynają być wymawiane prawidłowo, chociaż bywają jeszcze

artykułowane jako ś, ź, ć, dź. Rodzice określają tę wymowę jako spieszcząnie \yyr,ązpw.

Podobnie głoski pojawiające się jako ostatnie w artykulacji dziecka: sz, ż, cz, dż są

zastępowane przez ś, ź, ć, dź, ale również przez s, z, c, dz, a głoska_jr_artykułowana jest

w postaci l (wcześniej niejednokrotnie słyszeliśmy w miejscu r głoskę j, np. [jowej]

zamiast rower). Nie powinny więc budzić niepokoju takie wymówienia jak np. [lubię

sipko jechać na lowelku, ja sybuję jak samolot] [ziegalek dzwoni, tata stań juś, idziemy do

psiećkola].

Dziecięca wymowa często rozśmiesza opiekunów dziecka i chętnie jest przez nich

naśladowana. Pamiętać należy jednakże o tym, że wypowiedzi osób dorosłych są wzorem,

według którego dziecko uczy się mówić.. Powinny być zawsze pełne

1 poprawne, a wszystkie głoski wymówione prawidłowo. Zatem nie naśladujcie wymowy

Waszego dziecka, lecz dostarczajcie mu prawidłowych wzorów. Ono przecież od Was

uczy się wymowy. Dziecko słyszy i potrafi zróżnicować wymowę prawidłową, np.

[samolot] i [siamolot], jego słuch mowny, a konkretnie słuch fonematyczny jest już w

pełni rozwinięty.

2 Nie stosuję w tym opracowaniu transkrypcji fonetycznej, ponieważ tekst ten ma służyć głównie

rodzicom i wychowawcom przedszkoli. Przytaczam dźwięki mowy posługując się ich znanym

powszechnie zapisem ortograficznym.

Ono tylko jeszcze nie potrafi wymówić trudnych dźwięków. Dowodem na to są także

uwagi dzieci, takie jak np.: [nie mówi się siamolot - tylko siamolot]; [nie mów tak, to jest

lulka] -jako reakcja na wypowiedź babci naśladującej wymowę dziecka: [lulka] zamiast

rurka [siamolot] zamiast samolot.

Stan rozwoju mowy dzieci 4-letnich

Dziecko rozumie i wykonuje nasze polecenia, także i te, które zawierają wyrażenia

przyimkowe z przyimkami: na, pod, do, w, przed, za, obok itp.; rozpoznaje kolory- pytane

odpowiada, co robi, gdy jest mu zimno, kiedy jest głodne, zmęczone4.

Wypowiedzi dziecka 4-letniego wybiegają poza aktualnie przeżywaną sytuację. Dziecko

potrafi mówić o przeszłości i o przyszłości. W jego wypowiedziach jest jeszcze wiele

ibrrn agramatycznych, ale pojawia się zaciekawienie poprawnością językową. Pyta o

prawidłową postać wymawianiową lub gramatyczną danego wyrazu, a także o znaczenie

nowych dla niego słów. Dziecko 4-letnie zadaje bardzo dużo pytań. Pytaniu te,

podyktowane ciekawością, są precyzyjne. Dziecko pyta nie tylko co to?, ale także jaki

jest?, po co to?, dlaczego tak się dzieje? Na wszystkie pytania dziecka trzeba odpowiadać

cierpliwie i wyczerpująco. W ten sposób pobudzamy rozwój dziecka - nie tylko rozwój

jego mowy, ale także i intelektu.

Dziecko wykazuje ogromną chęćL porozumiewania si§, chęć

3 Słuch fonematyczny jest umiejętnością utożsamiania i różnicowania dźwięków mowy (dźwięków

danego języka, np. języka polskiego), kształtującą się w toku rozwoju pod wpływem brzmienia języka

środowiska ludzi mówiących do dziecka. Dziecko 3-letnie ma rozwinięty słuch fonematyczny, co

pozwala mu rozumieć kierowane do niego wypowiedzi (pod warunkiem, że je dobrze słyszy i zna

znaczenie zawartych w wypowiedzi wyrazów, zwrotów i wyrażeń).

4 Na podstawie prób z testu Denver, który zamieszczony jest w książce R- Michałowicza i R. Ślenzak

Choroby układu nerwowego dzieci i młodzieży. PWN, Warszawa 1982.

do dzielenia się swymi spostrzeżeniami. Często nie wystarczają mu zapamiętane środki

językowe. Braki te wyrównywane są poprzez tworzenie form analogicznych do

używanych wyrazów, np. [Tata to duży czytacz], bo dużo czasu spędza z gazetą w ręku,

[Pan repelutczyk to zrobi], czyli mechanik naprawi samochód, [Przynieś gracze -

będziemy muzykować] - przynieś instrumenty. Te śmiesznie brzmiące neologizmy bawią

opiekunów, ale nie należy ich utrwalać. Zawsze po takiej wypowiedzi trzeba podać

dziecku prawidłową nazwę, np. Tak, masz rację, pan mechanik zreperuje samochód.

Wymowa dziecka 4-letniego stajecie jdokładniejsza. Dzięki dalszemu usprawnianiu się

narządów artykulacyjnych i pionizacji przedniej części języka pojawiają się dźwięki

wymawiane wcześniej inaczej. Głoski s, z^c, dzjpowinny już brzmieć twardo, a także

powinny być (podobnie jak przedtem: ś, ź, ć, dź) wymówione z „zamkniętymi" zębami.

Język nie może wsuwać się między zęby. Wymowa międzyzębowa, jeśli się zdarzy,

powinna być skorygowana przez logopedę. Nie ustąpi samoistnie, nie jest cechą wymowy

dziecięcej. Przyczyną jej mogą być wadliwe nawyki ruchowe w obrębie jamy ustnej

spowodowane nieprawidłowym oddychaniem, żuciem i połykaniem pokarmów lub

wadami zgryzu, lub obniżoną sprawnością aparatu artykulacyjnego.

U niektórych dzieci obserwujemy artykulację głoski l przechodzącą w dźwięk drżący r lub

wręcz pełne wymówienie głoski r. Dziecko mówi [lower] lub [rower], [pantelra] lub

[pantera]. Jedno i drugie wymówienie jest poprawne.

Niekiedy pojawiają się też głoski sz, ż, cz, dż, chociaż pamiętajmy o tym, że ich

wymawianie jako s, z, c dz, a także r jako l jeszcze w tym okresie jest prawidłowością.

Jeżeli dziecko wymawia w miejsce głoski r głoskę ł, należy obserwować dalszy rozwój

jego artykulacji oraz prowadzić ćwiczenia usprawniające przednią część i czubek języka.

Istnieje bowiem niebezpieczeństwo przekształcenia głoski ł w głoskę r

zdeformowaną, tzn. wymawianą w tylnej części jamy ustnej, podobnie jak ł. Nie

zmuszajcie dziecka do realizacji dźwięku wibrującego r poprzez wydłużanie go w

Waszych wypowiedziach. Nie zachowujcie się nigdy w taki na przykład sposób: Tatuś

zwraca się do dziecka „Posłuchaj, jak ja mówię. Powiedz tak samo, słyszysz, to przecież

łatwe". Nasze dobre intencje mogą przynieść niepożądane, wręcz szkodliwe skutki. Jeżeli

aparat mowy nie jest jeszcze przygotowany do wymówienia r, dziecko, chcąc wytworzyć

wibrację, uaktywnia np. zakończenie podniebienia miękkiego (uwulę) i tworzy, dźwięk

zdeformowany, tak zwane r uwularne. Jest to zaburzenie wymowy, które trzeba będzie

korygować u logopedy.

Stan rozwoju mowy dzieci 5-letnich

Wypowiedzi dziecka 5-letniego przyjmują formę realizacji wielozdaniowej. Dziecko

chętnie opowiada o przebiegu jakiegoś wydarzenia, relacjonuje obejrzany film lub

przewiduje fakty, które jego zdaniem mogą zaistnieć. W swoich wypowiedziach

uwzględnia kolejność zdarzeń i zależności przyczynowo-skutkowe. Pytane ó znaczenie

słów, potrafi je wyjaśnić. Potrafi opisywać przedmioty podając ich cechy

charakterystyczne oraz możliwości zastosowania tych przedmiotów.

Nieprawidłowości gramatyczne zanikają. Dziecko dokonuje autokorekty i równie chętnie

poprawia innych, np. młodsze rodzeństwo.

Wymowa doskonali się. Głoska r wymawiana jest prawidłowo, czasem można

obserwować lfk\y hipęrpoprawności. Dziecko wcześniej wymawiało l zamiast r, teraz r

pojawia się i tam, gdzie należałoby artykułować l, szczególnie w wyrazach, w których są

obydwa dźwięki, np. lustro - [rustro], król Karol [krór Karor] lub [klór Kalorj. Po kilku

tygodniach lub miesiącach wymówienia te ustępuj ą samoistnie.

Dziecko wymawia także sz, ż, cz, dż. Wszystkie głoski dźwięczne brzmią dźwięcznie.

Przysłuchujmy się wymowie naszych dzieci i wszelkie wątpliwości wyjaśniajmy w

porozumieniu ze specjalistą- logopedą. Jesteśmy zdania, że jeśli wcześnie zauważymy

jakieś nieprawidłowości w mówieniu i rozpoczniemy ich korekcję, to efekty naszej pracy

będą łatwiejsze do uzyskania i pojawią się szybciej.

Ustalenie się wymowy powinno być zakończone „ostatecznie o 6. roku życiat ale proces

rozwoju języka trwa nadal. Uczymy się nowych wyrazów. Wypowiedzi wzbogacają się

nawet w wieku dojrzałym wraz ze zdobywaniem przez człowieka kolejnych doświadczeń

i rozszerzeniem wiedzy o nowych zjawiskach otaczającej nas rzeczywistości.

III. Jakie ćwiczenia służą wspomaganiu rozwoju mowy?

Osiągnięcie prawidłowego stanu mowy uwarunkowane jest określonymi dyspozycjami w

funkcjonowaniu narządu słuchu i aparatu mowy. One bowiem zapewniają prawidłowe

rozumienie wypowiedzi słownych i ich tworzenie. Na_stan mowy wpływa także

sprawność intelektualna, przebyte doświadczenia oraz wzory mowy dostarczane przez

środowisko, w którym dziecko wzrasta.

Żeby więc zapewnić dziecku w miarę jego możliwości właściwy stan tych dyspozycji

(jeżeli nie ujawniry się defekty ograniczające rozwój Waszego dziecka i wymagające

intensywnej interwencji specjalistycznej), proponujemy podjąć następujące ćwiczenia:

— ćwiczenia słuchowe

— z wykorzystaniem bodźców niewerbalnych,

— z wykorzystaniem dźwięków mowy, .czyli ćwiczenia słuchu fonematycznego, których

celem jest usprawnianie utożsamiania i różnicowania dźwięków mowy,

— ćwiczenia słuchu fonetycznego - wysłuchiwanie i różnicowanie akcentu, tempa,

intonacji i czasu trwania głosek (iloczasu),

— ćwiczenia melodyki wypowiedzi (realizacji odpowiedniego akcentu, tempa, iloczasu i

intonacji),

— ćwiczenia rozumienia wypowiedzi,

— ćwiczenia rozwijające słownictwo,

— ćwiczenia w budowaniu zdań i dłuższych wypowiedzi,

— ćwiczenia oddechowe,

— ćwiczenia głosowe,

— ćwiczenia usprawniające narządy arrykulacyjne: język, wargi, podniebienie i żuchwę,

— — ćwiczenia artykulacyjne (ćwic wymowy poszczególnych głose

trwalaniu prawidłowej

Nie wszystkie ćwiczenia spośród wyżej wymienionych znajdą zastosowanie w zabawach

z Waszym dzieckiem. Układ ćwiczeń, ich kolejność, zakres i nasilenie powinny być

dobrane -jeżeli jest to możliwe - indywidualnie, w zależności od potrzeb określonych

przez logopedę po wnikliwym badaniu mowy. Ustalony program ulegać będzie

modyfikacjom wraz z postępami osiąganymi przez Wasze dziecko. Zmienią się proporcje

ilościowe i intensywność ćwiczeń, np. oddechowych i głosowych, ćwiczeń melodii

wypowiedzi w stosunku do np. ćwiczeń słuchu fonema-tycznego, ćwiczeń sprawności

aparatu artykulacyjnego i ćwiczeń artykulacyjnych, wtedy gdy celem Waszych działań

stanie się doskonalenie wymowy u dziecka. Inaczej ułożymy plan ćwiczeń dla dzieci

rozwijających się w wolniejszym tempie. Praca z tymi dziećmi powinna zawierać pełny

zestaw ćwiczeń, łączonych najczęściej w jednej zabawie.

Jeżeli Państwo chcieliby rozszerzyć swoje działania o wspomaganie rozwoju procesów

poznawczych u Waszego dziecka, polecam książkę Marii Kielar-Turskiej Jak pomagać

dziecku w poznawaniu świata, WSiP Warszawa 1992.

IV. O czym powinno się pamiętać podczas prowadzenia ćwiczeń wspomagających rozwój mowy?

A) Zajęcia usprawniające umiejętność porozumiewania się powinny być dla

Dziecka przyjemnością, zabawą, jednym ze sposobów nawiązywania kontaktu i spędzania

czasu ze swoimi opiekunami.

B) Cel zabawy(pamiętajmy, że są to ćwiczenia usprawniające pewne umiejętności)

powinien być uświadomiony (określony) i w miarę możliwości konsekwentnie

realizowany.

C) Powyższa zasada nie oznacza, że musicie ściśle trzymać się wyznaczonego

scenariusza, bo każde „odejście" od niego będzie porażką pedagogiczną opiekunów

dziecka. Bądźcie elastyczni w swoich działaniach, pamiętając jednakże o tym, że Wasze

zabawy z dzieckiem mają charakter celowy.

D) Wasze ćwiczenia z dzieckiem będą zawierały szereg zadań. Starajcie się dobierać je

tak, aby nie były zbyt trudne, bo zniechęcicie dziecko do dalszych działań, nie mogą też

być zbyt łatwe, ponieważ staną się nudne.

E) Czas ich trwania powinien być dostosowany do wydolności i wieku dziecka. Z dziećmi

młodszymi ćwiczenia trwają krótko, ale za to powtarzamy je po kilka razy w ciągu dnia.

Podobnie będzie w przypadku dzieci, które słabo koncentrują się na zadaniach.

F) Wasze ćwiczenia z dzieckiem wymagają systematyczności i wytrwałości. Tylko

wtedy osiągniecie oczekiwane efekty, kiedy ćwiczenia prowadzone będą codziennie i

według kolejności ustalonej przez specjalistę w porozumieniu z opiekunami dziecka.

G) Oprócz wielu różnych pomocy: zabawek, obrazków, loteryjek, klocków itp., w miejscu Waszych zabaw i ćwiczeń powinno być na stałe zamocowane lustro w którym dziecko będzie mogło obserwować twarz swoją i osoby prowadzącej ćwiczenia.

V. Jakie są cele i sposoby prowadzenia poszczególnych rodzajów ćwiczeń?

1. Ćwiczenia słuchowe

Ćwiczenia słuchowe z wykorzystaniem bodźców niewerbalnych stanowią wstępny

fragment wspomagania rozwoju mowy dziecka. W tym miejscu chciałabym jedynie

podkreślić, iż jako ćwiczenia z grupy wstępnych, poprzedzających zajęcia ściśle

logopedyczne, ćwiczenia słuchowe z wykorzystaniem bodźców niewerbalnych uczą

koncentrowania uwagi na sygnałach słuchowych i analizowania tego, co się słyszy.

Przygotowują więc do wykonywania zadań polegających na uważnym słuchaniu i

różnicowaniu bodźców, początkowo dźwięków z otoczenia, np. głosów zwierząt,

dźwięków instrumentów muzycznych, potem cech tych dźwięków (natężenia,

długości, wysokości, rytmu ciągów dźwiękowych), które pomogą w różnicowaniu

takich cech wypowiedzi jak: akcent, iloczas, tempo, intonacja.

Ćwiczenia słuchowe z wykorzystaniem bodźców niewerbalnych stanowią więc etap

wstępny do ćwiczeń słuchu mownego - fonematycznego oraz słuchu fonetycznego, bo

uczą czynności identyfikowania i różnicowania bodźców. Musicie jednakże pamiętać,

że ćwiczenia słuchu fonematycznego związane są ściśle z danym językiem,

usprawniają umiejętność utożsamiania i różnicowania dźwięków mowy, dzięki czemu

możliwe jest prawidłowe rozumienie wypowiedzi słownych, a także prawidłowe ich

wymawianie (artykułowanie głosek). Dobry słuch fonetyczny sprawia, że mowa

dziecka staje się melodyjna i wyrazista, ma odpowiednią intonację, rytm i akcent.

1.1. Ćwiczenia słuchowe z wykorzystaniem bodźców niewerbalnych

•ł Rozpoznawanie dźwięków instrumentów.

Kładziemy przed dzieckiem trzy instrumenty muzyczne, np. bęben, trąbkę i cymbałki.

Pokazujemy dziecku instrumenty, nazywamy je, a następnie wydobywamy ich dźwięki.

Pozwalamy; dziecku „zagrać" na każdym z nich. Potem przeprowadzamy j zasadniczą

część ćwiczenia. Dziecko odwraca się, a my podajemy jeden dźwięk. Pytamy dziecko,

jaki instrument słyszało? Po odpowiedzi - dziecko „gra" na tym instrumencie.

Dla urozmaicenia ćwiczenia możemy użyć obrazków z narysowanymi instrumentami. Po

usłyszeniu dźwięku dziecko podnosi odpowiedni obrazek. Często jest tak, że dziecko

proponuje zmianę ról, tzn. ono chce grać, a my będziemy rozpoznawać dźwięki.

Pozwólmy na tę modyfikację. Pamiętajmy, że dziecko chce się z nami bawić.

•^ Rozpoznawanie głosów zwierząt, np. szczekania psa, muczenia krowy, gdakania kury,

rżenia konia, piania koguta, gęgania gęsi. Głosy mogą być nagrane >na taśmie magneto-

fonowej lub podawane w wykonaniu osoby prowadzącej ćwiczenie. Ćwiczenia

rozpoczynamy od zaprezentowania jednego dźwięku. Potem dołączamy następne.

Możemy pytać o kolejność usłyszanych głosów. Prosimy o naśladowanie nadawanych

głosów zwierząt.

•^ Rozpoznawanie różnych dźwięków z otoczenia.

Kładziemy przed dzieckiem pomoce do ćwiczeń: szeleszczący papier, dwa kubeczki -

jeden pusty, drugi napełniony wodą. Dziecko obserwuje nas, a my prezentujemy

następujące dźwięki: szelest papieru, darcie papieru, dźwięk przelewanej wody. Następnie

dziecko odwraca się do nas plecami, a my podajemy jeden dźwięk. Pytamy, co słyszało?

Gdy ćwiczenie okaże się łatwe dla dziecka, prezentujemy dwa dźwięki, potem

trzy- Pytamy o kolejność dźwięków: co najpierw słyszało, co

było potem? Prosimy o powtórzenie czynności wywołujących

dźwięki.

«^ Rozpoznawanie dźwięków wysokich i niskich.

Do tej zabawy potrzebny nam będzie instrument, dzięki któremu uzyskamy dźwięki niskie

i wysokie (np. pianinko, flet, cymbałki), oraz zabawka, np. ptak lub samolot. Kiedy gramy

długi niski dźwięk, demonstrujemy scenkę: „ptak leci nisko nad ziemią", kiedy gramy

wysoki dźwięk - „ptak leci wysoko". Po zapoznaniu dziecka z zasadami wstępnymi

zabawy przystępujemy do części głównej. Dziecko trzyma zabawkę, a my nadajemy

dźwięki. Zadaniem do wykonania dla dziecka jest pokazanie, czy „ptak leci nisko, czy

wysoko". Podczas tej zabawy nie tylko uczymy różnicowania wysokości dźwięku, ale

także utrwalamy umiejętność użycia w zdaniu przysłówków -„Jak leci ptak? Ptak leci

nisko lub wysoko". + Różnicowanie rytmu.

Nadajemy dźwięki w określonym rytmie. Jednego dnia używamy bębenka innym razem

kołatki, fletu posługując się zawsze jednym tonem. Wykorzystujemy także klaskanie oraz

wystukiwanie rytmu ołówkiem o blat stołu. Zaczynamy zawsze od łatwego ciągu

dźwięków. Wystukujemy następujący rytm: 000

Zadaniem dziecka jest odtworzenie rytmu za pomocą klaskania lub innej czynności, np.

gry na bębenku. Potem zmieniamy rytm; poniżej przedstawiam propozycje układów

rytmicznych:

O O O O

00 00

pomiędzy drugim i trzecim elementem jest dłuższa przerwa) (pomiędzy pierwszym a

drugim elementem jest dłuższa przerwa)

O 000

00 00

00 00 O

00 O 00 000 O 00

Pamiętajmy o tym, że ćwiczenie rozpoczynamy od prezentacji rytmu. Dziecko

(szczególnie młodsze) najpierw widzi ruchy powodujące wywołanie dźwięków. Potem,

podczas części zasadniczej ćwiczenia, jesteśmy ukryci za zasłoną lub dziecko odwraca się

do nas plecami. •ł Różnicowanie liczby dźwięków.

W tej zabawie będziemy uczyć dziecko różnicowania liczby dźwięków. Potrzebny nam

będzie bębenek lub inny instrument, który umożliwi zaprezentowanie kilku dźwięków o

tej samej wysokości. Koncentrujemy uwagę dziecka na liczbie dźwięków. Jeżeli nie

mamy żadnej zabawki grającej - wystarczy ołówek, którym będziemy uderzać o blat stołu.

Oczywiście, użycie zabawek uatrakcyjni ćwiczenie. Elementami pomocniczymi są

kolorowe kółeczka.

Podajemy początkowo jeden dźwięk i kładziemy przed dzieckiem jedno kółeczko.

Mówimy: sb/chać było jeden dźwięk. Potem wprowadzamy dwa dźwięki i ilustrujemy

czynność dwoma kółkami. Jednocześnie liczymy dźwięki i kółka. Następnie dziecko

odwraca się tyłem, a my uderzamy w bębenek. Pytamy: ile dźwięków słyszałeś? Dziecko

wybiera odpowiednią liczbę elementów. Jeżeli dziecko prawidłowo wykona ćwiczenie -

zwiększamy liczbę dźwięków. Jest to zabawa, która nie tylko uczy różnicowania ilości

dźwięków, kojarzenia liczby bodźców słuchowych z bodźcami wzrokowymi, ale także

wprowadza umiejętność liczenia.

Dziecko na pewno będzie chciało zamienić się rolami w tej zabawie - dajmy mu tę

możliwość. Ono będzie grało na bębenku, a my układamy odpowiednią liczbę kółek i

głośno je liczymy.

1.2. Ćwiczenia słuchu fonematycznego

Słuch fonematyczny to umiejętność odbioru, utożsamiania i różnicowania dźwięków

mowy. Dzięki niemu słyszymy różnicę np. pomiędzy dźwiękami tak sobie bliskimi jak: p

i b, k i g, d i g, p i t i k, s i sz, c i cz, t i s i c, d i z, b i m, co z kolei pozwala nam odróżnić

wyrazy podobne brzmieniem, np. półka : bułka, kura : góra, dama : gama, paczka : taczka

: kaczka, kos : kosz, tacka : taczka itp. Podałam tylko przykłady takich par dźwięków i

wyrazów. W naszych wypowiedziach jest ich znacznie więcej. Osobom dorosłym wydają

się one łatwe do odróżnienia. Niektórym dzieciom mogą sprawiać pewne trudności. Jak

widzimy z wyżej podanych przykładów, poprawne różnicowanie dźwięków jest

warunkiem niezbędnym dla pełnego rozumienia wypowiedzi słownych, a także - co jest

równie ważne - dla prawidłowej realizacji dźwięków. Dziecko będzie mówiło np. „kasa"

zamiast „kasza", „tacka" zamiast „taczka", „cerwony szamolot", „żółte szpodnie", jeżeli

nie słyszy różnicy pomiędzy z i ż, s i sz, c i cz, dz i dż. Co prawda udowodniono, że

wypadki zaburzeń słuchu fonematycznego są dość rzadkie5, ale dzięki usprawnianiu

słuchu fonematycznego oprócz jego uwrażliwienia uzyskamy dodatkowy efekt.

Skoncentrujemy uwagę dziecka na wymawianych przez nas dźwiękach i pomożemy mu

opanować ich poprawną artykulację w czasie krótszym, niż stałoby się to bez wprowa-

dzenia tych ćwiczeń.

Cel ćwiczeń słuchu fonematycznego jest ściśle określony. Dziecko rozpoznaje

wymawiane przez nas wyrazy, sylaby lub dźwięki. Zestawy wyrazów, sylab i głosek

dobrane są według następującej reguły: różnią się one parą dźwięków o podobnym

5 Badania takie prowadzone były przez gdański zespół pod kierunkiem prof. drą hab. B.

Rocławskiego. Szczegółowe informacje zawarte są w jego publikacji Słuch fonemowy i fonetyczny

- teoria i praktyka. UG, Gdańsk 1991.

brzmieniu (specjaliści powiedzą, że różni je cecha dystyn-ktywna). Pozostała część

wyrazu lub wypowiedzi jest taka sama.

Przykłady ćwiczeń słuchu fonematycznego

T> Różnicowanie wyrazów.

Zadaniem dziecka będzie wskazanie odpowiedniego obrazka zgodnie z wypowiedzianym

przez nas poleceniem. Nazwy przedmiotów, osób lub sytuacji (czynności)

przedstawionych na obrazkach są podobne brzmieniem. Dla młodszych dzieci

przygotowujemy zestawy dwuobrazkowe, starszym dzieciom prezentujemy 4 obrazki.

Jeżeli zauważymy, że nasze ćwiczenia sprawiają dziecku trudności, powracamy do

zestawów dwu-obrazkowych. Najpierw wyjaśniamy, co przedstawiono na obrazkach, np.:

„Zobacz, to jest kasa. Taka kasa jest w sklepach. To kasa (powtarzamy), kasa, kasa. Na

drugim obrazku jest kasza. Kasza jest do jedzenia. Lubimy kaszę. To jest kasza

(powtarzamy), kasza, kasza. Po takim wyjaśnieniu przystępujemy do ćwiczenia. Polecamy

dziecku: „pokaż, gdzie jest: -kasza - kasa - kasa - kasza". Sprawdzamy kilkakrotnie, czy

dziecko rzeczywiście prawidłowo o/fróżniło wyrazy „kasa" i „kasza". Poprzez

powtórzenia tych wyrazów pokazujemy dzieciom różnicę ich brzmienia, poprzez

wskazanie odpowiedniego obrazka - różnicę znaczenia.

Proponujemy rozpoznawanie następujących obrazków6: kasa - kasza

wąż - wąs (w wyrazie wąż na końcu słychać „sz", bo tak wymawiamy ten wyraz) liski -

liszki zebra - żebra

6 Większość z podanych propozycji pochodzi z książki I. Styczek, Badanie i kształtowanie słuchu

fonematycznego. WSiP, Warszawa 1982. W książce tej znajdą Państwo materiał obrazkowy do

proponowanych przykładów ćwiczeń.

piece - piecze tacka - taczka dróżka - gruszka taczka - kaczka nos - noc pies - piec zęby -

dęby zuch - duch

wazy - waży (tu zadajemy pytanie: „pokaż, gdzie waży". Nie możemy rozszerzać pytania,

np. „pokaż, gdzie pani waży jabłka", ponieważ podpowiemy w ten sposób, który obrazek

dziecko ma wskazać)

półka - bułka

Tomek - domek nosze - noże sieci - siedzi

kury - góry

murek - Burek

mecz - miecz

pasek - piasek •^ Różnicowanie głosek s : z.

Dla urozmaicenia ćwiczeń lepimy wraz z dzieckiem dwa przedmioty: muchę i węża.

Możemy zrobić je z plasteliny lub

modeliny.

W czasie lepienia rozmawiamy o tym, co robimy. Uwagę dziecka koncentrujemy na

dźwiękach wydawanych przez węża: ssssssssssss i muchę zzzzzzzzzzz. W ten sposób

(jakże przyjemny dla dziecka) prezentujemy dwa dźwięki: s - z.

Opowiadamy historyjkę o wężu i muszce. W historyjce tej mucha często „mówi": zzzzzz,

wąż syczy: ssssss.

Etap I:

Dziecko zamyka oczy (odwraca się tyłem do nas lub zakrywamy mu oczy chustką).

Pytamy: „Kto nadchodzi? kogo słychać - muchę czy węża?" Dziecko odkrywa oczy,

wskazuje zabawkę i próbuje naśladować głos węża lub muchy.

Zabawa, w której dziecko powtarza dźwięki po ich zróżnicowaniu, stanowi połączenie

usprawniania słuchu fonematycznego z ćwiczeniami w wymawianiu dźwięków, a więc z

ćwiczeniami usprawniającymi artykulację.

Jeżeli dziecko ma trudności w różnicowaniu lub wymówieniu dźwięków s i z, bo obydwa

brzmią dla niego bezdźwięcznie,

musimy zastosować dodatkową pomoc. Dotykamy dłonią dziecka do naszej szyi na

wysokości krtani i tłumaczymy mu, że „bzyczenie muchy przypomina granie, „gra" więc i

nasza szyja, gdy mówimy zzzzzz. Powtarzamy ćwiczenie wykorzystując dotyk jako

metodę pomocniczą w różnicowaniu głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych.

Etap II:

Zadaniem dziecka będzie różnicowanie dźwięków s i z, następujących po sobie w różnej

kolejności. Możemy tu wykorzystać rekwizyty z poprzedniego etapu lub też dołączyć

obrazki z narysowanymi wężami i muchami. Opowiadamy o tym, jak wąż i mucha zaczęli

ze sobą rozmawiać. Wybrzmie-wamy dźwięki s i z w różnej kolejności, np. s, s, z, s, s, z

......

i pytamy: co słyszysz?, a dziecko wskazuje odpowiedni obrazek.

Odwrócenie roli w zabawie - dziecko naśladuje głosy, a my je odgadujemy - będzie

ćwiczeniem usprawniającym artykulację. Etap III:

Zabawa staje się nieco trudniejsza. Tym razem zadaniem dziecka będzie zróżnicowanie

głosek s i z w sylabach. Treść historyjki należy wzbogacić. Oto przykład: „Wąż i mucha

pozazdrościli ptakom, że umieją śpiewać, i sami postanowili spróbować, jak się to robi.

Ukryli się głęboko (np. za zasłoną, za fotelem) i zaczęli śpiewać". Nasze dziecko

przysłuchuje się śpiewom „węża" lub „muchy", a my wymawiamy z ukrycia następujące

sylaby: ssssssssaaaaaaaa, ssssssaaaa. Pytamy: kto śpiewa? Następnie wymawiamy

(zzzzzaaa) i kontynuujemy zabawę powtarzając ponownie sssssaaaaa, ssssssaa, potem

zzzzaaaa. Kolejno wprowadzamy sylaby: są, se, sy, so, su, za, ze, zy, zo, zu. Początkowo

przedłużamy spółgłoskę s i z oraz samogłoskę (bo próbujemy naśladować śpiewanie).

Stopniowo skracamy czas trwania spółgłosek tak, aby brzmiały one naturalnie.

Etap IV:

Następnym razem dźwięk pojawi się w środku sylaby pomiędzy samogłoskami. Będziemy

ćwiczyć różnicowanie sylab: asa: aza, ese : eze, ysy : yzy, oso : ozo, usu : uzu. Pytamy

„Kto śpiewa ?".

•> Różnicowanie innych dźwięków mowy.

W kolejnych ćwiczeniach uczymy różnicowania innych par dźwięków. Jeżeli Wasze

dziecko uczęszcza na zajęcia logopedyczne do poradni, logopeda powie Warn, które

spośród par dźwięków powinny być ćwiczone przede wszystkim. Jeżeli nie macie takich

wskazówek - niżej wymieniamy przykłady par dźwięków:

s:c, z:dz, sz:ż, cz:dż, sz:cz, rz:dż, s:sz, z:ż, c:cz, dz:dż, r:l, s:ś, c:ć, dz:dż .

Ćwiczenia powinny być urozmaicane. Spróbujemy wymyślić zawsze jakąś historyjkę,

która uatrakcyjni naszą pracę, np. poprzez skojarzenie brzmienia z jakimś konkretem, np.

sz - to szum drzew, c - cykanie zegara, dz - przerywany dźwięk dzwonka, cz - dźwięk

jadącego pociągu, ż - odgłos motoru, itp.

•> Różnicowanie dźwięków mowy ze wspomaganiem za pomocą gestów rąk.

Tym razem będziemy ćwiczyć różnicowanie głosek s i sz, z i ż. Naszym celem jest

uwrażliwienie słuchu fonematycznego w zakresie tych par głosek. Zmianie brzmienia

dźwięków towarzyszy zmiana układu naszych narządów artykulacyjnych, tzn. podczas

wymawiania głosek s i z czubek języka opiera się o dolne siekacze, a jego grzbiet jest

bardzo lekko „wybrzuszony". Podczas artykulacji głosek sz i ż przednia część języka

zbliża się do dziąseł, zaś boki zwierają się z dziąsłami. Różnicę opisaną powyżej można

zobrazować za pomocą gestów umownych ręki:

7 Pamiętajcie o tym, aby nie zniekształcać wymienianych dźwięków i nie przedłużać następujących głosek:

c, ć, cz, dz, dź, dż, k, t, p, b, g, d, ponieważ brzmieć będą nieprawidłowo.

• wymawiamy głoski s i z, i pokazujemy dłoń w pozycji poziomej,

• wymawiamy głoski sz i ż, i palce dłoni są uniesione.

Teraz dziecko wykonuje następujące zadanie: my wymawiamy dźwięki s, sz, sz, s, s, sz

..., a dziecko pokazuje odpowiedni układ ręki. Potem różnicujemy z i ż, a w kolejnym

etapie: z, sz, ż, sz, z, s, sz, ... . Dla urozmaicenia ćwiczenia stosujemy inne pomoce, np.

język ulepiony z plasteliny, którego kształt dostosowujemy w zależności od

wymówionego dźwięku.

Kontynuacją ćwiczenia poprzedniego jest różnicowanie głosek c i cz oraz dz i dż. Różnica

układów języka podczas wymawiania tych głosek polega na przesunięciu języka do

zębów (c i dz wymawiane są przy zębach) albo do dziąseł podczas wymawiania cz i dż.

Stosujemy gest cofania dłoni, której palce są lekko uniesione.

1.3. Ćwiczenia słuchu fonetycznego i melodii wypowiedzi

Proponujemy połączenie tych ćwiczeń, ponieważ są one ściśle ze sobą powiązane. Aby

prawidłowo odtwarzać melodię wypowiedzi, trzeba najpierw ją wielokrotnie usłyszeć i

zapamiętać.

Słuch fonetyczny, jak twierdzą niektórzy badacze, jest „związany" ze słuchem

muzycznym. Usprawnianie słuchu fonetycznego uwrażliwia nas na piękno mowy. Po

ćwiczeniach tego rodzaju wypowiedzi naszego dziecka staną się nie tylko bardziej

wyraziste, ale także pełniejsze pod względem ich barwy. Cech fonetycznychgmowy jest

dużo. Skoncentrujmy się głównie na iloczasie, tempie, akcencie i intonacji. Ćwiczenia

słuchu fonetycznego okażą się łatwiejsze dla dziecka, jeżeli będziemy prowadzić je po

ćwiczeniach słuchowych, w których wykorzystaliśmy dźwięki instrumentów i dźwięki z

otoczenia.

1.3.1. Ćwiczenia iloczasu

Przykłady ćwiczeń różnicowania czasu trwania dźwięków

mowy (różnicowania iloczasu)

EtapI:

Ćwiczenie może mieć następujący przebieg: kładziemy przed dzieckiem 2 paski

kolorowego papieru: jeden długi, drugi krótki. Wymawiamy długo głoskę aaaaaaaaaaa i

pokazujemy odpowiedni pasek Następnie wymawiamy a - tym razem królko, i

wskazujemy pasek papieru - krótki pasek papieru Teraz przystępujemy do zasadniczej

części. My wymawiamy dźwięki, a zadaniem dziecka jest zróżnicowanie ich iloczasu

poprzez wskazanie paska odpowiedniej długości. Ćwiczenie to powtarzamy w dniu

następnym stosując inne samogłoski: o, u, e, y, i.

Możemy zmienić wersję zadania. Skracamy także czas trwania prezentowanych

dźwięków. Do oznaczania długości trwania dźwięków wykorzystujemy czynności takie,

jak rysowanie, malowanie, np. palcem zanurzonym w paście lub farbie, wydzieranie

pasków papieru, przesuwanie przedmiotów itp.

Jeżeli dziecko powtarza samogłoski o różnej długości ich trwania -zadanie to będzie

ćwiczeniem w realizacji iloczasu samogłosek. Etap II:

Etap następny to zróżnicowanie czasu trwania spółgłosek. Będziemy przedłużać tylko

niżej wymienione spółgłoski: f, w, s, z, ś, ź, sz, ż, ch, m, n. Przedłużanie innych

spółgłosek powoduje ich nienaturalne brzmienie lub całkowicie zmienia głoskę, np.

przedłużona głoska c przekształca się w s. Pamiętajmy o tym, że głoski bezdźwięczne (np.

f, s, ś, sz, ch) są wymawiane bez udziału wiązadeł głosowych. Wszystkie głoski

wykorzystywane w ćwiczeniach powinny być wymawiane bez dodatkowego, zbędnego, a

nawet „szkodliwego" dźwięku y. Dlaczego wymawianie elementu y (np. sy, szy) jest

niewskazane? Wypróbujcie sami, jak różnie brzmi głoska ssss i dźwięki ssssy.

Ten drugi staje się sylabą. Nieprawidłowe wymawianie s jako sy utrwala się w pamięci i

w przyszłości utrudni dziecku prawidłowe pisanie. Na przykład: dziecko będzie pisało

wyraz „sympatyczna" jako „s-mpatyczna", bo na początku wyodrębni sy jako jeden

dźwięk mowy zamiast dwóch głosek: s oraz y.

1.3.2. Ćwiczenia tempa wypowiedzi

Odpowiednie tempo wypowiedzi jest bardzo ważne dla jej wyrazistości. Czasami nasze

dzieci mówią tak szybko, że trudno zrozumieć treść ich wypowiedzi. Aby zwolnić tempo

wypowiedzi, musimy nauczyć je różnicowania tempa, a następnie przedłużania

samogłosek. Pomogą nam w tym ćwiczenia w dzieleniu wyrazów na sylaby. Jednocześnie

ćwiczymy analizę sylabową wyrazu.

Przykłady ćwiczeń tempa wypowiedzi

Ujmujemy dłonie dziecka w nasze ręce i wymawiając wyrazy: „ma-ma", „ta-ta", „Pa-weł"

(imię dziecka), klaszczemy w taki sposób, aby wydzielić sylaby. Potern sylabizujemy

następujące zdania: „ko-cham Paw-ła, ko-cham ta-tę, ko-cham ma-mę" i jednocześnie

przedłużamy samogłoski. Następnie to samo, powoli, wystukujemy na bębenku. Po chwili

zmieniamy tempo -szybko wymawiamy i wystukujemy zdanie, dbając jednocześnie o

wyraźne wymawianie głosek.

Zadanie dla dziecka jest następujące: my wypowiadamy zdania: 1) w tempie wolnym, 2)

w tempie szybkim, a dziecko klaszcze lub gra (w zależności od rodzaju umowy) na bębnie

w odpowiedni sposób. Częściej wypowiadamy zdanie w tempie wolnym. Teraz dziecko

próbuje powtórzyć zdanie jednocześnie klaszcząc w dłonie.

Jeżeli dziecko wypowiada zdania - ćwiczenie to będzie usprawnieniem realizacji

odpowiedniego tempa wypowiedzi.

^ Ćwiczenie czynności mówienia w takt wykonywanych mchów.

Najpierw zapoznajemy dziecko z proponowanym przez nas ćwiczeniem. Idziemy do

pokoju w wolnym tempie i wypowiadamy zdanie: „Ma-ma i-dzie po-wo-li". Powtarzamy

3-krotnie wypowiedź i ruchy. Następnie bierzemy dziecko za rękę i zachęcamy do

wspólnego wykonania ćwiczenia. Wymawiamy imię dziecka „Pa-weł i-dzie po-wo-li". Za

chwilę zmieniamy tempo i treść wypowiedzi. I znów zaczynamy od prezentacji. Mówimy:

„Mama biegnie szybko" i biegamy po pokoju. Dziecko powtarza te czynności.

Teraz przystępujemy do części głównej. Najpierw my wypowiadamy zdanie: „Pa-weł i-

dzie po-wo-li" albo „Paweł biegnie szybko" i zachęcamy dziecko do wykonania

odpowiedniego ruchu w tempie prezentowanej wypowiedzi. Potem ono próbuje

wypowiedzieć zdanie, a my demonstrujemy czynności obrazujące tempo wypowiedzi. •^

Oto inna zabawa wspomagająca ćwiczenie tempa wypowiedzi.

Bawimy się w „ptakf'. Ruchy „skrzydeł ptaków", ruchy rak pomogą nam regulować

tempo wypowiedzi. Opowiadamy historyjkę np. o tym, że „ptaki wybierają się w długą

podróż. Najpierw le-cą po-wo-li, potem coraz szybciej" - i tu następuje zmiana tempa

ruchu rąk i tempa wypowiedzi. Kontynuujemy opowieść według naszego pomysłu, np.

ptaki zmęczyły się, lecą teraz coraz wolniej, aż do momentu, w którym poczuły się lepiej,

i znów lecą szybciej...

Zadania realizowane są na przemian. Najpierw my wypowiadamy zdania, a dziecko

odtwarza tempo, potem nasze role odwracają się.

1.3.3. Ćwiczenia akcentu wypowiedzi

Akcentowanie jednego z członów wypowiedzi nazywamy akcentem zdaniowym. Polega

on na podkreśleniu tego, co w wypowiedzi jest najważniejsze. Akcent wyrazowy to

uwydatnienie jednej z sylab w wyrazie. W języku polskim jest nią najczęściej

przedostatnia sylaba w wyrazie, chociaż zdarzają się wyjątki od tej reguły8.

Uwydatnienie sylaby akcentowanej odbywa się poprzez zwiększenie jej donośności, przez

jej przedłużenie, a także zmianę wysokości.

Przykład ćwiczenia akcentu zdaniowego

Do ćwiczeń potrzebne nam będą zabawki: figurki zwierząt

i bębenek.

Opowiadamy historyjkę o zwierzętach, które mieszkały w lesie. Wprowadziły się tam

niedawno, więc jeszcze nie zdążyły się poznać. Postanowiły zorganizować spotkanie.

Każde z nich chciało być najważniejsze i dlatego zbliżając się na polanę głośno

zapowiadało swoje wejście, np. Lew idzie. Małpa idzie. Miś idzie. Akcentowany wyraz

wypowiadamy głośniej oraz uderzamy w bębenek prezentując następujący rozkład

natężenia

dźwięku.

Lew i-dzie, Mał-pa i-dzie, Miś/i-dzie, Hi-po-po-tam i-dzie

• oo •n o o •ooDBanoo

Zachęcamy dziecko do występowania w roli zwierząt. Dziecko wymawia zdanie i

wystukuje dźwięki akcentując główny wyraz. Ciemny prostokąt oznacza dźwięk

najmocniejszy, czyli sylabę akcentowaną w akcentowanym wyrazie.

8 Do wyjątków tych zaliczamy akcentowanie wyrazów obcego pochodzenia kończących się na -

yka, -ika oraz niektóre nazwy osobowe i geograficznej np. matematyka, fizyka, informatyka,

plastyka, Ameryka itp.; formyj czasownikowe z ruchomą końcówką, np. byliśmy, poszliśmy,

wyszliśmy (W czasie przeszłym w liczbie mnogiej); byłoby, poszlibyśmy, wyszlibyście

zrobilibyście (w trybie przypuszczającym).

przykład ćwiczenia akcentu wyrazowego

Wypowiadamy pojedyncze wyrazy dzieląc je na sylaby. Następnie powtarzamy tę

czynność z jednoczesnym klaskaniem. Głośniej wyklaskujemy sylabę akcentowaną,

oznaczoną [•]. Prezentujemy różne układy dźwięków i dopasowujemy do nich

odpowiednią etykietkę, np. [•], [O»O], [•], [OO*O]. Zadaniem dziecka jest dobranie

wzoru do podanych wyrazów, np. mle-ko [•O], sa-mo-lot [O»O], lis [•], te-le-wi-zor

[0000J.

Teraz tłumaczymy dziecku, że w niektórych wyrazach akcent (dźwięk mocniejszy) jest

przeniesiony na inną sylabę (do innej części wyrazu), np.: ma-te-ma-ty-ka OO*OO fi-

zy-ka •OO pląs-ty-ka •OOitd. po-szliś-my 000 po - szli - byś - my 0000

1.3.4. Ćwiczenia intonacji wypowiedzi

Aby poprawnie rozumieć wypowiedzi, dziecko uczy się rozpoznawania ich przebiegu

intonacyjnego, tzn. różnicowania zdań oznajmujących i pytających. W zdaniu

oznajmującym intonacja opada w jej części końcowej, wzrasta zaś w zdaniu pytającym.

Przykład ćwiczenia intonacji wypowiedzi

Wypowiadamy zdanie (najpierw krótkie) na dwa różne sposoby: „Mama idzie." „Mama

idzie?" Wyraźnie zmieniamy Przebieg intonacji. Następnie wypowiadamy jedno z tych

zdań 1 Pokazujemy dziecku odpowiedni układ z klocków:

Mama idzie. Mama idzie?

o o o

O ?

Zadanie dla dziecka polega na układaniu klocków w zależności od linii intonacyjnej

wypowiedzi. Nierówna linia (opadająca lub wznosząca) ułożenia klocków wskazuje na

odpowiedni przebieg intonacji.

2. Ćwiczenia rozumienia wypowiedzi i ćwiczenia pamięci słownej

Umiejętność rozumienia wypowiedzi słownych pojawia się pod koniec pierwszego

roku życia. Poprzedza czynność wypowiadania się. Najpierw uczymy się rozumieć

wypowiedzi innych, potem uczymy się mówić. Umiejętność rozumienia informacji

słownych będzie doskonaliła się wraz z nabywaniem doświadczeń słownych: od

Rozumienia, krótkich poleceń, np. „daj buzf', do ,,rozszyfrowywania" długich

wypowiedzi zawierających bogate słownictwo i konstrukcje gramatyczne.

Udowodniono, że poprzez ćwiczenia (stymulację) możemy przyśpieszać procesy

rozwojowe, także w zakresie rozumienia informacji słownych. Każdy nowo

wprowadzany wyraz powinien być wielokrotnie powtórzony i zobrazowany. Na

odbiór ze zrozumieniem składa się wiele funkcji. Jedną z nich jest pamięć słowna.

przykłady ćwiczeń pamięci słownej

•^ Do zabawy tej będzie nam potrzebny woreczek lub nieprzezroczysta plastikowa

reklamówka i kilka drobnych zabawek lub przedmiotów codziennego użytku.

Wkładamy przedmioty do woreczka (zaczynamy od 3-5 przedmiotów). Każdy

przedmiot nazywamy przynajmniej 2-krotnie. Część zasadnicza ćwiczenia polega na

wykonaniu polecenia: „Daj mi (wyjmij) lalkę (misia)". Następnie wydłużamy zdanie:

„Daj lalkę, misia i klocek". Starajmy się przestrzegać kolejności wyjmowanych

przedmiotów. Zadanie utrudniamy poprzez dodanie kolejnych elementów. Robimy to

tylko wtedy, gdy dziecko dobrze zapamiętało poprzednie polecenie (liczbę i kolejność

nazw przedmiotów).

•^ Inny przykład usprawniający pamięć słowną.

Wersja ta wymaga przygotowania kilku obrazków. Najpierw nazywamy desygnaty

przedstawione na obrazkach, a następnie „na oczach dziecka" zakrywamy i mieszamy

obrazki. Teraz przystępujemy do części zasadniczej. Mówimy do dziecka: „Znajdź i

ułóż kolejno: kurę i kaczkę", potem dodajemy więcej wyrazów, np. kurę, psa, kota...

Dziecko rozpoczyna układanie dopiero wtedy, gdy zakończymy wyliczanie nazw

zwierząt. Aby ćwiczenie zostało wykonane prawidłowo, dziecko musi zapamiętać

liczbę i kolejność podanych przez nas wyrazów.

Uczymy się zapamiętywać nazwy czynności. Zabawa nosi nazwę „Miś na wycieczce".

Potrzebne nam będą „uszy misia" zrobione z kartonu oraz papierowa „czapka skrzata".

Przedmioty te uatrakcyjnią zabawę. Na wycieczce miś będzie wykonywał różne

czynności: chodzenie, bieganie, pływanie, huśtanie się, wchodzenie i schodzenie z

drzewa, kopanie dołków, łamanie gałęzi - co jeszcze? - to zależy od Waszej inwencji i

możliwości. Najpierw bawimy się z dzieckiem

wykonując jedną czynność i wielokrotnie ją nazywając. Potem, w trakcie zabawy,

następuje zasadniczy moment - opowiadamy historyjkę: „Miś spotkał w lesie skrzata,

który ma czarodziejską moc". Od tej chwili miś wykonuje tylko te czynności, które

podyktuje mu skrzat. Oczywiście niektóre czynności są pozorowane, np. pływanie,

wchodzenie na drzewo. Najpierw - my jesteśmy „skrzatem", a dziecko „misiem".

Formułujemy polecenie: „Pokaż mi, co robi miś: miś szedł, skakał, tańczył...". Ważne jest,

abyśmy najpierw wyliczyli zaplanowane czynności, a więc wypowiedzieli polecenie w

całości, a następnie zachęcili dziecko do jego wykonania.

Dziecko może poprosić o zamianę ról. Teraz ono będzie „skrzatem". Wspaniale! Zabawa

przyjmuje postać ćwiczeń w wypowiadaniu się.

•^ Inna wersja poprzedniego przykładu.

Organizujemy zabawę w „Dom". Staramy się tak kierować zabawą, aby móc nazywać

kilka wykonywanych czynności, a następnie zachęcać dziecko do wykonywania poleceń

świadczących o ich rozumieniu. Wymieniamy role w zabawie. Teraz dziecko „zleca" nam

wykonanie kilku czynności.

•^ Zapamiętywanie nazw kolorów.

Proponujemy rozpocząć ćwiczenia od segregowania kolorów. Spośród kilku kolorowych

klocków (plastikowych gwoździków, papierków, kawałków włóczki, kółek itp.

przedmiotów) wybieramy jeden kolor, np. żółty. Prosimy dziecko, aby położyło obok

takie same klocki. Dziecko sięga po kolejny klocek, a my powtarzamy wielokrotnie dany

kolor. Chwalimy dziecko za wykonanie zadania. Mieszamy wszystkie klocki. Prosimy,

aby dziecko dało nam kolor żółty. Ćwiczenie to będzie prawdopodobnie wykonane

prawidłowo, ponieważ nasza zabawa koncentrowała się na tym jednym kolorze.

Spróbujmy więc wprowadzić nazwę drugiego koloru, np. czerwony. Mówimy do dziecka,

że kolor ten bardzo nam się podoba i podajemy jego nazwę. Prosimy o podanie takich

samych klocków i za każdym razem

nazywamy wybierany kolor. Następnie mieszamy klocki i prosimy o klocek... żółty. Gdy

próba jest nieudana, wskazujemy kolor żółty. Następnego dnia powracamy do naszego

ćwiczenia. Wykorzystujemy te same pomoce. W kolejnym dniu możemy zaproponować

zabawę według podanej procedury, ale tym razem zastosujemy inne zabawki, np.

kolorowe gwoździki (o tym samym nasyceniu barwy). Jeżeli nasze dziecko zapamiętało

nazwę dwóch kolorów, wprowadzamy trzeci kolor. Po uzyskaniu pewności, że dziecko

rozumie jego nazwę, włączmy do zabawy kolejne kolory.

2.1. Ćwiczenia w rozumieniu konstrukcji przyimkowych

Kolejne omawiane przez nas ćwiczenia dotyczą dość trudnej kwestii, mianowicie

rozumienia zdań zawierających konstrukcje przyimkowe.

Psycholodzy (por. próby z testu Denver) twierdzą, że 50% dzieci 3-letnich rozumie

wyrażenia przyimkowe. Wyrażeń przyimkowych jest dużo. Wymieńmy niektóre

przyimki: na, pod, w, przed, za, obok, nad, do, z, za, spod, zza. Zadaniem naszym jest

nauczenie dziecka rozumienia, a następnie używania (poprawnego stosowania) w

wypowiedziach różnych konstrukcji przyimkowych. Ćwiczenia te początkowo powinny

być wykonywane wraz z przemieszczaniem się dziecka w przestrzeni, potem z ruchem

przedmiotów, bo właśnie taką relację elementów rzeczywistości ilustrują przyimki.

Obrazki, na których przedstawiono położenie osób i przedmiotów względem siebie, mogą

być wykorzystane dopiero do sprawdzenia lub utrwalenia rozumienia i użycia konstrukcji

przyimkowych.

Przykład ćwiczenia rozumienia konstrukcji przyimkowych

Do ćwiczeń potrzebne będą przedmioty codziennego użytku: krzesło,

stół, stołeczek Najpierw bawimy się w odróżnianie nazw tych dwóch sprzętów: „Pokaż

krzesło, gdzie jest stołeczek..". Następnie wymawiamy zdanie: „Siadamy na krześle" i

wykonujemy tę czynność. Dziecko naśladuje nas. Teraz siadamy na stołeczku, nazywamy

tę czynność akcentując przyimek „na". Zachęcamy dziecko do powtórzenia zdania

„Siedzę na krześle". Łączymy w ten sposób ćwiczenia rozumienia poleceń słownych z

ćwiczeniami w budowaniu poprawnych wypowiedzi.

Kontynuujemy ćwiczenia. Mówimy do dziecka: „Uważaj, co teraz powiem - wchodzę pod

stół", i zmieniamy miejsce wykonując tę czynność. Prosimy dziecko: „chodź pod stół",

powtarzamy zdanie akcentując przyimek „pod". Następnie prosimy dziecko o wykonanie

kilku poleceń: usiądź pod krzesłem, na stole, na stołeczku, postaw stołeczek pod stołem...

Kiedy będziemy pewni, że dziecko rozumie konstrukcje: na krześle, na stole, na łóżku,

pod krzesłem, pod szafą, przystępujemy do wprowadzania kolejnych przyimków, np. do,

w. •> Przed nami leżą następujące przedmioty: drobne zabawki i pudełko. Wkładamy

zabawki do pudełka i jednocześnie wypowiadamy zdania: „wlćładam klocek do pudełka,

wkładam auto do pudełka, wkładam lalkę do pudełka. Teraz Ty włóż misia do pudełka".

Wspólnie zaglądamy do pudełka. Pytamy: „Gdzie jest lalka?" Sami odpowiadamy na

pytanie: „Lalka jest w pudełku". Przyimek „w" wypowiadamy jako „f w połączeniu z

wyrazami pudełko, kubek, siatka, torba i inne, tzn. z takimi, które zaczynają się od głoski

bezdźwięcznej. Zabrzmi on jako „w" przed wyrazami: wiaderko, garnek, łóżko, dom i

innymi wyrazami rozpoczynającymi się od głoski dźwięcznej. Zachęcamy dziecko

do udzielenia odpowiedzi, łącząc w ten sposób ćwiczenia w rozumieniu z ćwiczeniami w

wypowiadaniu się. Zabawy tego rodzaju możemy przeprowadzać podczas codziennych

czynności, np. podczas sprzątania rozrzuconych zabawek.

przykład ćwiczenia rozumienia zdań zawierających trudne konstrukcje

gramatyczne, np. ktoś kogoś goni

Do zabawy tej potrzebne nam będą lalki - figurki chłopca i dziewczynki. Ćwiczenie

rozpoczynamy od rozmowy, w której prosimy o wskazanie części twarzy i ciała lalek, a

następnie pokazanie różnych czynności wykonywanych przez te figurki, np. dziewczynka

idzie, chłopiec skacze (siedzi, biegnie). Zakładamy, że ten etap ćwiczeń nie sprawi

dziecku żadnych trudności - wręcz przeciwnie - będzie okazją do uzyskania przez dziecko

pochwały i pobudzenia motywacji do podejmowania zadań trudniejszych.

Teraz skoncentrujemy uwagę dziecka na czasownikach: biegać, uciekać, gonić. Podczas

spaceru demonstrujemy te czynności w bezpośredniej zabawie: nawzajem wraz z

dzieckiem biegamy, uciekamy i gonimy się. Akcentujemy człony zdania, będące

odpowiedzią na pytania: „Kto ucieka? Kto goni? Kto kogoś chce złapać?" W domu

powracamy do zabawy z lalkami. Prosimy o pokazanie scenki: „Chłopiec goni

dziewczynkę"; następnie: „Dziewczynka goni chłopca".

3. Ćwiczenia rozwijające słownictwo

Ta część programu jest bardzo ważna dla rozwoju językowego naszego dziecka. Zbyt

ubogi zasób słów ogranicza zarówno rozumienie tego, co mówimy do dziecka, jak i

formułowanie przez dziecko pełnej wypowiedzi. Ćwiczenia rozwijające słownictwo są

ściśle połączone z zajęciami dotyczącymi rozumienia poleceń słownych. Ćwiczenia te

mogą i powinny być prowadzone przy każdej okazji; wtedy, gdy dziecko obserwuje to, o

czym mówimy, na przykład podczas ubierania się uczymy nazw ubrań i ich części (rękaw,

kołnierz, kieszeń itp.), podczas jedzenia uczymy nazw Produktów żywnościowych, ich

cech (słodki, kwaśny), nazw

wykonywanych czynności (liżę, gryzę, połykam itd.). Spacer lub jazda autobusem to

także doskonały moment do ćwiczeń rozwijających słownictwo. Ważne są tu

następujące zasady: starajmy się nazywać to, co dziecko widzi i czym się interesuje,

każde „nowe" słowo powtórzmy kilka (kilkanaście lub niekiedy kilkadziesiąt) razy,

organizujmy nasze działania w taki sposób, abyśmy mogli powrócić do „nowego"

wyrazu przy najbliższej okazji i ponownie kilka razy go wypowiedzieć, a następnie

sprawdzić, czy dziecko potrafi samodzielnie wskazać wymieniony desygnat i

wymówić wyraz.

Wprowadzane słowa to nie tyko nazwy przedmiotów, zwierząt, ubrań, produktów

żywnościowych, ale także czynności, cech i właściwości przedmiotów (ich wielkości,

kształtu, koloru) oraz stanów emocjonalnych (np. radość, lęk, zdziwienie, przyjaźń...).

4. Ćwiczenia w budowaniu zdań i dłuższych wypowiedzi

Wiemy już o tym, że umiejętność wypowiadania się rozwija się na bazie umiejętności

rozumienia. Dziecko najpierw rozumie i wykonuje naszą prośbę, np. „chodź do mnie",

a dopiero po pewnym czasie samo wypowie zdanie, początkowo jeszcze niezdarnie,

np. [mama cho].

Ćwiczenia w budowaniu zdań są możliwe do przeprowadzenia tylko wtedy, gdy

pomiędzy nami a naszym dzieckiem zachodzi potrzeba komunikowania się, wyrażona

w dialogu dotyczącym naturalnej lub zaaranżowanej przez nas sytuacji.

Wiele jest okazji do ćwiczeń w rozwijaniu wypowiedzi słownych, podobnie jak w

kształtowaniu wcześniejszej umiejętności ich rozumienia. Obydwa ćwiczenia są ze

sobą ściśle powiązane, jedynie nasze postępowanie, formułowanie zadań będzie

wskazywało cel działania.

Prośby o pokazanie przez dziecko kogoś lub czegoś utrwalają rozumienie wypowiedzi

słowych. Zachęcanie dziecka do

wypowiadania się o tym, co widzi, co przeżyło, kształtuje ekspresję słowną.

I tutaj istotne jest stopniowanie trudności. Nie możemy zaczynać naszej rozmowy od

pytania: „dlaczego" zaistniała pewna sytuacja lub Jakiego koloru jest jakiś element

przedmiotu". Najważniejsza informacja zawarta będzie w czynności wykonywanej

przez dziecko. Właśnie ta czynność stać się powinna głównym ogniwem naszej

rozmowy, ogniwem, wokół którego będziemy rozbudowywać wypowiedź dziecka.

Przykłady ćwiczeń w tworzeniu wypowiedzi zdaniowej

^Proponujemy dziecku wspólną zabawę klockami. Naszym celem jest tworzenie

zdania zawierającego czasownik „budować". Ogniwo zajęć - czasownik „budować" -

powtarza się wielokrotnie. Mówimy do dziecka w taki oto sposób: „Z klocków

możemy budować różne wspaniałe wieże, zamki i mosty". „Można zbudować

wszystko, co chcemy". Pytamy -„co będziemy robić?" Czekamy chwilę na odpowiedź.

Jeżeli jej nie otrzymamy - sami mówimy - „Będziemy budować!" Zachęcamy dziecko

do powtórzenia tego krótkiego zdania. W trakcie zabawy wielokrotnie formułujemy

zdanie: „(imię dziecka) buduje." I znów pytamy: „Co (imię dziecka) robi? Co robi

mama?". W razie braku odpowiedzi sami odpowiadamy sobie na pytania. Do ćwiczeń

powracamy w dniu następnym. Może dzisiaj otrzymamy odpowiedź.

Kontynuujemy ćwiczenia. Pytamy: „Co budujemy?" i sami odpowiadamy: „Budujemy

zamek". Ponawiamy pytanie i chwilę czekamy na odpowiedź. Jeżeli dziecko nie jest

jeszcze „gotowe" do udzielenia odpowiedzi, sami ją formułujemy. Uzyskanie

odpowiedzi pozwala nam na przejście do następnego etapu. Tym razem mówimy:

„Budujemy wysoki zamek". Ważne jest częste powtarzanie tego, co chcemy utrwalić,

np. wyraz

„wysoki". Pytamy: „Jaki zamek budujemy?". Zabawa trwa według tej samej procedury.

Kolejnym etapem może być zdanie: „Budujemy wysoki zamek z klocków". Pytamy: .X

czego budujemy zamek?" Ćwiczenia polegają na rozwijaniu zdania wokół wyznaczonej i

wykonywanej czynności. Zabawa trwa i jest wciąż rozbudowywana, podobnie jak nasza

„budowla z klocków", a tym samym wypowiedź dziecka.

Do ćwiczeń w budowaniu dłuższych wypowiedzi można wykorzystać każdą chwilę

kontaktu z dzieckiem. Pytajmy dziecko o to, co przeżyło w danym dniu, czy widziało coś

ciekawego, co robiło w przedszkolu, co działo się w domu podczas naszej nieobecności.

Gdy wypowiedzi są nieporadne, myśli rwą się, zdania są niedokończone i brak w

wypowiedziach logicznego ciągu, próbujemy dziecku pomóc. Mamy już orientację w

przebiegu zdarzeń, o których dziecko chciało nam powiedzieć. Próbujemy

zrekonstruować wypowiedź dziecka za pomocą krótkich zdań. Wypowiadamy je nieco

wolniej i w razie korekty ze strony dziecka „nanosimy poprawki". Tego samego dnia

powinniśmy powrócić do tematu wcześniejszej rozmowy. Możemy przygotować

rekwizyty, które pomogą nam w ułożeniu treści opowiadania. Mogą to być przygotowane

przez nas rysunki lub przedmioty (jeżeli przygotowujemy inscenizację), pomocne w

uporządkowaniu wypowiedzi. Stosujemy pomocnicze pytania: Kto był...? Co robił...? Co

było potem...?

Dobrze byłoby, gdybyśmy mogli sprawdzić efekt naszej pracy. Poprośmy kogoś z

rodziny, aby zapytał dziecko o to samo zdarzenie.

5. Ćwiczenia oddechowe

Oddychanie jest czynnością ważną dla poprawnego mówienia, a także dla prawidłowego

rozwoju naszego aparatu artykula-cyjnego. Inaczej oddychamy podczas spoczynku

(wdech i wydech

wykonujemy nosem), inaczej podczas mówienia, ponieważ powietrze wdychane jest

głównie ustami, częściowo nosem, a wydychane ustami lub nosem - w zależności od

wypowiadanych dźwięków mowy.

Zanim omówimy ćwiczenia ukierunkowane na prawidłowe oddychanie z punktu widzenia

czynności mówienia, chcielibyśmy przekazać kilka uwag dotyczących oddychania

podczas snu, także podczas zabawy, oglądania telewizji, czyli w takich sytuacjach, kiedy

dziecko nie mówi. W takich chwilach usta i szczęki dziecka powinny być zwarte, a

powietrze powinno swobodnie przepływać przez jamę nosową. Niezbędnym warunkiem

jest więc częste czyszczenie nosa. Dzięki takiemu oddychaniu prawidłowo będzie rozwijał

się aparat artykulacyjny i w przyszłości możemy iimiknĄĆ^ wad zgryzu^ uzębienia i

zaburzeń wymowy, spowodowanych nieprawidłowym oddychaniem jako pierwotną ich

przyczyną.

Dla porządku dodamy kilka wskazówek, które dotyczą wczesnej opieki nad dzieckiem.

Ssanie „pustego" smoczka powinno być zlikwidowane przed ukończeniem pierwszego

roku życia dziecka, pokarmy o gęstej konsystencji powinny być podawane łyżeczką już

od piątego miesiąca życia. Ważne jest i to, aby dziecko spało z zamkniętymi ustami. Jeżeli

podczas snu dziecko ma otwarte usta, jego żuchwa układa się nienaturalnie i w

konsekwencji zmienia się też położenie języka. Układ ten (przesunięcie języka do przodu

- język spoczywa na łukach zębowych) często utrzymuje się także w ciągu dnia, co w

następstwie może doprowadzić do pojawienia się nieprawidłowości w wymawianiu

dźwięków mowy. Kontrolujmy więc sposób oddychania naszego dziecka także podczas

snu. Delikatnym ruchem doprowadzajmy do zwarcia szczęk, pamiętajmy także o

konieczności zamykania jego warg.

Przykłady ćwiczeń w oddychaniu nosem

•^Umawiamy się z dzieckiem, że pałeczka, którą mu pokazujemy, jest czarodziejską

różdżką. Ma ona moc „zawiązywania buzi" i dlatego zmusza nas do oddychania nosem.

Pałeczka używana jest często w ciągu dnia podczas oglądania telewizji, oglądania książek,

odpoczynku. Rejestrujemy czas, w którym dziecko zdolne jest do prawidłowego

oddychania nosem podczas spoczynku (snu).

Jeżeli nasze dziecko nie potrafi oddychać nosem podczas snu lub w ciągu dnia oddycha

ustami - konieczna jest konsultacja lekarza laryngologa.

•> Proponujemy dziecku zabawę - „Spacer po łące". Na łące tej rośnie dużo kwiatów.

Podchodzimy do każdego kwiatka i wąchamy go, tzn. wciągamy powietrze nosem,

zatrzymujemy wdech („żeby zapamiętać ten piękny zapach") i wypuszczamy powietrze

nosem.

Przykłady ćwiczeń w prawidłowym oddychaniu ukierunkowanym na czynność

mówienia

Ćwiczenia te mają na celu:

A) wyrobienie oddeCfm przeponowego,

B) poszerzenie pojemności płuc,

C) rozróżnienie fazy wdechu i wydechu,

D)wyrobienie umiejętności pełnego, szybkiego wdechu i wydłużenia fazy wydechowej,

E) mówienia tylko na wydechu,

F) dostosowania długości wydechu do czasu trwania wypowiedzi,

G) zsynchronizowania pauz oddechowych z treścią wypowiedzi. W tym miejscu należy

pamiętać, że:

— ćwiczenia oddechowe możemy prowadzić w przewietrzonym pokoju lub latem na

powietrzu,

— przedłużanie wydechu nie może doprowadzić do opróżnienia płuc z tzw. powietrza

zapasowego,

• pojemność płuc dziecka jest mniejsza niż u osób dorosłych, więc zawody typu „kto

dłużej będzie dmuchał" zawsze wygra osoba dorosła, a nie dziecko.

Oto konkretne przykłady ćwiczeń oddechowych ukierunkowanych na czynność

mówienia:

•^ „Huśtanie misia na brzuchu". Najpierw pokazujemy ćwiczenie: leżymy na plecach, na

brzuchu umieszczamy książkę, a na niej siedzi miś. Robimy wdech (przepona przesuwa

się w dół) i brzuch uwypukla się; wydech (przepona powraca do swego poprzedniego

położenia) i brzuch opada. Zachęcamy dziecko do wykonania ćwiczenia.

•^ Łączenie ćwiczeń oddechowych z ćwiczeniami gimnastycznymi. Wdech wykonujemy

z jednoczesnym szybkim wzniesieniem rąk (na boki lub do góry); wydech połączony jest

z powolnym krzyżowaniem rąk z przodu lub opuszczaniem w dół.

•^ Powtarzamy ćwiczenie poprzednie, ale podczas wydechu wymawiamy powoli głoskę

aaaaaa. Przy kolejnym ćwiczeniu wymawiamy o, następnie inne samogłoski: u, e, y, i.

•^ Przysysanie bibułki - faza wdechu, dmuchanie na bibułkę -faza wydechu (ad C).

•^ Krótki, pełny wdech i wymawiamy zdanie dwuwyrazowe. Kolejne etapy to

rozbudowanie zdania (ad F, G).

6. Ćwiczenia głosowe

U większości dzieci umiejętność prawidłowego kierowania własnym głosem przychodzi

w sposób naturalny. Niekiedy jednak bywa tak, że powinniśmy pomóc dziecku, aby głos

jego brzmiał donośnie i czysto. Ćwiczenia głosowe mają także na cdu oclvon| aparatu

przed nadmiernym przeciążeniem.

Chronimy nasz aparat głosowy dzięki umiejętnemu kierowaniu własnym głosem,

wybrzmiewaniu głosu na maskę, ustaleniu tzw. miękkiego nastawienia głosu, właściwej

wysokości, natężenia

głosu (w zależności od wypowiadanego tekstu).

Prawidłowe wydobywanie głosu to uzyskiwanie efektu dźwiękowego jw,

.jan^e„.ustnej^(a nie w gardłowej!) bez niepotrzebnego napinania mięśni krtani i aparatu

artykulacyjrie^o^ czyTi "bez pokonywania nadmiernego wysiłku. Zabawy, które

proponujemy, są jedynie przykładem ćwiczeń nad usprawnianiem fonacji (głosu).

Jeżeli zdaniem rodziców lub opiekunów głos ich podopiecznego brzmi nieczysto

(chrapliwie, nosowo, ma zmienną wysokość, jest zbyt słaby...), powinni zasięgnąć porady

specjalisty - lekarza foniatry.

Przykłady ćwiczeń głosowych

—^Najpierw uczymy się rozluźniać mięśnie biorące udział w wytwarzaniu głosu. Etap I:

Proponujemy zabawę w „Misie", które budzą się na wiosnę.

Przyjmujemy pozycję leżącą:

— „Misie" śpią, oddychają nosem (wdech i wydech nosem),

— „Misie" budzą-się, ziewają (wdech i wydech ustami),

— „Misie" wdychają powietrze ustami, zamykają usta i mruczą

— mmmmmmmmm (powietrze wydostaje się nosem).

Ćwiczenie to powtarzamy, ale tym razem mruczenie staje się głośniejsze (dźwięk jest

wyraźnie wybrzmiewany, co wyczuwamy poprzez dotykanie do drgających skrzydeł

nosa).

Etap II:

Teraz uczymy się wybrzmiewać głos „na maskę", czyli podniebienie twarde, zęby i wargi.

Likwidujemy fonację tłumioną w gardle.

W pozycji leżącej wybrzmiewamy połączenia mmmmmaaaa, mmmmmoooooo,

mmmmmuuuuuu w taki sposób, aby a, o, u, e, y, i słychać było wyraźnie, aby dźwięki te

„brzmiały na ustach". Możemy opowiedzieć historyjkę: „Misie" cieszą się z

nadejścia wiosny. Zanim wstaną, zaczynają śpiewać: a, o, u, e, y, i -najpierw pojedyncze i

krótkie samogłoski, potem przedłużają te dźwięki. Głosy „Misiów" brzmią czysto i

dźwięcznie.

7. Ćwiczenia aparatu artykulacyjnego

Ćwiczenia aparatu artykulacyjnego są bardzo ważne dla wyrazistości naszych

wypowiedzi. Podczas wymawiania poszczególnych dźwięków mowy nasze narządy

artykulacyjne: wargi, język, podniebienie miękkie i żuchwa poruszają się. Ruchy te muszą

być bardzo dokładne, tzn. powinny być wykonane w ściśle określony sposób oraz w

danym miejscu jamy ustnej. W czasie realizacji niektórych głosek niezbędne jest zbliżanie

się siekaczy do siebie, co możliwe będzie tylko wtedy, gdy zgryz naszego dziecka jest

prawidłowy. Możemy więc powiedzieć, że dla p/awidłiow^o_ajtYl™łp.wj«ia_.djźwjeJ^w

mowy niezbędna jest, zarówno .spmwnpść^ jak i prawidłowa budowa aparatu

artykulacyjnego.

Ćwiczenia, które tu proponujemy, mają na celu:

— usprawnienie języka, warg, podniebienia miękkiego i żuchwy (dolnej ruchomej

szczęki),

— opanowanie przez dziecko umiejętności świadomego kierowania ruchami

narządów artykulacyjnych,

— wyrobienie wrażliwości miejsc i ruchów w jamie ustnej, istotnych dla prawidłowego

wymawiania dźwięków,

— usprawnienie koordynacji ruchowej w zakresie aparatu artykulacyjnego,

— wyuczenie prawidłowego połykania (tzw. połykania typu dorosłego)9.

Proporcje ćwiczeń ukierunkowanych na realizację określonego

9 Szczegółowe informacje dotyczące tej umiejętności zawarte są w artykule B. Mackiewicza

Znaczenie pionizacji końca języka. (W:) B. Rocławski, Opieka logopedyczna od poczęcia. UG,

Gdańsk 1989.

celu powinny być dobrane przez specjalistę - logopedę. Często bywa tak, że nasze dziecko

wymaga pełnego zestawu ćwiczeń. W innym przypadku sprawność języka i warg jest

wystarczająca, ale trudności polegają na skoordynowaniu ruchów w obrębie aparatu

artykulacyjnego, lub też wskazaniu odpowiedniego miejsca, w którym realizowany będzie

dany dźwięk mowy.

Prawidłowa budowa i sprawność aparatu artykulacyjnego zależą od wielu czynników.

Pisaliśmy wcześniej o wpływie prawidłowego oddychania na rozwój jamy ustnej. Teraz

omówimy inny czynnik. Jest nim pionizacja przedniej części języka. Proces unoszenia się

przedniej części języka do podniebienia twardego zaczyna się od chwili wyrośnięcia

siekaczy mlecznych i powinien być zakończony w momencie ukształtowania się pełnego

uzębienia mlecznego, czyli między 2,5 a 3 rokiem życia, najpóźniej w czwartym roku

życia. Możliwość pionizowania się języka pozwala na zmianę odruchu połykania z tzw.

niemowlęcego na połykanie typu dorosłego. Zmiana sposobu połykania usprawnia

przednią część języka warunkując z kolei rozwój prawidłowej artykulacji.

Ćwiczenia aparatu artykulacyjnego powinny być prowadzone codziennie (kilka razy w

ciągu dnia) przez maximum 5-10 minut. Starajmy się je urozmaicać, aby nie były nużące,

szczególnie dla dzieci młodszych. Tylko poprzez wielokrotne powtarzanie ćwiczeń

możemy osiągnąć upragnione efekty. Prowadzimy je przed lustrem.

7.1. Ćwiczenia prawidłowego połykania10

Najpierw uczymy dziecko unosić język za górne zęby. Palcem lub zimną łyżeczką

dotykamy do tego miejsca. Bawimy się z

10 Etapy ćwiczeń oraz główne zalecenia zostały opisane przez B. Mackiewicza w artykule Wskazówki

do nauki prawidłowego połykania, który zamieszczony jest w broszurze pod red. B. Rocławskiego

Opieka logopedyczna od poczęcia. UG, Gdańsk 1989.

dzieckiem, nazywając je „zaczarowanym miejscem", w którym język powinien

przebywać. Dobrze jest, gdy ćwiczenia te prowadzimy przed lustrem. Taką zabawę

proponujemy dziecku kilkanaście razy dziennie. Jeżeli dziecko potrafi zawsze wskazać

„zaczarowane miejsce", proponujemy następny etap. Mówimy do dziecka: „Język

pozostaje w tym miejscu, trzymaj go tam przez cały czas, zamknij zęby, uśmiechnij się

szeroko i... połknij ślinę". Połykaniu nie może towarzyszyć napięcie warg. Wargi nie

powinny stawiać oporu przy ich rozchyleniu. Prawidłowe połykanie sprawdzamy poprzez

dotknięcie do twarzy dziecka (poniżej kości policzkowych), w miejscu gdzie można

odczuć napięcie mięśni żuchwowych, tzw. żwaczy.

Kolejnym etapem będzie połykanie płynów.

Na początek proponujemy połykanie wody (oczywiście przegotowanej!). Badacze

zajmujący się zagadnieniem prawidłowego połykania proponują stosowanie tych ćwiczeń

kilkakrotnie w ciągu dnia (w sumie przez 20-30 minut). Picie płynów odbywa się

porcjami, tzn. dziecko bierze do ust tylko jeden niewielki łyk wody. Prosimy (wcześniej),

żeby dziecko poczekało na hasło „połykamy". Polecamy, aby uniosło język, zamknęło

zęby i dopiero teraz połknęło wodę. Sprawdzamy (poprzez dotknięcie policzków lub

rozchylenie warg), czy ćwiczenie zostało wykonane prawidłowo.

Opisane ćwiczenia połykania, jak i ćwiczenia usprawniające aparat artykulacyjny

powinny być zademonstrowane przez logopedę.

7.2. Ćwiczenia usprawniające wargi

•^ Nadymanie policzków, usta ściągnięte (dla urozmaicenia ćwiczenia bawimy się w

baloniki, które przekłute palcami -„pękają").

•Glista są ułożone w „ciup" - cmokamy (bawimy się w

posyłanie buziaków do siebie).

•^Powolne otwieranie i zamykanie warg tworzących kształt koła - „zabawa w rybkę".

•>Usta wciągamy w głąb jamy ustnej (bawimy się - „usta zaglądają do brzucha").

•> Napinanie warg w pozycji rozciągniętej (zawody „kto jest silniejszy?": dwie osoby

siedzące naprzeciw trzymają ustami kartkę papieru i każdy ciągnie w swoją stronę.

Pamiętajmy, aby dać dziecku szansę wygrania zawodów).

•^ Masaż warg zębami. Najpierw dolne zęby masują (lekko nadgryzają) górną wargę,

potem odwrotnie - górne zęby masują dolną.

•> Wyraźne wymawianie samogłosek w parach:

a i o e u y

•> Chwytanie ustami drobnych cukierków leżących na talerzyku.

•^Parskanie wargami (zabawa w „zmęczonego konia").

•^ Rozciąganie warg z jednoczesnym ukazaniem zębów („kto ma ładniejszy uśmiech?").

•> Układanie warg na kształt koła - zęby „zamknięte" i widoczne (czyje kółko jest

ładniejsze ?").

7.3. Ćwiczenia żuchwy

•^ Zamykanie i otwieranie zębów - zęby są widoczne dzięki rozchylonym wargom

(zabawa w „otwieranie i zamykanie domku, w którym mieszka język").

•> Wysuwanie żuchwy i jej cofanie (zabawa: „zęby chcą podrapać nos i brodę na

zmianę").

7.4. Ćwiczenia jeżyka

•^Wysuwanie języka na brodę (zabawa w „zmęczonego psa").

•^ Powolne wsuwanie języka z pozycji poprzedniej do jamy ustnej.

•^ Unoszenie języka w kierunku nosa (zawody - „kto sięgnie wyżej").

•^Dotykanie czubkiem języka kącików warg - wargi szeroko rozwarte.

•^Układanie języka płasko na dnie jamy ustnej, język leży za zębami (zabawa w „śpiący

język").

•^Dotykanie czubkiem języka do górnej wargi, górnych zębów i następnie dziąseł

(zabawa w „wędrujący język").

•^Mlaskanie przednią częścią języka o dziąsła.

•^Unoszenie przedniej części języka w taki sposób, że zarówno przód, jak i boki są

uniesione, tworzą „łyżeczkę".

•^Wysuwanie języka zaostrzonego (zabawa w „igłę").

•^Wkładanie „zaostrzonego" języka pod górną wargę, która jest naprężona i wypychanie

wargi czubkiem języka (zabawa „strzelamy z kuszy").

•> Zawijanie języka o górne zęby.

•^ Oblizywanie warg czubkiem języka (zabawa w „najedzone

misie").

r> Wybrzuszanie środka języka („robimy górkę z języka").

•^ Cofanie języka w głąb jamy ustnej.

7.5. Ćwiczenia podniebienia miękkiego

•^ Język wysunięty z ust - wdychanie i wydychanie powietrza

11 Podałam tu jedynie przykłady ćwiczeń. Pełen zestaw znajdą Państwo w książkach: I. Styczek,

G. Demel, B. Sachajskiej. Tytuły książek podaję w bibliografii na końcu poradnika.

przy szeroko otwartych wargach (zabawa w „chorego misia").

•>Język wysunięty z ust - kaszlemy (zabawa w „chorego misia").

•^Nabieranie powietrza, zatrzymywanie w policzkach, następnie wypuszczanie nosem

(zabawa w „balonik"). ^Wciąganie powietrza przez rurkę (zabawa w „przenoszenie

skrawków papieru za pomocą rurki").

•^ Chrapanie na wdechu i wydechu.

•ł Wymawianie sylab: ku, ko, ku, ko, ku uku, oko, uku, kuku, koko (zabawa w „kukułkę" i

„kurkę).

7.6. Ćwiczenia umiejętności świadomego kierowania ruchami narządów

artykulacyjnych

Umiejętność tę kształcimy stosując wszystkie ćwiczenia opisane w tej części poradnika.

Dodatkowo proponujemy zabawę w naśladowanie ruchów języka i warg. (zabawa w

„wesołe pajace"). Siedzimy z dzieckiem naprzeciw siebie. Najpierw my prezentujemy

ćwiczenie - dziecko powtarza je, potem odwracamy role.

7.6.1. Uwrażliwianie miejsc artykulacji

EtapI:

Do tego ćwiczenia użyjemy metalowej łyżeczki. Będziemy dotykać łyżeczką w różne

miejsca jamy ustnej, w które następnie „powędruje" język lub wargi. Ćwiczenie

przeprowadzamy w dwóch etapach: 1) Dziecko obserwuje nasze ruchy, 2) Dziecko z

zamkniętymi oczami wyczuwa „oznaczone" miejsca. Dotykamy do następujących miejsc:

•warga dolna i górna (wargi łączą się),

— górne zęby i dolna warga,

— czubek języka i wewnętrzna korona dolnych zębów,

— czubek języka i wewnętrzna korona górnych zębów,

—czubek języka i dziąsła,

—tylna część języka i podniebienie miękkie. Etap II:

—^ „Kryjówki głosek"

Wyjaśniamy dziecku, że w każdym ze wskazanych wyżej miejsc „schowały" się jakieś

głoski. Spróbujmy je „odnaleźć". Pytamy, gdzie schowały się głoski: p, k, t, g, b, d. Głoski

te różnią się od siebie pod względem miejsc artykulacji, a także podczas ich wymawiania

dochodzi do zwarcia się narządów artykulacyjnych, są więc łatwe do „odszukania". W

dalszej części ćwiczenia próbujemy odnaleźć głoski trudniejsze12, tzn.: c, cz, dz, dż,

ćwiczenia te przeznaczone są: s, sz, z, ż, - dla dzieci powyżej 4 roku życia

f, ch - dla dzieci trzyletnich.

Jeżeli odnalezienie miejsca artykulacji sprawia dzieciom trudności, proponujemy

zastosować pewne uproszczenie, tzn. dążymy do uzyskania informacji, czy dźwięk jest

wymówiony w przedniej czy w tylnej części jamy ustnej. W przypadku głosek s - sz, c -

cz, z - ż, dz - dż stosujemy określenie: „bliżej" zębów (s, c, z, dz) lub „dalej od zębów"

(sz, ż, cz, dż, które są głoskami dziąsłowymi).

8. Ćwiczenia utrwalające prawidłową wymowę poszczególnych głosek

Ta część poradnika wspomagającego rozwój mowy, zgodnie

12 Do głosek tych zaliczamy zwarto-szczelinowe c, cz, dz, dż oraz szczelinowe s, sz, z, ż. Dzieci

często mylą te głoski. Młodszym dzieciom trudności sprawiają także głoski: f, ch, tzn. mogą być

zamieniane, np. wyrazy: telefon, marchewka dzieci mogą wymawiać [telechon], [marfechta].

z jego nazwą, obejmuje zestaw ćwiczeń utrwalających nowo wywołany dźwięk mowy w

jego prawidłowej postaci.

W naszym poradniku nie omawiam ćwiczeń stricte artykula-cyjnych, tzn. wywoływania

dźwięku. Dlaczego? Ponieważ ten etap pracy logopedycznej powinien być realizowany

przez specjalistę - logopedę podczas zajęć w poradni. Rodzice i wychowawcy przedszkoli

mogą przygotować dziecko do ćwiczeń artykulacyjnych poprzez usprawnianie słuchu

fonema-tycznego i fonetycznego, a także usprawnianie motoryki aparatu artykulacyjnego.

Praca nad „stworzeniem" głoski wymaga rzetelnej wiedzy fonetycznej i logopedycznej.

Nieumiejętnie prowadzone ćwiczenia mogą przynieść więcej szkody niż pożytku i

pogłębić już istniejące niedostatki w zakresie wymowy.

Wasze - a więc rodziców i opiekunów - ogromne zadanie to utrwalenie wywołanego przez

logopedę dźwięku. Tenjetap pracy należy właśnie do Was, to Wy, pod kierunkiem

logopedy możecie usprawnić, uatrakcyjnić i skrócić czas żmudnych ćwiczeń

utrwalających prawidłową artykulację.

Głównym celem Waszych działań jest wykształcenie u dziecka starannej wymowy w

takim stopniu, w jakim jest to możliwe na danym poziomie rozwoju dziecka. Co to

oznacza? Przypomnijmy treści zawarte w rozdziale II. Z dzieckiem np. czteroletnim

możemy ćwiczyć wszystkie głoski oprócz dźwięków: sz, ż, cz, dż, r, ponieważ aparat

mowy czterolatka nie jest jeszcze w pełni przygotowany do artykulacji najtrudniejszych

dźwięków. Nasza nadgorliwość może czasami zaszkodzić. Oznacza to, że próby

ćwiczenia zbyt trudnego dla dziecka dźwięku, np. u czterolatka głoski r (aby wymówić ten

dźwięk, trzeba wprawić w wibrację czubek języka przy wałku dziąsłowym), mogą

doprowadzić do powstania dźwięku innego niż pożądany, „nieczystego", brzmiącego

inaczej niż powinien. Na przykład powstaje r francuskie, a więc zamiast drgań czubka

języka przy dziąsłach, uzyskaliśmy drgania zakończenia podnie-

bienia miękkiego, ponieważ czubek języka był jeszcze nie w pełni sprawny. Dziecko

słyszy wibrację podczas prezentowania przez nas głoski r i próbuje ten efekt uzyskać

także u siebie.

Na czym polegać mają ćwiczenia, o których mowa w tej części naszego poradnika?

Spjóbujmy stworzyć dzieclcu^^wiele^jwigle okazji do

wpnóy/ienia ćwiczonego dźwięku. Mogą to być zabawy w powtarzanie głosek, sylab lub

połączeń sylabowych, nie posiadających znaczenia, powtarzanie pojedynczych wyrazów,

potem zdań, nazywanie tego, co widzimy w otoczeniu lub na obrazkach, .^asad&jiobpru

materiału językowego do ćwiczeń jest prosta: od tego, co najłatwiejsze do coraz

trudniejszych połączeń ćwiczonej głoski z innymi dźwiękami mowy. Dlatego starajmy się

gromadzić różne pomoce do ćwiczeń: pojedyncze obrazki, loteryjki, książeczki, gry, które

będzie można wykorzystać w określony sposób, ukierunkowany na realizację celu

naszych działań. Czemu mają służyć obrazki? Do ćwiczeń początkowych potrzebne nam

będą przede wszystkim pojedyncze obrazki, na których znajdują sie_ jaspby lub

przedmioty. Ważne jest, aby ich nazwy zawierały ćwiczony aktualnie dźwięk mowy.

Dla przykładu podam, że do pracy nad utrwalaniem dźwięku ,&z potrzebne nam będą

obrazki, na których narysowano: szafę, szablę, szalik, szufladę, szybę, szyję, szynkę,

kaszę, ptaszka, koszyk, uszy, kieszeń, kosz, listonosza, kapelusz, szklanki, szpital,

gruszkę, poduszkę, poszewkę i wiele innych przedmiotów, w których nazwie jest głoska

sz. JJzieckp powinno wiele razy wymówić ćwiczony dźwięk, aby z głoski artykułowanej

początkowo z trudem - dzięki własnejTrodżiców kontroli - ukształtował się nawyk

wymawianiowy umożliwiający z czasem realizację ćwiczonego dźwięku bez udziału

świadomości dziecka. Pamiętajmy, że fakt prawidłowego wymówienia ćwiczonej głoski

w gabinecie logopedycznym, czy

nawet w domu, nie oznacza, że dziecko utrwaliło wymowę tego dźwięku we wszystkich

swoich spontanicznych wypowiedziach. Etap - od wywołania głoski do

^zautomatyzowania się jej..w, codziennej rozmowie - lrwa,jdługo. Nie oczekujcie więc od

swojego dziecka, aby w początkowym etapie ćwiczeń wymawiało np. dźwięk sz we

wszystkich jego wypowiedziach, bo zrobiło to kilka razy wcześniej; udało się dziecku

wymówić ten dźwięk w gabinecie logopedycznym. Zanim on się utrwali, upłynie

najczęściej kilka, a czasem kilkanaście miesięcy.

-^a^z^naąn^i^ćwjczeŁdarieji głoski w izolacji. Jeżeli dźwięk został wywołany przez ;

logpjsedę ijbrzmi teraz prawidłowo -możemy przystąpić do jego utrwalania.

Przykłady ćwiczeń utrwalających artykulację dźwięków mowy

•^ Zabawa polegŁ^na._powtarząniu >fiaie|(yja^ Bawimy się w^Echoj Z pewnej

odległości podajemy dźwięki mowy. Dziecko jest naszym „echem". Powtarza głoski, a

my jego prawidłową artykulację nagradzamy pochwałą. Potem zamieniamy role. My

stajemy się „echem". Wsłuchujemy się w realizację dźwięku naszego dziecka i w razie

potrzeby korygujemy jego wymowę. Tę zabawę stosujemy do ćwiczeń w utrwalaniu

wszystkich dźwięków mowy. Pamiętajmy jednak o tym, żeby brzmiały one prawidłowo,

tzn. bez żadnych dodatkowych elementów, np. w postaci sy, czy też jako csss (podałam

przykłady negatywne).

-^ Kontynuujemy naszą zabawę w „echo". Tym razem prezentowanymi wzorami jsą

sylaby zawierające ćwiczone głoski. Sy\^^ćv^cz^n^-^-»^^^c^k<^i^g§ci : najpierw

utrwalamy dźwięk na Egc^ajtkUr-syJabj, pj^e^n_w_jrodku_syj.ahy i jeżeli ćwiczymy

gToskTbezdźwięczne: s, c, sz, ś, ć, k, t, p, f, lub spośród dźwięcznych: l, m, ń, r - także jia

końcu sylaby. Oto przykłady: ""

(s): są, se, sy, so, su

asa, ese, ysy, oso, usu, as, es, ys, os, us i (z): za, ze, zy, zo, zu ^J aza, eze, yzy,

ozo, uzu.

Nie ćwiczymy głoski z na końcu sylaby, bo w języku polskim traci ona dźwięczność na

końcu wymówienia i brzmi jak głoska s: (sz): szo, szu, sza, szy

oszo, uszu, asza, esze, yszy osz, usz, asz, esz, ysz (ż): żo, żu, za, że, ży

ożo, użu, aża, eże, yży.

Nie ćwiczymy sylaby aż..., bo wymawiamy ją w postaci asz..., ż jest głoską dźwięczną.

•* Przechodzimy do następnego, kolejnego etapu ćwiczeń. Łączymy sylaby tworząc tzw.

Hojjotpjayi Bawimy się z dzieckiem w członków plemienia afrykańskiego, które

posługuje się innym niż my językiem. Wcześniej, zanim rozpoczniemy ćwiczenia,

opowiedzmy dziecku o Afryce, dalekim gorącym kontynencie, na którym żyją ludzie o

innym kolorze skóry.

Układamy różne połączenia ćwiczonej głoski z innymi dźwiękami mowy, które dziecko

wymawia prawidłowo.

Przykład dotyczy głoski sz:

szaszo, szeszysz, szoszu, szysza...

szta, szpa, szky, szfo, psze, kszo, fszy, tszo

tszasz, szpeszta, fszosza, szleszu, przeteszta,

kszysztesz...

Powyżej wypisaliśmy tylko przykłady połączeń sylabowych. Jeżeli mają Państwo

sposobność, dobrze byłoby to ćwiczenie z własnym doborem materiału sylabowego

skonsultować z logopedą.

^ W tej zabawie wykorzystamy pojedyncze obrazki, których nazwy zawierają ćwiczone

głoski. Pokazujemy dziecku po kolei

•^pojedyncze obrazki i nazywamy przedmioty lub osoby na nich przedstawione.

Wyraźnie artykułujemy ćwiczoną głoskę w tych wyrazach. Prosimy dziecko o

powtórzenie każdego wyrazu.

•^ Do etapu następnego wykorzystamy te same obrazki. Kładziemy je kolejno przed

dzieckiem i pytamy: ?Q/KtoJtojest2_

s~ Dziecko samodzielnie nazywa obrazki, my jedynie kontrolujemy jego wymowę, bo

nie podaliśmy prawidłowego wzorca.

Obok dziecka stoi miseczka, leżą kolorowe kółka (gwoździki, patyczki lub inne

dowolne drobne przedmioty). Mają one stanowić symboliczną nagrodę. W momencie,

gdy dziecko prawidłowo wymówi wyraz zawierający ćwiczoną głoskę, my wrzucamy

do miseczki „nagrodę".

/Kolejnym etapem, jest zachęcenie dziecka do podjęcia czynności samokontroli w

ocenie własnej artykulacji. Teraz dziecko będzie wrzucało (albo nie) „nagrodę", w

zależności od poprawności wymówionego wyrazu. Jeżeli dziecku nie uda się

wyartykułować ćwiczonego dźwięku, pomagamy mu poprzez wyraźne wymówienie

danego wyrazu. Zachęcamy dziecko do powtórzenia „nazwy" obrazka.

T> Zabawa ta będzie polegała nie tylko na prawidłowym wymówieniu ćwiczonej

głoski w wyrazie, ale także na Zapamiętaniu a) kolejności ułożonych obrazków, b)

układu, w jikim obrazki te się znajdują. Będzie więc ćwiczeniem usprawniającym

także pamięć wzrokową. Kładziemy przed

^ dzieckiem kilka (zaczynamy od trzech) obrazków. Nazywamy je kolejno: dziecko

powtarza każdy wyraz, a następnie odwracamy obrazki i pytamy, co jest na nich

narysowane. Dzieckaznewu artykułuje ćwiczony .dźwigkjK-wyrazach. Teraz

sprawdzamy, czy prawidłowo zapamiętało kolejność obrazków, a więc odkrywamy je

i jeszcze raz pytamy: „co to jest?", stwarzając znów okazję do wyartykułowania

ćwiczonej głoski, tym razem pod pozorem sprawdzianu. ^ ^———„——~

•^ Wśród dzieci popularna jest tzw. „tele graj, czyli dobieranie

dwóch identycznych obrazków spośród innych par. Układamy przed dzieckiem

zakryte obrazki. Zacznijmy od 16 elementów. Odkrywamy 2 obrazki. Oczywiście są to

obrazki, dzięki którym możemy uzyskać ćwiczony dźwięk. Dziecko podaje ich nazwy.

Jeżeli nie stanowią one pary, zakrywa je i partner gry próbuje odkryć następne obrazki.

Za każdym razem pyta dziecko o to, co jest na obrazkach.

Z tegCLprostege-epistt wynika,, że: dziecko przede wszystkim dobrze się bawi,

pragnie zwyciężyć w naszej grze, a jednocześnie, czy raczej rjrzede wszystkim utrwala

prawidłową artykulację głoski w wyrazach. Pod koniec zabawy liczymy pary

objrazj^św zdobytychi przez jej uczestników.

•> Przykład ten stanowi połączenie ćwiczeń artykulacyjnych z usprawnianiem pamięci

słuchowej. Zadaniem dziecka jest zapamiętanie ciągu kilku wyrazów. Wymieniamy

początkowo 3 wyrazy, np. szkło, szuflada, koszyk (utrwalamy teraz dla przykładu

artykulację głoski sz). Na hasło „start" dziecko wybiera spośród kilku obrazków tylko

te, które wyliczyliśmy. Następnie układa je i nazywa po kolei. Zwiększamy liczbę

elementów. Tym razem także proponujemy dziecku zmianę ról. Dziecko tworzy ciągi

wyrazów, a my ćwiczymy naszą pamięć słuchową. Aby ułatwić dziecku dobór

właściwych wyrazów, obrazki do ćwiczeń układamy na stoliku. Ich liczba jest

znacznie większa niż liczba elementów ćwiczonego ciągu.

•> Ćwiczenie utrwalające prawidłową artykulację łączymy z usprawnieniem syntezy

wzrokowej. Będziemy wspólnie z dzieckiem składać obrazek z części. Np. jest to

obrazek słonia (wycięte są kontury). Rozkładamy słonia na części. Zadaniem dziecka

jest ponowne złożenie go. Djobjeraj^cjcażdy^element układanki dziecko mówj;

Jajesttr^a sa.nog?słonia...". Utrwalamy w ten sposób artykulację głoski s. ^ Oglądamy

z dzieckiem książeczkę. Wybieramy przede wszystkim te elementy, które zawierają w

nazwie ćwiczone

-*-*-

głoski. Pytamy dziecko o to, co dzieje się na obrazkach. Kontrolujemy jego wymowę i w

razie potrzeby wymawiamy prawidłowo ćwiczone dźwięki w zdaniach.

Oto tylko kilka propozycji ćwiczeń utrwalających prawidłową artykulację. Będziemy je z

czasem rozszerzać. Najważniejsze jest to, abyście pamiętali, że należy stwarzać dziecku

jak najwięcej okazji do wymawiania utrwalanego dźwięku. Tylko wielokrotne

powtarzanie ćwiczonej głoski może doprowadzić do swobodnej, niekontrolowanej,

prawidłowej jej wymowy.

Skąd czerpać zestawy wyrazów do ćwiczeń danej głoski? Są one opracowane i dostępne

w publikacjach G. Demel, B. Sachajskiej, H. Rodak, B. Toczyskiej, J. Wójtowiczowej

oraz w książce D. Antos, G. Demel i I. Styczek. Tytuły książek są podane w bibliografii

na końcu poradnika.

BIBLIOGRAFIA

Antos D., Demel G., Styczek L, Jak usuwać seplenienie i inne wady

wymowy. WSiP, Warszawa 1978. Demel G., Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola.

WSiP,

Warszawa 1983. Kaczmarek L., Nasze dziecko uczy się mowy. Wydawnictwo

Lubelskie, Lublin 1977. Kielar-Turska M., Jak pomagać dziecku w poznawaniu świata.

WSiP,

Warszawa 1992.

Lówe A., Rozwijanie słuchu w zabawie. PZWL, Warszawa 1983. Mackiewicz B., Wskazówki do

nauki prawidłowego połykania. [W:] Rocławski B. (red.) Opieka logopedyczna od poczęcia. UG,

Gdańsk 1989. Mackiewicz B., Znaczenie pionizacji końca języka. [W:] Rocławski B.

(red.) Opieka logopedyczna od poczęcia. UG, Gdańsk 1989. Michałowicz R., Ślenzak R, Choroby

układu nerwowego dzieci

i młodzieży. PWN, Warszawa 1982. Przybysz-Piwkowa M., Jak pomóc dziecku z trudnościami w

komunikacji werbalnej w poznawaniu morfologii języka.

Glottispol, Gdańsk 1993. Rocławski B., Słuch fonemowy i fonetyczny - teoria i praktyka. UG,

Gdańsk 1991. Rodak H., Terapia dziecka z wadą wymowy. Wyd. Uniwersytetu

Warszawskiego, Warszawa 1994.

SachajskaB., Uczymy poprawnej wymowy. WSiP, Warszawa 1981. Styczek L, Badanie i

kształtowanie słuchu fonematycznego. WSiP,

Warszawa 1982.

Styczek L, Logopedia. PWN, Warszawa 1979. Toczyska B., Karna makaka ma (wprawki

dykcyjne). UG, Gdańsk

1992. Wójtowiczowa J., Logopedyczny zbiór wyrazów. WSiP, Warszawa

1992.