1
Iwona Maćkowiak
nauczyciel - bibliotekarz II LO w Lesznie
Teresa Nowak
nauczyciel - bibliotekarz Gimnazjum nr 4 w Lesznie
FAZY ROZWOJU DZIECI I MŁODZIEŻY
NIEPEŁNOSPRAWNEJ
A POTRZEBY WYCHOWAWCZE
„Osoba upośledzona jest jednym z nas,
jest uczestnikiem tego samego człowieczeństwa
Uznając i popierając jej godność i prawa
uznajemy naszą godność i nasze prawa”
Jan Paweł II
Czym jest rozwój? Jest to wielki, długotrwały proces kierunkowych zmian, w których
można wyróżnić prawidłowo następujące po sobie etapy przemian tzw. fazy rozwojowe
dziecka wykazujące obiektywnie stwierdzalne zróżnicowanie się go pod określonym
względem. Jest to ciąg zmian pozostających między sobą we wzajemnym związku
i występujących w sposób uporządkowany w określonych miejscach na czasowym biegu
życia jednostki. Rozwój musi postępować systematycznie w jakimś kierunku. Rozwój może
być ilościowy, czyli tzw. proces przyswajania nowego doświadczenia, zdobywanie nowych
wiadomości i umiejętności. Dotyczy to szybkiego liczenia w pamięci, szybkiego czytania
i pisania. Rozwój to także osiąganie pewnych standardów. Tworząc je przyjmuje się założenie
o istnieniu jakiejś skali pozwalającej szacować osiągnięcia rozwojowe np.: dojrzałość
szkolną, zawodową itp. Zmiany rozwojowe oznaczają zmierzanie od stanów niższych do
stanów wyższych, ku lepszej organizacji i efektywności. Na rozwój dziecka mają wpływ
przede wszystkim bezpośrednie interakcje, w jakie wchodzi ono ze swoimi rodzicami,
rodzeństwem, dziadkami, innymi krewnymi w siedlisku rodzinnym, z uczniami, ich
rodzicami, nauczycielami i innymi pracownikami szkoły w siedlisku szkolnym,
z przyjaciółmi i kolegami oraz przygodnie napotkanymi osobami w siedlisku podwórkowym.
Dziecko i jego rozwój można przyrównać do lotu pocisku międzyplanetarnego.
Rakieta, która ma wynieść pocisk jest zaprogramowana. Układ komputerowy wszystko
przewiduje, programuje, determinuje. Rakietę trzeba wyposażyć w środku w energetyczne
mechanizmy, które mają działać sprawnie i wystrzelić. Pocisk leci wedle zaprogramowanego
toru, ale po drodze napotyka różne nieprzewidziane czynniki. Te czynniki odkształcają tor
lotu. Jeżeli nie działają zbyt silnie i długo to pocisk wraca na swój tor. Podobnie dziecko. Ono
rozwija się i napotyka różne wpływy środowiska. To wszystko co nie sprzyja rozwojowi
zaburza tor rozwoju. Jeżeli działanie różnych złych czynników jest krótkotrwałe, to pół biedy.
Dziecko wyrówna chwilowe zahamowanie tempa wzrastania, nadgoni opóźnienia. Ale jeżeli
2
czas działania i siła szkodliwego bodźca są zbyt duże to nawet po ich ustaniu dziecko nie
wyrówna już odkształconej krzywej.
To porównanie jest wyjątkowo obrazowe, ale i bardzo słuszne. Dzieci mają wielką
zdolność adaptacji. Mogą zwycięsko przejść złe chwile.
Celem tej pracy jest ukazanie rozwoju człowieka w różnych etapach życia,
a szczególnie chodzi o rozwój dzieci i młodzieży niepełnosprawnej.
W psychologii rozróżnia się następujące okresy rozwoju dzieci i młodzieży: (patrz.
tab. 1)
• niemowlęctwo – pierwszy rok życia
• wiek poniemowlęcy – od 1 do 3 lat
• wiek przedszkolny – od 3 do 7 lat
• młodszy wiek szkolny – od 7 do 11 – 12 lat
• wiek dorastania – od 12 – 13 do 17 – 18 lat
Podział ten został dokonany na podstawie trzech kryteriów:
1. istotnych zmian w środowisku dziecka – sposobu pojmowania przez nie rzeczywistości,
form spostrzegania, myślenia itp.
2. zmiany w zakresie aktywności dziecka – takie zmiany w zachowaniu, które można
obserwować z zewnątrz
3. odmienne i typowe dla okresu formy i środki oddziaływania wychowawczego na dziecko
Pominiemy okres niemowlęctwa i wieku poniemowlęcego, gdyż tu oddziaływanie na
dziecko odbywa się głównie ze strony rodziców.
Dopiero w okresie przedszkolnym następuje bardzo dynamiczny rozwój. Występują
też problemy wychowawcze charakterystyczne dla tego okresu na przykład problem
dojrzałości szkolnej. Ważny dla rozwoju procesów poznawczych jest w tym okresie rozwój
spostrzeżeń. Dzieci trafnie spostrzegają i zapamiętują barwę i kształt różnych przedmiotów,
lecz analiza i synteza sprawia im trudności. Oprócz spostrzeżenia wzrasta zdolność
rozumowania. Dziecko rozwiązuje proste zagadki, tworzy pojęcia. Sposób myślenia dziecka
w wieku szkolnym nazywa się konkretno – obrazowym. Zasób słownictwa dziecka stale się
powiększa. Wyraźne są zmiany jakościowe w słowniku. Wzrasta zdolność komunikowania
się. W sferze emocjonalnej obserwuje się bardzo bogate przejawy emocji. Moralność
i estetyka są jeszcze bardzo naiwne. Następuje dalszy rozwój kontaktów społecznych.
Ważnym problemem psychologicznym jest dojrzałość szkolna. Jest to taki poziom
rozwoju, którego osiągnięcie umożliwia dziecku sprostanie wymaganiom szkoły i skuteczne
przyswajanie wiedzy przekazywanej w szkole.
Dojrzałość szkolna to:
- zasoby
wiadomości o świecie i zasoby słownika
- zdolności pamięciowe i uczenia się
- rozumienie symboli graficznych oraz analiza i synteza w zakresie słuchu i wzroku
- zdolność koncentracji uwagi i wytrwałość w wykonywaniu różnych zadań
- koordynacja wzrokowo – ruchowa
- współpraca z innymi dziećmi
- podporządkowanie się poleceniom i obowiązkowość
Kolejny okres młodszy wiek szkolny to okres szybkiego rozwoju fizycznego.
Zwiększa się motoryka i sprawność dziecka.
Rozwój psychiczny przebiega w odmiennych warunkach. Uczenie się w szkole stawia
przed dzieckiem określone zadania i wymagania. Następuje silny rozwój struktur
poznawczych. W zakresie pamięci widoczny jest rozwój pamięci dowolnej, zwiększenie się
zakresu pamięci bezpośredniej. W sferze rozumowania można zaobserwować zaczątki
najważniejszych operacji umysłowych. Dziecko jest zdolne do samodzielnego formułowania
3
różnych wniosków na podstawie dostarczonych mu przesłanek. Następuje dalszy rozwój
mowy, zdolność logicznego wypowiedzenia się. Konieczność funkcjonowania w zbiorowości
szkolnej jest wyznacznikiem dynamicznego rozwoju w sferze społecznej. W tym okresie
tworzy się również zasadniczy zrąb osobowości.
Na kształtowanie się osobowości wpływa:
- identyfikowanie
się z rodzicami
- kontakty z grupą rówieśniczą
Okres dorastania inaczej okres dojrzewania jest okresem, w którym nadal dominuje
nauka jako rodzaj aktywności. Dochodzą do głosu problemy wyboru zawodu. Następuje
dalszy wzrost zdolności intelektualnych. Młodzi ludzie są zdolni rozwiązywać problemy
w sytuacji gdy dane informacje są niepełne. Pojawia się myślenie abstrakcyjne. W zakresie
kształtowania się osobowości i rozwoju osobowości szczególnego znaczenia nabierają:
- zainteresowania
- kontakty
społeczne
- sfera
emocjonalna
Charakterystyczne dla tego okresu jest rozbudzenie zainteresowań ogólnych
dotyczących zagadnień przyrodniczych, filozoficznych i społecznych. Wzrasta znaczenie
kontaktu z rówieśnikami. Emocje przeżywane przez dorastających cechuje duża intensywność
w połączeniu z ich zmiennością. Młodzież uczy się kontroli nad emocjami i kształtuje uczucie
wyższe – społeczne, religijne, etyczne i inne.
Pojęcie niepełnosprawności wyrażające ideę, że istnieją ludzie, którzy nie są
całkowicie sprawni, zakłada również istnienie tych innych, w pełni sprawnych. Ludzie różnią
się zakresem i stopniem sprawności. Niemuzykalność, niezręczność, mała skupialność
uwagi, zapominanie to tylko niektóre rodzaje niesprawności, które cechują ludzi bądź trwale,
bądź w niektórych okresach ich życia.
Już małe dziecko jest pod pewnymi względami sprawne, pod innymi nie i ta wybiórcza
sprawność tworzy jej własną charakterystykę. Oceniając czyjąś sprawność porównujemy się
zazwyczaj ze sprawnością innych ludzi w danym wieku i środowisku. Sprawności mogą być
oceniane jako wysokie, przeciętne bądź niskie aż do płynnego momentu, od którego
określamy ją jako niesprawność lub brak sprawności. W ten sposób, w zależności od
zastosowanej skali porównawczej, społeczeństwo samo produkuje to, co „nie jest normą”,
a następnie posługując się swoimi ocenami – wywiera nacisk, aby jednostka „spoza normy”
do niej się dostosowała.
Samo
pojęcie sprawności mówi nam o tym, jak skutecznie człowiek działa, jaka jest
jakość i szybkość jego funkcjonowania. U podstaw sprawności znajdują się zdolności, które
są ich bazą częściowo wyznaczoną genetycznie.
Rozwój
człowieka zależy również od wpływów otoczenia (odżywianie, przestrzeń
życiowa, zanieczyszczenia ekologiczne).
Jest
właściwością natury ludzkiej, że sprawność (jej zakres i poziom) są u różnych
ludzi rozmaite i nasze życie społeczne staje się dzięki temu bardziej różnorodne. Istotne w
życiu ludzkim jest nie to, w co natura wyposażyła człowieka, ale to co ze swoim – lepszym
czy gorszym – wyposażeniem zrobi, co jest dla niego ważne, jakich dokona wyborów. Dla
człowieka niepełnosprawnego wybory mogą być ograniczone, ale jak każdy człowiek i on ma
w obrębie tych ograniczeń własną autonomie. Ocenianie ludzi z punktu widzenie tzw. Normy,
dopasowywanie ich do niej, tendencje do selekcji i segregacji są działaniem przeciwko
podmiotowości i godności człowieka. To nie człowieka należy dopasowywać do istniejących
instytucji, zawodów, czy form życia społecznego, ale one powinny być dostosowane do
człowieka.
Tyle na temat sprawności. Przejdźmy teraz do dzieci niepełnosprawnych. Dzieci
niepełnosprawne są to dzieci, których rozwój jest utrudniony w stopniu, w którym ani
4
jednostka za pomocą własnych mechanizmów psychicznej regulacji, ani rutynowe metody
postępowania pedagogicznego nie są w stanie utrudnień tych wyeliminować.
Gdy
własne mechanizmy regulacyjne nie wystarczą, gdy również zawiodą rutynowe
metody postępowania pedagogicznego – wtedy mamy do czynienia z dzieckiem
niepełnosprawnym, które wymaga oddziaływań specjalistycznych, nazywanych rehabilitacją
lub rewalidacją. Najczęściej są to równoczesne oddziaływanie natury fizycznej (rehabilitacja
medyczna), społeczno – pedagogiczne (rehabilitacja zawodowa) i psychologicznej (w postaci
psychoterapii).
O tym jak przebiegnie życie człowieka niepełnosprawnego, jak ukształtuje się jego
biografia, decyduje w pewnej mierze on sam z chwilą, gdy w pełni uświadomi sobie swoje
ograniczenia i możliwości.
Powstanie
niepełnosprawności zakłóca cały przebieg procesu przystosowywania się
dzieci do życia. Osiągnięty już przez nie poziom przystosowania zostaje zaburzony. Proces
przystosowania się do niepełnosprawności to proces długotrwały, w czasie którego dziecko
poznaje własną niepełnosprawność, oswaja się z nią, uczy się pokonywania wywołanych
przez nią trudności. Wiele jest rodzajów niesprawności, ale zostały one już omówione.
Postaram się przedstawić jak kształtują się podstawowe możliwości i ograniczenia rozwoju
dzieci niepełnosprawnych. (patrz tabela nr 2)
Upośledzenie umysłowe jest to obniżenie ogólnego poziomu funkcjonowania
intelektualnego oraz trudności w zachowaniu. Ze względu na podstawowe możliwości
i ograniczenia rozwoju możemy wyróżnić: upośledzenie w stopniu lekkim, umiarkowanym
znacznym i głębokim. Dzieci upośledzone w stopniu lekkim i umiarkowanym mogą rozwijać
się w szkołach specjalnych, w szkołach integracyjnych, jak również w tzw. Szkole Życia.
Okresem krytycznym u dziecka lekko upośledzonego jest rozpoczęcie nauki szkolnej.
Najczęściej dopiero wtedy spostrzegana jest jego odmienność w tempie oraz sposobie uczenia
się, o czym dziecko dowiaduje się od osób dorosłych, a także od rówieśników. Świadomość
własnej gorszej odmienności, staje się coraz bardziej wyraźna.
W zależności od tego, czy dziecko bezpośrednio po ukończeniu klasy zerowej jest kierowane
do szkoły specjalnej, czy też rozpoczyna naukę w szkole powszechnej, jego społeczna
i psychologiczna sytuacja jest odmienna. Na ogół przyjmuje się, że korzystne dla rozwoju
dziecka jest danie mu szansy uczenia się wspólnie z prawidłowo rozwiniętymi rówieśnikami,
Ma to swoje dobre ale i złe strony. Powstałe pod wpływem niepowodzeń szkolnych
emocjonalne urazy nie tylko obniżają ogólną aktywność poznawczą dziecka, rozwijają
niekorzystne, obronne taktyki postępowania, w postaci np. kłamania czy oszukiwania, a także
prowadzą do powstania zaburzeń nerwicowych, najczęściej o charakterze lękowym.
Optymalnym
wyjściem jest organizowanie na terenie szkół powszechnych
tzw. „ klas terapeutycznych”, w których program jednego roku szkolnego jest rozłożony na
dwa lata. Do takich klas o niewielkiej liczbie uczniów mogą uczęszczać dzieci opóźnione w
rozwoju umysłowym, zaniedbane w wieku przedszkolnym. Klasy takie powinny mieć
charakter „ otwarty”, z możliwością okresowego przebywania w nich, a następnie
kontynuowania nauki w klasach zwykłych.
Z
całą wyrazistością występuje świadomość własnego upośledzenia w okresie
dorastania. Wiąże się to z pojawiającą się w tym okresie życia tendencją do pogłębionego
poznawania siebie i następnie poszukiwania swojego miejsca w życiu. Proces poszukiwania i
odkrywania samego siebie jest określany jako rozwój tożsamości. Wiedza o sobie samym
rozwija się od wczesnego dzieciństwa. Stopniowo doświadczenia te zostają uporządkowane.
Dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym charakteryzują się tym że:
- opanowany
materiał jest zawężony, dzieci są zdolne do przyswojenia tego co konkretne
- zdolność do abstrakcji jest zredukowana
- możliwości porządkowania przyswojonego materiału są ograniczone
5
- proces uczenia jest spowolniony
- spontaniczność jest słaba, nieokreślona
- zakres uwagi jest ograniczony
- pamięć logiczna jest słaba
- rozwój mowy jest opóźniony
- dominuje
myślenie obrazowe
- samodzielność myślenia jest bardzo mała
- poziom rozwoju w wieku 15 – 21 lat (osiąga wiek inteligencji= 8 – 12 lat )
- opóźniony rozwój ruchowy
- maksymalny poziom dojrzałości społecznej to 17 lat
- niektóre dzieci osiągają znaczny poziom uspołecznienia
Takie dzieci chodzą do przedszkola normalnego, potem mogą uczyć się w szkole
podstawowej specjalnej (od 2 roku nauki), której program obejmuje materiał pięciu klas
szkoły normalnej. Dalej pracują w wyuczonym zawodzie w zwykłych zakładach pracy lub
w zakładach pracy chronionej.
Upośledzenie w stopniu umiarkowanym to obniżona sprawność spostrzegania:
- trudności koncentrowania uwagi dowolnej
- ograniczony zakres pamięci
- bardzo wolne tempo uczenia się
- opóźniony rozwój mowy
- słabo rozwinięte myślenie
- brak
samodzielności, krytycyzmu
W wieku 15 lat dziecko osiąga wiek inteligencji = 7 – 8 lat. Ujawnia wrażliwość
emocjonalną, głębokie przywiązanie do wychowawców. Maksymalny poziom dojrzałości
takiego dziecka to 10 lat.
Dzieci
upośledzone w stopniu umiarkowanym mogą uczęszczać do przedszkola
specjalnego, potem do tzw. Szkoły Życia (uczą się elementów nauki czytania, pisania,
liczenia).Pracują pod nadzorem w zakładach pracy chronionej.
Autyzm
należy do stosunkowo rzadkich zaburzeń rozwoju. Większość dzieci nie jest
zdolna do wchodzenia w związki społeczne. Nie wykazuje zainteresowania zabawą, pasjonują
się zaś kręconymi i wirującymi obiektami. Wejście w wiek szkolny i okres między 6 a 12
rokiem życia łączy się z wieloma obciążeniami. Dziecko musi się zaadoptować do nowego
i bardziej wymagającego środowiska nowych ludzi i zwyczajów. Większość dzieci
autystycznych czyni duży progres w rozwoju i radzi sobie z tymi wymaganiami. Stopień
przystosowania zależy od wielu czynników, wśród których istotne miejsce zajmują poziom
rozwoju intelektualnego dziecka oraz możliwości komunikowania się.
W pracy z dziećmi autystycznymi nastąpił intensywny rozwój technik. Przedmiotem
terapii może być rozwój społeczny, emocjonalne reakcje dziecka, mowa, rozwój poznawczy.
Za
wartościową metodę pracy należy uznać muzykoterapię. Dzieci autystyczne lubią
muzykę i wykorzystanie jej w terapii może prowadzić do dobrych efektów.
Programy terapeutyczne są teraz lepiej dostosowane do potrzeb osób autystycznych, rośnie
liczba placówek oferujących usługi dzieciom autystycznym i ich rodzinom.
Dzieci niewidome na skutek braku percepcji wzrokowej mają znacznie ograniczone
możliwości poznania nowych osób, ich lokalizacji i działalności; poznania partnerów
wzajemnej zabawy; nawiązania kontaktów słownych oraz wspólnego udziału w zajęciach.
Utrudnione jest więc zaspokojenie potrzeb kontaktu emocjonalnego z drugim człowiekiem,
w konsekwencji rozwija się postawa społecznej izolacji.
Częściowe uszkodzenie wzroku lub całkowity jego brak ogranicza poznawanie wizualnych
właściwości świata. Dlatego w kształceniu niewidomych i niedowidzących kładzie się duży
6
nacisk na wykorzystanie resztek wzroku a zwłaszcza pozostałych nie zaburzonych zmysłów,
czyli tzw. kompensację
W rozwoju poznawczym dziecka niewidomego szczególną rolę odgrywa mama.
Dzięki mowie niewidomy może poznać zjawiska przyrody, cechy przyrody, zjawiska, relacje,
których nie może poznać angażując jednocześnie dotyk, węch i słuch. Dzięki mowie może
przyswoić sobie wiedzę teoretyczną pomocną w tworzeniu syntezy świata. Brak wzroku
wpływa na rozwój mowy. Dziecko niewidome posługuje się pojęciami mniej wyraźnymi
i jasnymi.
Nadrzędny cel rewalidacji to integracja osoby niepełnosprawnej ze zdrową. Powinna
się ona odbywać się w większym zakresie w systemie otwartym, a nie w placówkach
zamkniętych. W odniesieniu do dzieci niewidomych klas niższych korzystniejszym
środowiskiem jest zakład specjalny. Wiąże się to przede wszystkim z nauką alfabetu Braille'a.
Po dojściu do dużej biegłości w czytaniu i pisaniu powrót do szkoły masowej jest możliwy.
Większość dzieci niedowidzących uczęszcza do szkół podstawowych i ponadpodstawowych
razem z widzącymi, a te które nie radzą sobie w szkołach masowych uczą się w zakładach
specjalnych.
Dziecko z naruszoną sprawnością ruchową musi pokonać wiele trudności. Można je
podzielić na dwie grupy:
- trudności fizyczne
- trudności psychologiczne
Trudności fizyczne wynikają stąd, że świat zewnętrzny nie jest dostosowany do warunków
fizycznych dziecka niesprawnego ruchowo. Pokonywanie tych trudności wymaga
zwiększonego wysiłku fizycznego i fizjologicznej mobilizacji organizmu. Mogą one stanowić
zagrożenie dla samooceny i poczucia własnej wartości. Stają się więc trudnościami natury
psychologicznej. Brak akceptacji siebie prowadzi do izolowania się od rówieśników. U
dziecka pozbawionego możliwości swobodnego poruszania się zagrożone jest zaspokojenie
bardzo ważnych dla jego rozwoju potrzeb. Są to między innymi potrzeby aktywności i
samodzielności, kontaktu emocjonalnego, bezpieczeństwa i przynależności do grupy.
Potrzeby te dziecko powinno realizować w dwóch podstawowych środowiskach dziecka:
rodzinnym i rówieśniczym. I właśnie od pozycji dziecka w tych środowiskach w znacznym
stopniu zależy to jak ukształtują się jego oczekiwania wobec innych, a także w jakim
kierunku rozwinie się jego osobowość. Dla wielu dzieci pójście do szkoły i wejście w dużą
różnorodną grupę rówieśników powoduje, że w sposób wyraźny uświadamiają sobie własną
niesprawność.
Cele wychowawcze i potrzeby dzieci i młodzieży niepełnosprawnej.
W tradycyjnym ujęciu wychowanie jest to kształtowanie osobowości dziecka, jego
postaw i przekonań powszechnie uznanych za cenne i pożądane. Wychowanie jest celowym
działaniem wielu osób. Działanie to skierowane jest na osobowość dziecka. Polega na
organizowaniu warunków sprzyjających rozwojowi dziecka.
Wszystkie przedstawione rozważania odnoszą się także do wychowania dzieci
niepełnosprawnych i nie ma bowiem potrzeby, dla której istotę wychowania tych dzieci
należałoby ujmować odmienne niż czyni się to w odniesieniu do dzieci zdrowych. Specyfika
wychowania dziecka niepełnosprawnego przejawia się natomiast w szczegółowych celach
oddziaływań wychowawczych oraz w warunkach i sposobach ich realizacji.
Cele wychowania osób niepełnosprawnych powinny zmierzać do:
1.zapewnienia tym osobom optymalnego rozwoju intelektualnego, opanowania przez nich
możliwie najwyższej dostępnej im, wiedzy ogólnej,
2.ukształtowanie u nich opartego na tej wiedzy, zróżnicowanego według odchyleń
rozwojowych, naukowego poglądu na świat,
7
3.wychowania moralnego,
4.przygotowania ich do wykonywania dostępnej im, użytecznej pracy zawodowej,
5.wychowania kulturalno-estetycznego, pozwalającego tym osobom na dostępny im udział w
życiu kulturalnym społeczeństwa,
6.wychowania fizycznego gwarantującego zdrowie, sprawność i siły potrzebne do realizacji
powyższych zadań.
Znaczna
część tych celów to cele dydaktyczne, w których chodzi o wzbogacenie
zasobu wiedzy, kształtowanie sfery poznawczej, przygotowanie do wykonywania zawodu.
Realizacja tych celów jest udziałem przede wszystkim instytucji zajmujących się dziećmi
niepełnosprawnymi, miedzy innymi, są to szkoły. Wychowanie powinno zmierzać do
ukształtowania osobowości i posiadać następujące właściwości:
- czyniłoby jednostkę zdolną do rozwoju osobistego,
- byłoby niezbędne do harmonijnego jej funkcjonowania w społeczeństwie.
Pierwszoplanowym zadanie wychowania dzieci niepełnosprawnych jest kształcenie u nich
takich cech jak:
1) samodzielność,
2) odporność emocjonalna,
3) optymizm,
4) samoakceptacja.
Terminem samodzielność określamy umiejętność kierowania własnym postępowaniem,
stawianie sobie samemu celów i zadań, obieranie własnych dróg i sposobów działania.
Ograniczenie samodzielności dziecka powoduje zahamowanie przede wszystkim jego
rozwoju społecznego i poznawczego.
Swoistą właściwością procesu przyuczania do samodzielnego wykonywania różnych
czynności jest znacznie dłuższy niż u dzieci zdrowych czas nauki. Ważne jest, aby
wychowawca powstrzymywał się od chęci wykonania za dziecko danego zadania.
Aby
kształtować odporność emocjonalną osoby niepełnosprawnej wychowawca musi:
1.rozwijać motywację osoby niepełnosprawnej,
2.kształtować skłonności do przeżywania satysfakcji i dumy z pokonania trudności.
Zapewnienie dziecku pozytywnych wzorów jest dostarczenie mu odpowiedniej lektury, tak
aby mogło bezpośrednio z książek, razem z bohaterami rozwiązać swoje problemy. Bardzo
ważnym celem wychowania dziecka niepełnosprawnego jest wpajanie mu optymistycznego
nastawienia do świata. Pesymistyczne dzieci radzą sobie zwykle gorzej niż optymistyczne
pod trzema względami:
- częściej ulegają depresji,
- uzyskują gorsze wyniki w nauce i poza szkołą,
- stan zdrowia jest gorszy.
Ukształtowanie samoakceptacji wymaga rozwinięcia:
1) umiejętności realistycznego spostrzegania swoich wad i zalet,
2) pozytywnej oceny własnych możliwości szczególnie tych, które dotyczą
przezwyciężania niepełnosprawności,
3) takiego systemu wartości, w których defekt i wynikające z niego ograniczenia nie
dotyczą wartości naczelnych.
Na samoakceptację duży wpływ ma także porównania siebie z innymi. Trzeba w tym miejscu
wspomnieć o sytuacji dziecka niepełnosprawnego, uczącego się w szkole czy klasie
integracyjnej. Porównania te wypadają najczęściej niepomyślnie dla dziecka. Jest tak nawet
wtedy, gdy nauczyciele dostosowują poziom trudności zadań do możliwości dziecka
niepełnosprawnego.
8
Celem wychowania dziecka niepełnosprawnego jest ukształtowanie go tak, aby mogło
pokonać w przyszłości wiele przeszkód, dać sobie radę w codziennym życiu. Aby umiało to
robić, trzeba mu zapewnić realizację jego potrzeb. Zależnie od warunków życia, wpływów
środowiska, rodzaju niepełnosprawności, potrzeby mogą być mniej lub bardziej
zróżnicowane. Możemy uznać, że tylko te wynikające z niepełnosprawności, jak potrzeba
bezpieczeństwa, samodzielności, akceptacji, uznania, mogą być bardziej nasilone.
Do
najważniejszych potrzeb dziecka niepełnosprawnego należy na pewno potrzeba
bezpieczeństwa. Jej znaczenie jest tak ogromne, że uważa się ją za bliską biologicznym,
pierwotnym. Niezaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa nie tylko powoduje doraźne przeżycia
lękowe, lecz najczęściej prowadzi do trwałych skutków.
U dziecka niepełnosprawnego jest bardzo wiele czynników powodujących poczucie
zagrożenia np. lęk przed bólem, nie zaspokojenie potrzeby akceptacji przez środowisko
rówieśnicze. Samoocena takiego dziecka jest zwykle niższe niż zdrowego rówieśnika, dlatego
powoduje to znaczne zachwianie poczucia bezpieczeństwa. Rygorystyczny stosunek do
dziecka, stawianie mu wymagań nadmiernie wysokich, przekraczających jego możliwości,
powodujących stałe napięcie, postawy lękowe, zaburzających poczucie bezpieczeństwa, mogą
przejawiać się w różnych dziedzinach. Dlatego poczucie bezpieczeństwa jest tak ważne.
Dziecko trzeba nauczyć panować nad swoim lękiem i przystosować się do trudnej sytuacji.
Niechęć dorosłych do zaspokojenia u dzieci potrzeby samodzielności wypływa z
różnych źródeł. Dorośli czasem próbują wyręczać dzieci, żeby było szybciej, lepiej. Stale
wyręczane dziecko, a szczególnie dziecko niepełnosprawne nie zaspokoi swojej potrzeby
samodzielności. Okresem szczególnego nasilenia potrzeb samodzielności jest wiek
dorastania. Dziecko niepełnosprawne zawsze będzie w gorszej sytuacji, gdyż ze względu na
swoją niepełnosprawność, w pewnych rodzajach zajęć nigdy nie będzie samodzielne. Ale
mimo to, należy próbować robić wszystko, aby samodzielność dzieci i młodzieży
niepełnosprawnej była jak największa.
U dzieci niepełnosprawnych występuje bardzo silnie potrzeba kontaktu z otoczeniem,
szczególnie z rówieśnikami. Wychowywane często tylko przez mamę, babcię, w wieku
szkolnym pragnie kontaktować się, rozmawiać, bawić się ze swoimi rówieśnikami. Dlatego
jego obecność w szkole, między zdrowymi dziećmi jest bardzo pożądana. Dorastające
dziewczęta i chłopcy przejawiają bardzo silną potrzebę kontaktu społecznego,
emocjonalnego, przy czym pragną realizować się przede wszystkim w obcowaniu
z rówieśnikami, a nie z dorosłymi.
Każde dziecko niepełnosprawne w pewnym momencie życia, zadaje sobie pytanie
„dlaczego jestem inne?” Aby pomóc mu zrozumieć swoją niesprawność, należy nauczyć go
wiary w powodzenie działania, ufności we własne siły. Potrzeba akceptacji jest bardzo silna
u dzieci, które nie zawsze nadążają za dziećmi zdrowymi, nie zawsze potrafią odpowiednio
reagować. Każdy człowiek pragnie pozostawać w bliskim kontakcie emocjonalnym
z otoczeniem.
Rozpatrywanie potrzeby sensu życia, w treściach poświęconych zaspokajaniu potrzeb
dzieci i młodzieży może budzić wątpliwość. Potrzeba sensu życia przejawia się bowiem
u człowieka dorosłego.
Jak najbardziej jest ona na miejscu, gdy mówimy o potrzebach dzieci
niepełnosprawnych, gdyż one zdają sobie sprawę, że są inne, że ich życie uwarunkowane jest
różnymi trudnościami. Niezaspokojenie potrzeby sensu życia jest źródłem stanów
wzmożonego napięcia emocjonalnego i wtedy niektóre dzieci mogą sobie zadawać pytania
„po co żyć?”
Zależność dziecka od dorosłych, od ich troski i poczucia odpowiedzialności rozumieją
wszyscy. Wiedzą, że konieczne jest zaspokajanie potrzeb dziecka: pożywienia, snu,
9
powietrza, odpowiedniej temperatury. Nie wszyscy jednak uświadamiają sobie, że w bardzo
krótkim czasie zaczyna ono przejawiać potrzeby innego rodzaju: dąży do zdobycia orientacji
w otoczeniu, pragnie poznać to otoczenie.
Każde dziecko, a szczególnie to niepełnosprawne chcę być kochane, rozumiane,
akceptowane w swoim środowisku. Ważne jest, abyśmy wszyscy sobie to uświadomili,
pamiętając, że nasze postępowanie w sprawie dzieci niepełnosprawnych ma wpływ na ich
rozwój.
Kształtujemy więc u dzieci niepełnosprawnych umiejętności funkcjonowania
społecznego.
W ostatnich latach zmienił się pogląd na edukacje dzieci z różnymi wadami. Dziś
mogą się one uczyć razem ze zdrowymi rówieśnikami w klasach integracyjnych.
Zasadnicza sprawa, do której należy rozpocząć pracę w klasie integracyjnej jest ocena
możliwość dziecka niepełnosprawnego. Zbieramy materiały, które dostarczą informacji o:
- sposobie porozumiewania się dziecka,
- w jaki sposób się porusza,
- zasobie
jego
wiadomości,
- jak
spędza swój wolny czas.
Zadaniem nauczyciela jest zebrania zespołu, który będzie pomocny w pracy
edukacyjnej z danym dzieckiem. Może mu w tym pomóc: psycholog, pedagog, logopeda,
rehabilitant. Takie wieloaspektowe spojrzenie na danego ucznia, pozwala na ustalenie
wstępnej diagnozy niezbędnej do ustalenia celów edukacji. Ukazuje ona poziom
funkcjonowania dziecka i jego potencjał. Obejmuje następujące sfery: sprawność ruchową,
sprawność słuchową, sprawność wzroku, sprawność intelektualną, pamięć, samodzielność,
umiejętność krytycznej oceny własnej pracy, dojrzałość emocjonalną, motywację do pracy.
Celem wielospecjalistycznej diagnozy jest jak najlepsze poznanie dziecka. To pozwala
nauczycielowi utworzyć indywidualny plan pracy edukacyjno – terapeutycznej. Opiera się on
na umiejętnościach, które dziecko jest w stanie się nauczyć.
Istotą współczesnej filozofii niepełnosprawności jest postrzeganie człowieka jako
zindywidualizowanego podmiotu, bytu uprawnionego do równych praw, godności i szacunku.
Każda osoba niezależnie od choroby, defektu fizycznego, dysfunkcji psychofizycznych,
mikrouszkodzeń, zakłóceń w funkcjonowaniu intelektualnym pozostaje zawsze
równouprawnionym podmiotem. Niepełnosprawność obraca się w sferze akcydensów,
przypadłości i nie narusza w niczym podmiotowości i godności człowieka. A więc wartość
człowieka tkwi w jego niepowtarzalności.
Bibliografia
1. Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania. Podręcznik dla studentów uczelni
pedagogicznych / pod red. A. Jaczewskiego – Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”,
2000.
2. Brzezińska A: Społeczna psychologia rozwoju.- Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
„SCHOLAR”, 2000
3. Dziecko niepełnosprawne w rodzinie / pod red. I. Obuchowskiej. Wyd. 3.- Warszawa:
WSiP, 1999
4. Maciarz A.: Dziecko niepełnosprawne.- Zielona Góra: Wydawnictwo „Verbum”, 1996
5. Maciarz A.: Psychoemocjonalne i wychowawcze problemy dzieci przewlekle chorych.-
Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 1999
6. Wspomaganie rozwoju uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi / pod red. A.
Wojnarskiej i D. Osik.- Lublin: Wydawnictwo Uniwersyteckie M. Curie Skłodowskiej, 2001
10
7. Wychowanie i nauczanie integracyjne. Wybór tekstów / oprac. J. Bogucka, M. Kościelska.-
Warszawa: Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno – Pedagogicznej MEN, 1996
OKRESY ROZWOJU DZIECI I MŁODZIEŻY (za M. ŻEBROWSKĄ)
NIEMOWLĘCTWO WIEK
PONIEMOWLĘCY
WIEK PRZEDSZKOLNY
MŁODSZY WIEK
SZKOLNY
WIEK DORASTANIA
Pierwszy rok życia
od 1 do 3 lat
od 3 do 7 lat
od 7 do 11 – 12 lat
od 12 –13 do 17 – 18 lat
- rozwój ruchowy dziecka
- początek rozwoju sfery
emocjonalnej i społecznej
- silna
więź emocjonalna
z matką
- szybki rozwój we
wszystkich sferach
- wzrasta
zaradność
dzieci
- rozwój
poznawczy
- dalszy rozwój w sferze
emocjonalnej i
społecznej
- szybki rozwój motoryki
(wzrost koordynacji
ruchów)
- rozwój
procesów
poznawczych (dzieci
trafnie spostrzegają
i zapamiętują barwę
i kształt ale analiza
i synteza sprawia im
trudności)
- wzrasta
zdolność
rozumowania (dziecko
rozwiązuje proste
zagadki)
- konkretno
–
obrazowy
sposób myślenia
- rozumowanie
przyczynowo – skutkowe
(dzieci zadają dużo
pytań)
- zwiększa się zasób
słownictwa
- wzrasta
zdolność
komunikowania się
- moralność i estetyka
bardzo ważna
- dojrzałość szkolna
- szybki rozwój fizyczny
- zwiększenie sprawności
dziecka
- rozwój
struktur
poznawczych
- rozwój
pamięci dowolnej
- zwiększenie zakresu
pamięci bezpośredniej
- zmiana
rozumowania
(wyodrębnianie
szczegółów w drodze
analizy)
- rozwój
mowy
(zwiększenie zasobów
własnego słownika)
- zdolność logicznego
wypowiadania się
- w sferze społecznej
zdolność funkcjonowania
w zbiorowości szkolnej
- kształtowanie się własnej
osobowości
- nauka
jako
rodzaj
aktywności
- problemy
wyboru
zawodu
- dalszy wzrost zdolności
intelektualnych
- zdolność
rozwiązywania
problemów w sytuacji
gdy dane informacje są
niepełne
- kształtowanie
osobowości
(szczególnego
znaczenia nabierają
zainteresowania,
kontakty społeczne,
sfera emocjonalna)
- emocje
przeżywane
cechuje duża
intensywność
TABELA PRZEDSTAWIAJĄCA PODSTAWOWE MOŻLIWOŚCI I
OGRANICZENIA ROZWOJU OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH
Tabela 2.
Upośledzenie umysłowe
w stopniu lekkim
w stopniu umiarkowanym
spostrzeganie
- sprawność w normie
- spostrzeżenia nieprecyzyjne
- zachowanie
zdolności do
odbioru muzyki
- obniżona sprawność
- spostrzega cechy konkretne
- nie
odróżnia cech ważnych
uwaga
- uwaga dowolna dobrze
skoncentrowana
- krótko koncentruje się na
treściach
- trudności z koncentracją
- dominuje uwaga mimowolna
- koncentracje tylko przy
wykonywaniu czynności
prostych
pamięć
- dobra
pamięć mechaniczna,
zdarzają się wypadki
wybitnej pamięci
fotograficznej
- słaba pamięć logiczna
- uczenie
się bez zrozumienia
- zapamiętuje piosenki,
wiersze
- ograniczony
zakres
pamięci
- wolne tempo uczenia się
- potrafi
pamiętać proste
piosenki i wiersze
mowa
- opóźniony rozwój mowy
(zdania w 5 – 6 r. ż.)
- trudności z formułowaniem
wypowiedzi
- częste wady wymowy
- mały zasób słownictwa
- znacznie
opóźniony rozwój
mowy
- używa prostych zdań
- wymowa
wadliwa
- ograniczony
zasób
słownictwa
myślenie
- dominuje
myślenie
konkretno – obrazowe
- mała samodzielność
myślenia
- słaby krytycyzm
- upośledzone abstrahowanie
- słabo rozwinięte myślenie
pojęciowo – słowne
- wolne tempo i sztywność
myślenia
- brak
samodzielności,
krytycyzm
- brak
zdolności do
samokontroli
dojrzałość
społeczna
- osłabiona kontrola emocji
- utrudnione
przystosowanie
społeczne
- głębokie przywiązanie do
wychowawcy
- słabo kontroluje emocje
DZIECI I MŁODZIEŻ AUTYSTYCZNA
- nie jest zdolna do wchodzenia w związki autystyczne
- dzieci
nie
wykazują zainteresowania zabawkami
- pasjonują się kręconymi i wirującymi obiektami
- większość dzieci w wieku szkolnym radzi sobie z wymaganiami
- lubią muzykę (jej zastosowanie w terapii daje dobre efekty)
DZIECI NIEDOWIDZĄCE I NIEWIDOME
- ograniczone
możliwości poznania nowych osób ich lokalizacji i działalności,
poznania partnerów wzajemnej zabawy, nawiązywanie kontaktów słownych
- zaburzone poznanie wizualnych właściwości świata
- duża rola mowy (dziecko może poznać zjawiska przyrody, cechy przyrody,
stosunki i relacje)
- ograniczone
możliwości posługiwania się pojęciami mniej wyraźnymi i
jasnymi
DZIECI NIESPRAWNE RUCHOWO
- muszą pokonać trudności fizyczne (wymaga to zwiększonego wysiłku
fizycznego i fizjologicznego)
- obniżenie poczucia własnej wartości (trudności psychologiczne)
- brak akceptacji siebie
- izolowanie
się od rówieśników