Rozwój społeczny dziecka w wieku przedszkolnym
Uspołecznienie dziecka, tzn. przystosowanie form jego zachowania do wymagań środowiska społecznego, stanowi ważne osiągnięcie rozwojowe okresu przedszkolnego. Dziecko, które w 3 r. ż. jest jeszcze egocentryczne i ledwie uporało się z odróżnieniem siebie od otoczenia - przechodzi w następnych kilku latach głęboką ewolucję, staje się istotą na tyle społecznie dostosowaną do otoczenia, że zdolne jest do uczestnictwa we wspólnych zabawach i zajęciach oraz przygotowane do włączenia się w najbliższej przyszłości w szerszą społeczność klasy szkolnej.
Problematyką rozwoju społecznego zajmuje się kilka dziedzin psychologii: w tym także psychologia rozwojowa i wychowawcza. Między przedstawicielami różnych szkół i kierunków psychologicznych istnieją liczne kontrowersji, co do zakresu pojęć oraz interpretacji prawidłowości rozwoju, społecznego. Różne dyskusje wywołuje przede wszystkim rola oddziaływań środowiska na kształtującą się osobowość jednostki.
Zdaniem Ł. Muszyńskiej, współcześnie można wyodrębnić przynajmniej trzy rodzaje koncepcji rozwoju społecznego:
Rozwój społeczny jako proces uczenia się pozytywnych interakcji z innymi ludźmi;
Jako proces opanowania ról społecznych;
Jako proces kształtowania się postaw społecznych (Nieciuński S. nr 2- 3/1985).
Badania B. Zazzo (Zazzo B. 1972), Bożewicz (Bożewicz A. I. 1968), Parygina (Porygin B. D. 1971), a również prace polskich autorów sugerują, iż w procesie interakcji dziecka z innymi kształtują się ważne sfery osobowości, które obok sytuacji środowiskowych wyznaczają bezpośrednio zachowania się w sytuacjach społecznych. Stanowią, zatem część osobowości, która F. Znaniecki określił pojęciem „osobowość społeczna”( Nieciuński S. „Wychowanie w przedszkolu” nr 2-3/1985)
Używając w toku dalszych moich rozważań pojęcia „rozwój społeczny” będę go rozumiała jako proces kształtowania się osobowości. Warunkuje on z jednej strony coraz to większą autonomie jednostki, samodzielność i względną niezależność działań, a z drugiej zaś, coraz to silniejsze powiązania między jednostką a środowiskiem społeczno - kulturowym.
Rozwój społeczny można rozpatrywać z dwóch punktów widzenia:
Jako integrowanie się dzieci w grupę społeczną, często określane mianem socjalizacji,
Jako kształtowanie się jednostki w grupie, czyli proces dochodzenia do unikatowych wzorów przeżywania, myślenia i działania w różnych sytuacjach (Harwas B. - Napierała, Trempała J. 2000).
Zdaniem socjologów (Tyszka 1979) socjalizacja to proces wzrastania w kulturę, przygotowujący do wykonywania zadań, jakie wynikają z pełnienia określonej roli społecznej (np. syna, córki, brata lub siostry, ucznia, itp.). W ujęciu psychologów socjalizacja polega na kształtowaniu się społecznie pożądanych cech osobowości i postaw prospołecznych (Reykowski 1971), oraz umiejętności podejmowania i wykonywania czynności zespołowych (Przetacznikowa 1971).
Reasumując proces socjalizacji prowadzi do opanowania przez jednostkę wiedzy o swojej grupie oraz wiedzy o rolach społecznych, a także do opanowania przyjętych w tej grupie standardów i wartości. Wiedza o rolach dotyczy relacji osoby pełniącej daną rolę z grupą społeczną, określa prawa i obowiązki pełniącego daną rolę.
Dla dziecka w wieku przedszkolnym dobrą szkołą społecznego uczenia się są zabawy. Swoistość tej formy działania dziecka polega, zdaniem Wygotskiego na urzeczywistnianiu potrzeb, realizowaniu motywów działania i afektywnych dążeń dziecka. Szczególnie ważne są zabawy w role, które pozwalają odkrywać reguły związane z daną rolą. Dzięki temu dziecko może poznać istotę danej roli. „To, co jest dla dziecka niezauważalne w życiu, w zabawie staje się regułą zachowania" (Wygotski 1966). Stąd dziecko jest jedynie pozornie swobodne w zabawie; naprawdę jest ograniczone przez ustanowione przez siebie samego reguły. W tym ujawnia się inny jeszcze aspekt socjalizującego znaczenia zabawy w rozwoju dziecka. Otóż w zabawie dziecko nie działa zgodnie z narzuconymi regułami, ale samo je ustanawia i im podporządkowuje swoje działanie. Zdaniem L. Wołoszynowej zabawa zespołowa to wartościowy środek uspołeczniania dzieci, ponieważ uczy je wspólnego dążenia do pewnego celu, sprzyja nawiązywaniu przyjacielskich stosunków, uczy uzgadniania miedzy sobą różnych czynności, wdraża również do wytrwałości i wytrzymałości, co stanowi konieczną zaprawę do przyszłej pracy szkolnej (Wołoszynowa L. 1960).
Również Z. Włodarski podkreśla szczególną rolę zabawy w życiu dziecka przedszkolnego nie tylko ze względu na częstość jej występowania w zestawieniu z innymi formami aktywności, ale ze względu na jej znaczenie dla zdobywania nowych doświadczeń. Jest ona dziedziną wyzwalającą aktywność dziecka, a jej zorganizowany charakter prowokuje do współdziałania z innymi, bez tego, bowiem dziecko nie osiąga przyjemności w zabawie (Włodarski Z. 1975).
Więc ewolucja zabawy to ewolucja stosunku dziecka do reguł: od zabaw w jawnych sytuacjach pozorowanych, ale z ukrytymi regułami, których dziecko sobie nie uświadamia (np. zabawa w lekarza), do zabaw utajonych w sytuacjach pozorowanych z jawnymi regułami, które dziecko przyjmuje świadomie (np. gra w szachy).
Zabawa dobrze służy zrozumieniu przez dziecko społecznych ról dorosłych. Dzieci przybierają w zabawie różne role społeczne: rodzinne i zawodowe. Przyjmują te role zgodnie z płcią: dziewczynki odgrywają role kobiece, a chłopcy męskie. Dzieje się tak, ponieważ płeć jest biologicznym atrybutem roli społecznej. Odgrywając role społeczne dziecko nie tylko poznaje społeczne ramy danej roli, ale także eksploruje własna tożsamość płciowa. Symboliczna reprezentacja płci wcześnie pojawia się w rozwoju. Dorośli w rozmaity sposób informują dziecko o jego płci: poprzez imiona, ubiory, zabawki wystrój pokoju oraz zabawy z dziećmi. (Harwas B. - Napierała, Trempała J. 2000).
Zabawy stanowią także okazje do nawiązywania i rozwoju kontaktów społecznych z rówieśnikami. Interakcje rówieśnicze dostarczają dziecku jedynych w swoim rodzaju doświadczeń. W wieku przedszkolnym dzieci podejmują zwykle społeczne formy zabawy, ale najczęściej odgrywają one swoje role nie troszcząc się o ustalenie związku granej przez siebie roli z innymi (zabawy wspólne). Młodsze dzieci bawią się samotnie nie przejawiając jeszcze aktywności społecznej pozostając w grupie w roli obserwatora, lub też naśladują zachowania rówieśnika w zabawie równoległej, nie wpływając jednak na zachowanie innych dzieci. Zabawy samotne i równoległe stabilizują się w 3÷6 r. ż. zajmując mniej więcej połowę czasu przeznaczonego na zabawę. Pod koniec okresu przedszkolnego dzieci zdolne są do zabaw zespołowych, dla których charakterystyczne jest ustalenie wspólnego celu i planu działania. Wymienione, według kryterium społecznego, formy zabawy rozwijają się od samotnych, przez równoległe i wspólne, do zespołowych i wszystkie koegzystują wieku przedszkolnym.
Zabawy tematyczne wymagają od uczestników negocjowania i kompromisu, co przyczynia się do rozwijania umiejętności współpracy z innymi. Ponadto w zabawie, jak przypomina Wygotski występuje podwójny plan afektywny dziecko odgrywa przeżycia bohatera, a jednocześnie samo przeżywa odgrywanie roli. Dzięki temu dziecko uczy się regulować własne uczucia i rozumieć uczucia innych (Harwas B. - Napierała, Trempała J. 2000)
W wieku przedszkolnym dzieci nawiązują się pierwsze przyjaźnie, które nie są jeszcze trwałe i nie opierają się na wspólnym działaniu. Przyjaciel jest wyróżniany jako partner zabawy; przyjaciele dzielą się zabawkami, do przyjaciela częściej niż do innych kierowane są prośby, pozdrowienia, przyjaciele częściej przebywają ze sobą, rozmawiają.
Badania prowadzone przez psychologów o orientacji piagetowskiej pozwoliły ustalić stadia rozwoju przyjaźni w okresie od 5 r. ż. do dorosłości. Wykazały one, że wczesne przyjaźnie charakteryzuje tymczasowość. Dzieci biorą pod uwagę zewnętrzne, a nie wewnętrzne przyczyny konfliktu i próbują go rozwiązać w płaszczyźnie fizycznej, np. przez wycofanie się z sytuacji konfliktowej i przejście do innej aktywności. Zaznacza się wyraźne podejście egocentryczne, wyrażające się w nieumiejętności ujęcia różnic między perspektywą własną a partnera. W kolejnym stadium dzieci widzą konflikty jako wywołane przez jednego z partnerów. Uważają, że przeprosiny lub odejście wystarczą do rozwiązania konfliktu. Dopiero dorastający uważają, że konflikt ma swe źródło w samej przyjaźni, oraz, że obie strony muszą zaakceptować wspólne rozwiązanie.
Niektóre formy zachowań społecznych rozwijane we wczesnym dzieciństwie opierają się na podstawach zdobytych w okresie niemowlęcym. Niektóre są nowe i opierają się na nowych podstawach. Wiele nowych wzorów jest przyswajanych przez dzieci w kontaktach z rówieśnikami poza domem oraz dzięki telewizji, filmom i książkom. Wiele zachowań w sytuacjach społecznych zdaje się mieć charakter aspołeczny a nawet antyspołeczny, lecz w rzeczywistości każdy jest ważny w procesie socjalizacji (Hurlock E. 1985).
Najczęściej spotykanymi w wieku przedszkolnym niespołecznymi formami zachowania są negatywizm, upór, agresywność, rywalizacja, zachowania władcze. Niechęć dziecka do zachowania takiego, jakiego od niego się wymaga, może przekształcić się w negatywizm. Jest on najczęściej reakcja dziecka na niewłaściwe oddziaływania wychowawcze. Forma, jaka przybiera, zmienia się z wiekiem. Młodsze dzieci przejawiają raczej opór fizyczny. Odmawiają jedzenia, spełniania poleceń, buntują się. Wielu badaczy zauważyło, że wyraźne nasilenie negatywizmu i uporu pod postacią reakcji fizycznych przejawiają się w 3 roku życia dziecka. Natomiast miedzy 4 a 6 r. ż. maleją fizyczne przejawy negatywizmu, wzrasta zaś ilość reakcji werbalnych o podobnym charakterze. Na wszelkie polecenia niezgodne z wola dziecka reaguje ono odmową. (Przetacznik M. - Gierowska, Makiełło G. - Jarża 19...)
Zachowanie agresywne jest jedną z najczęściej spotykanych reakcji na frustrację. Frustracja dziecka, podobnie jak człowieka dorosłego, może wynikać z niemożności przezwyciężenia przeszkody fizycznej lub psychicznej. Im częściej dziecko doznaje frustracji, tym częstsze i bardziej nasilone mogą być zachowania agresywne. Ilość i forma zachowań agresywnych zależą od wielu czynników i zmieniają się wraz z wiekiem dzieci w okresie wczesnego dzieciństwa przeważają wśród zachowań agresywnych bicie, wydzieranie siłą atrakcyjnych zabawki, która jest przedmiotem sporu. Nieporozumienia między dziećmi w okresie do 3 r. ż. są częste, ale krótkotrwałe. W dalszych latach życia dziecka jest ich znacznie mniej, lecz trwają dłużej.
Dzieci w wieku przedszkolnym często współzawodniczą ze sobą przechwalając się pozycja rodziców, różnymi atrakcyjnymi zabawkami, które posiadają. W ten sposób chcą osiągnąć przewagę nad innymi dziećmi, i tym samym uzyskać odpowiednio wysoka pozycje w grupie. Dość często możemy zaobserwować również rywalizacje między rodzeństwem. Dzieci rywalizując ze sobą chcą jednocześnie zdobyć uznanie rodziców. Współzawodnictwo miedzy rodzeństwem jak i dziećmi w grupie rówieśniczej wynika bardzo często z zazdrości.
Ostatnim jakim opisze, przejawianym przez dzieci zachowaniem aspołecznym jest zachowanie władcze jest ono tendencją do przewodzenia i panowania w danej grupie, u małych dzieci ściśle związana z egocentryzmem dziecięcym. Małe dziecko uważając siebie za centralny punkt świata sądzi, że zainteresowanie innych osób powinno skupiać się na nim, a także, że powinno otrzymywać wszystkie te przedmioty, na które ma ochotę. Nasilenie zachowań władczych zależy od wzorów zachowań dostarczonych dzieciom przez rodziców. Dlatego to właśnie oddziaływania rodziców wpływają w dużej mierze na to czy dziecko staje się agresywne i władcze, czy tez potrafi nawiązywać kontakty z innymi ludźmi oparte na okazywaniu sympatii i współczuciu, czyli na zachowaniach prospołecznych (Przetacznik M. - Gierowska, Makiełło G. - Jarża 19...)
Najczęściej spotykanymi w wieku przedszkolnym prospołecznymi zachowaniami są: sympatia, empatia, udzielanie pomocy, współdziałanie, współczucie.
Kontakty, jakie nawiązuje dziecko z innymi ludźmi prowadza do preferencji niektórych osób- tych, których obdarzają sympatią. Sympatia jest reakcją przeciwstawna agresji. Dziecko okazując rówieśnikowi czy też dorosłemu swoja sympatie stara się mu pomóc, ofiarowuje mu swoje ulubione zabawki, chętnie przebywa blisko niego. Sympatia w stosunku do rówieśników w późnym dzieciństwie może przeradzać się w uczucie trwałej przyjaźni. (Przetacznik M. - Gierowska, Makiełło G. - Jarża 19...)
Natomiast umiejętność wczuwania się w sytuacje drugiej osoby, zrozumienie jej przeżyć i nastrojów to empatia. W rozwoju dziecka zdolność do empatii wzrasta, co przejawia się w tendencji do zachowań zgodnych z przeżyciami innych osób. Wzrost zdolności poznawczych dziecka pozwala mu rozumieć siebie samego w relacjach z innymi. Dzieci w wieku przedszkolnym potrafią zwracać uwagę na sytuacje, w jakiej znajdują się inni, chociaż młodsze nie zawsze udzielają właściwej pomocy. Dzieci w 3÷4 r. ż. są bardziej skłonne odpowiadać prospołecznie na zmartwienia dzieci, z którymi weszły w koleżeńskie relacje niż na kłopoty innych. Młodsze dzieci częściej współczują tym, którym ktoś zabrał zabawkę czy tez przerwał zabawę, a także ludziom, których wygląd wskazuje na chorobę. Dziecko wraz z wiekiem uczy się pewnych reguł postępowania, zwyczajów panujących w grupie społecznej, do której należy, i zasad zachowania przekazywanych przede wszystkim przez rodzinę.
W miarę rozwoju dziecko uczy się takiego zachowania w grupie rówieśników, które pozwala mu na dobre w niej funkcjonowanie. Dojrzałe społecznie umie podporządkować się normom grupy, potrafi wypełniać zadania zarówno grupowe, jak i indywidualne. Osiąganie dojrzałości społecznej trwa przez wiele lat i wyznaczone jest prawidłowym rozwojem moralnym i właściwymi wzorami wychowawczymi.