Kształtowanie się i rozwój mowy dziecka

" Etapy rozwoju mowy "

Rozwój mowy jest uwarunkowany genetycznie , zależy od wrodzonych właściwości organizmu człowieka ,ale możliwy jest jedynie w kontakcie ze środowiskiem społecznym , z innymi ludźmi . Słowem , jest to proces , w którym współgrają czynniki biologiczne i społeczne . Dzięki procesom społecznej adaptacji dziecko uczy się używać krtani ,języka ,warg , podniebienia i szczęk do produkowania dźwięków , chociaż pierwotnie ( biologicznie ) są to narządy przeznaczone do oddychania , żucia i połykania . Dopiero wtórnie stają się one narządami mowy . Zanim dziecko nauczy się wyrażać swe myśli , musi przejść wiele etapów , podczas których stopniowo zdobywa umiejętność koordynowania różnych grup mięśni do wytworzenia mowy artykułowanej . Mówienie jest sprawnością , której nabywa się wolniej i z większym trudem niż innych sprawności motorycznych . Rozwija się ono zgodnie z dojrzewaniem różnych części aparatu mowy . U wszystkich dzieci rozwój mowy przebiega według tych samych prawideł . Zdrowe , normalnie słyszące i normalnie rozwijające się dziecko przyswaja sobie mowę w ciągu pierwszych 5 - 6 lat .

W polskiej logopedii wyróżnia się cztery okresy rozwoju mowy wg : - -Leona Kaczmarka :

1 . Okres melodii (0-1)

2 . Okres wyrazu (1-2)

3 . Okres zdania (2-3)

4 . Okres swoistej mowy dziecięcej ( 3-7)

- Marii Przetacznikowej :

1 Etap : obejmuje okres melodii - jest to wstępna przygotowawcza faza rozwoju mowy dziecka do 1 roku i 6-9 miesiąca życia .

2 Etap : zawiera pozostałe okresy - jest to faza rozwoju

werbalnych form mowy.(od 1 roku i 6-9 miesięcy życia do 3 lat )

W literaturze psychologicznej spotkać się można z innymi próbami periodyzacji - uśmiech i stymulacja społeczna ,

• gaworzenie i przywiązanie społeczne ,

• przyswajanie słów i eksploracja społeczna ,

• przyswajanie języka i doświadczenie społeczne .

Badania porównawcze opanowania języka przez dzieci w różnych kulturach , prowadzone przez D. Slobina , wskazują na uniwersalny przebieg rozwoju mowy niezależnie od języka , jakim posługuje się dziecko . Podstawą procesu tworzenia reguł produkcji mowy jest rozwój poznawczy ( Slobin 1980 )

Uniwersalne fazy w rozwoju języka to :

• faza przed językowa - 1 rok życia ,

• faza wypowiedzi jednowyrazowych - od 10 do 20 miesiąca życia

• faza wypowiedzi dwuwyrazowych - koniec drugiego roku życia

• faza opanowania podstaw języka - trzeci rok życia .

W charakterystyce rozwoju mowy trzymać się będę zasadniczo pierwszego z tych podziałów , nie rezygnując jednak z interpretacji zjawisk i mechanizmów , jakie wnoszą inne punkty widzenia .

OKRESY ROZWOJU MOWY

1 . Okres melodii - czyli okres przygotowawczy ( 0 - 1 )

Formami wokalnymi , które poprzedzają mowę właściwą ( artykułowaną )są: krzyk , głużenie , gaworzenia i echolalia . Formy te sygnalizują niezaspokajanie potrzeb biologicznych dziecka . Towarzyszą im formy awokalne : mimika czyli ruchy wyrazowe mięśni twarzy , pantomimika , czyli ruchy wyrazowe całego ciała , w tym zwłaszcza gesty ( gestykulacja ) , wykonywane głównie kończynami górnymi .

W pierwszych 2 - 3 tygodniach życia krzyk dziecka nie jest jeszcze zróżnicowany. Różnicowanie następuje między 2 - 5 tygodniem . Matka zaczyna kojarzyć krzyk dziecka z jego potrzebami . Jego krzyk jest pierwszą formą komunikowania ze światem dorosłych . Około 3 tygodnia życia pojawia się '' uśmiech społeczny ''. Dziecko uśmiecha się do bliskich mu osób . W 2 - 3 miesiącu życia dziecko zaczyna wydawać gardłowe dźwięki podobne do artykułowanych jak : k ,g aa ,uu i ich połączenia guuu Ten rodzaj zachowań przedwerbalnych nazywany jest gruchaniem , głużeniem . Głużenie leży na drugim biegunie emocjonalnym wobec płaczu i krzyku , towarzyszy bowiem stanom dodatniego samopoczucia . Pierwotnie ma ono charakter samorzutny ( jako wyraz ogólnego ożywienia ) potem ulega uwarunkowaniu wzrokowemu stanowiąc wraz z " uśmiechem społecznym '' reakcję na opisany kontakt z matką . Około 5 miesiąca pojawia się artykułowanie zgłosek , jako nowa forma przedwerbalnych zachowań - gaworzenie . Mamy tu doczynienia z zamierzonym powtarzaniem dźwięków . Dzięki nabywaniu takich cech jak , spostrzegawczość , skupienie uwagi , dziecko naśladuje dźwięki , które wydało przypadkowo ( powtarza je )oraz dźwięki , które zasłyszało z otoczenia . Naśladownictwo to , początkowo odruchowe , staje się wnet objawem uwagi i woli . Gaworzenie jest też treningiem słuchu . Około 9 miesiąca życia następuje faza tzw. Echolalii Dziecko przejawia tendencję do powtarzania własnych i zasłyszanych słów , które doskonali metodą prób i pomyłek . Powtarzanie tych samych sekwencji werbalnych konfrontowanie ich z mową otoczenia i korygowanie prowadzi do ich utrwalenia , zautomatyzowania. Pierwsze słowa powtarzane ze zrozumieniem składają się na ogół z wypracowanych w fazie gaworzenia i echolalii sylab : mama , tata , baba ,da ,pa. W ciągu pierwszego roku życia zaczynają się w rozwoju mowy okresy nasilenia i względnego zastoju . Zastój mowy przypada na okres , gdy dziecko uczy się chodzić i skupia się na tej nauce . Po opanowaniu sztuki chodzenia znów wraca do pilnej pracy nad mową . Zastój mowy towarzyszy również okresom choroby.

Kończąc charakterystykę pierwszego okresu należy wyjaśnić , że nauka mowy nie ogranicza się do płaszczyzny głoskowej , lecz obejmuje również inne jej płaszczyzny , jak melodia i rytm . Zwłaszcza umiejętności uchwycenia niepowtarzalnej melodyki właściwej ojczystemu językowi jest tak ważna , że językoznawcy uznali ją za cechę najbardziej charakterystyczną , a zatem tytułową dla omawianego okresu . Zatem pierwsza faza rozwoju języka - przedjęzykowa kończy się pełną gotowością do naśladowania mowy dorosłych.

2. Okres wyrazu ( 1 - 2 lata )

|Po ukończeniu pierwszego roku życia zwiększa się krąg doświadczeń dziecka i następuje wielki postęp w rozwoju mowy. Dziecko poznaje nowe sytuacje , nowych ludzi , nowe rzeczy i zjawiska , a wszystko to musi jakoś nazwać.

W ten sposób mowa staje się dla dziecka narzędziem myślenia , badania , dociekania świata tzw. eksploracji. Odbywa się to pod czujnym okiem dorosłych. W tym okresie dziecko używa właściwie wszystkich samogłosek , prócz nosowych ę , ą .

Ze spółgłosek wymawia :

• dwuwargowe : twarde i miękkie : p , b ,m. ,pi ,bi mi ,

• wargowo - zębowe : twarde i miękkie : f , fi , w , wi ,

• przedniojęzykowe - zębowe : t ,d , n ,

• środkowojęzykowe : ś , ź , ć , dź , ki , gi , ń ,

• tylnojęzykowe : k , g , ch .

Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi łatwiejszymi.

Upraszcza grupy spółgłoskowe np. ciocia - tota , dzieci - deti , świeci - teti ,czytaj - sitaj , zimno - timno .

Często dzieci wymawiają tylko pierwszą sylabę albo końcówki wyrazów : nie - ne , miś -mi , już - uś , jeszcze - ecie , chleba - aba , daj - da , pić - pi .

W okresie tym powstają również wypowiedzi dwuwyrazowe , pierwociny zdania np. Baba ała ( babcia dała ) , Mama ima (mamy nie ma ) , Ać mama ( zobacz mama ) . Te wypowiedzi tworzą już płynne przejście do następnego okresu.

3 . Okres zdania ( 2-3 lata)

W tym okresie mowa dziecka ulega dalszemu doskonaleniu .

Dziecko powinno już wymawiać wszystkie samogłoski ustne i nosowe .

Ze spółgłosek wymawia :

• wargowe : p , b , m, oraz zmiękczone pi , bi , mi ,

• wargowo -zębowe : f , w , fi , wi ,

• środkowojęzykowe : ś , ź , ć , dzi , ni , ki , gi ,

• tylnojęzykowe : k , g ,ch ,

• przedniojęzykowo - zębowe : t , d , n ,

• przedniojęzykowo - dziąsłowe : l .

Pod koniec mogą się już pojawić głoski :

• przedniojęzykowo - zębowe : s , z , c , dz ,( zastępowane wcześniej przez )

• środkowojezykowe : ś , ź , ć , dź .

Dziecko w tym okresie ma jeszcze trudności , gdyż narządy mowy nie są jeszcze dostatecznie sprawne . Toteż głoski trudniejsze zastępowane są łatwiejszymi np.

mały - mawy , woda - toda , samolot - molot , maszyna - sina , rzeka - sieka , brzydki - bitki , ryba - liba , sałata - siata , zupa - siupa ........ .

Dziecko zaczyna mówić zdaniami 2-3 wyrazowymi . Są to zdania oznajmujące rozkazujące , pytające , wykrzyknikowe . Dziecko ma na tyle wyrobiony słuch fonetyczny , że wie jak dana głoska powinna brzmieć , choć samo nie potrafi prawidłowo jej wypowiedzieć , często poprawia mowę dorosłych , którzy spieszczają wymowę pewnych słów . W tym okresie pojawia się tzw. okres pytań i przekory . Należy więc zachować rozsądny umiar i z jednej nie wolno pozostawić dziecka samemu sobie , gdy potrzebuje ono pomocy , a z drugiej zaś strony nie trzeba zbyt mocno ingerować w samoistny rozwój mowy , poddając go zbyt surowej kontroli . Zła postawa dorosłych może czasami przyczynić się do powstania zaburzeń mowy .

4. Okres swoistej mowy dziecięcej ( 3 - 7 ) .

Po zakończonej fazie opanowania podstaw języka mowa dziecka jest jeszcze daleka od doskonałości . Wyrazy są często poskracane , głoski poprzestawiane grupy spółgłoskowe - uproszczone .

Występują też zlepki wyrazów i nowotwory językowe .

A oto przykłady swoistej mowy dziecięcej wg L. Kaczmarka i P. Smoczyńskiego:

- opuszczanie sylab początkowej lub końcowej ( elizja ) np. zupa midolowa-zupa

pomidorowa , komotywa- lokomotywa , kapel - kapelusz ,

- przestawki głoskowe ( metateza ) np. konalówki - kolanówki , wałka - ławka

, owułek - ołówek ,

- zgrubienia wyrazów np. chucha - chustka ,

- tworzenie nowych wyrazów np. zatelefonić - zatelefonować , pieszotą - pieszo.

Wymowa głosek u dzieci w wieku od 3 do 6 lat.

3 lata :

Dziecko powinno wymawiać wszystkie samogłoski tak ustne jak i nosowe a , o ,e , u , i , y , ę , ą , czasami w wymowie mogą występować odstępstwa np. zamiana samogłoski a-o , e-a , i-y . Jest to związane niewykształconą sprawnością narządów artykulacyjnych . W tym wieku dziecko powinno również wymawiać :

• spółgłoski wargowe / twarde i zmiękczone: m. , mi , b , bi ,

• spółgłoski wargowo- zębowe / twarde i zmiękczone: f , fi , w , wi ,

• spółgłoski środkowojęzykowe: ś , ź , ć , dz , ń , ki , gi , dz ,

• spółgłoski tylnojęzykowe : k , g , dz ,

• spółgłoski przedniojęzykowo - zębowe : t , d , n ,

• spółgłoski przedniojęzykowo - dziąsłowe : l , li , mogą też pojawić się głoski:

• przedniojęzykowo- zębowe : s , z , c , dz ,

• przedniojęzykowo- dziąsłowe : sz , rz , cz , dz ,

Podstawową cechą mowy dziecka 3 - letniego jest zmiękczanie głosek : s , z , c , dz, sz , cz wymawiane często jak ś , ć , ź , dź

Grupy spółgłoskowe są uproszczone , tak w nagłosie jak i w śródgłosie , a także brak wyraźnych końcówek w wyrazach.

4 latka

W wymowie dziecka 4-letniego utrwalają się takie głoski jak : s , z , c , dz , dziecko nie powinno już wymawiać ich jak ś , ć , ź , dź .

Jeżeli dziecko zamienia głoski sz ,cz rz , dz na s , c , z , dz lub ś, ć , ź dź to jest to seplenienie fizjologiczne . Pojawia się głoska - r - choć jeszcze nie u wszystkich dzieci . Grupy spółgłoskowe , choć lepiej brzmiące niż poprzednio są jednak uproszczone .

5 latka

Mowa dziecka 5- letniego jest w zasadzie zrozumiała . Większość głosek , które pojawiły się do tej pory powinny się utrwalić . Trudne głoski które pojawiły się w czwartym roku życia si , zi , ci dź powinny się ustalać . Głoska - r - powinna być już wymawiana , chociaż czasami dopiero w tym okresie się pojawia . Grupy spółgłosek są jeszcze upraszczane , zarówno w nagłosie jak , i w śródgłosie .

6 latka

U sześciolatków mowa powinna być już opanowana pod względem dźwiękowym.

Często jednak dzieci mają problemy z wymową głosek si , ci , zi , dź . Mogą zacząć się kłopoty z wymową grup spółgłoskowych , zwłaszcza w śródgłosie wyrazu .

Rozwój mowy powinien się zakończyć ok. 6 -7 roku życia . U niektórych dzieci ten okres trwa nieco dłużej . Przedstawiony rozwój mowy postępuje równolegle z rozwojem motoryki narządów artykulacyjnych . Mówienie jest sprawnością i trzeba się jej nauczyć . Mowa wytwarzana jest dzięki skoordynowanej aktywności języka , warg , gardła , podniebienia , krtani i płuc , a więc ważne jest aby wszystkie te narządy były ćwiczone sukcesywnie i konsekwentnie.

Dlatego tak wielki nacisk kładziemy w teorii logopedycznej na zrozumienie aspektu motorycznego , a w praktyce logopedycznej na ćwiczenia artykulacyjne.

Bibliografia

1 ) G. Demel " Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola"

W - wa 1996 r. WS i P

2 ) G. Demel " Elementy logopedii "

W- wa 1987 r. WS i P

3 ) G. Demel " Wady wymowy "

W i wa 1974 PZWL

4 ) T. Gałkowski. "Logopedia '' Pytania i odpowiedzi

G. Jastrzębowska Opole 1999 WUO

5 ) M. Przetacznikowa- Gierowska : " Psychologia rozwojowa i wychowawcza

G. Makiełło - Jarża wieku dziecięcego "

W -wa 1985 WS i P

6 ) L . Kaczmarek " Nasze dziecko uczy się mowy "

Lublin 1966 WL

---