PowerPoint Presentation

• Jeszcze do niedawna temat seksualności osób z intelektualną

niepełnosprawnością określano „paradygmatem

przemilczanym” w pedagogice specjalnej. Niewielu

nauczycieli, wychowawców, opiekunów i rodziców, a także

przedstawicieli świata nauki miało odwagę podejmować w

literaturze, w dyskusjach na forum oraz w praktyce

pedagogicznej kwestie dotyczące dojrzewania płciowego,

partnerstwa, życia seksualnego i rodzicielstwa osób

niepełnosprawnych intelektualnie. I choć ci wszyscy, którym

przyszło żyć w bliskości młodzieży i dorosłych z

niepełnosprawnością dotykali wspomnianych problemów w

codziennym życiu, to jednak brak śmiałości, a może także

wiedzy i kompetencji sprawiał, że wybierano zmowę

milczenia.

•

Obecnie zaobserwować można istotne zmiany w

podejściu do tematyki seksualności osób niepełnosprawnych

intelektualnie. Można nawet pokusić się o stwierdzenie, że

kwestia życia intymnego tej grupy osób, stała się tematem

modnym i jednym z najchętniej podejmowanych w

konferencyjnych wystąpieniach, publikacjach i dyskusjach

wśród pedagogów specjalnych. Ponadto rodzice i opiekunowie

niepełnosprawnej młodzieży i dorosłych coraz odważniej

rozmawiają na ten temat, zgłaszają zapotrzebowanie na

szkolenia poświęcone niniejszemu zagadnieniu.

• Czy dziecko niepełnosprawne

intelektualnie dojrzewaja płciowo tak

samo jak inne dzieci, to pytanie pytanie

bywa często stawianym ze względu na

fakt, iż problem dojrzewania płciowego

młodzieży z niepełnosprawnością

intelektualną jest ciągle w literaturze

polskiej traktowany marginalnie, a

zatem rodzice nie mają możliwości

uzyskania wiedzy na ten temat. Ową

ciszę można tłumaczyć w dwojaki

sposób. Z jednej strony jest ona

związana ze sposobem postrzegania

osób z głębszą intelektualną

niepełnosprawnością i traktowania ich

w kategoriach „wiecznych dzieci”

Można niekiedy odnieść wrażenie, że

niepełnosprawność intelektualna

przysłania inne właściwości tej grupy

osób, nawet takie jak wiek, czy płeć, a

koncentracja na intelektualnym

defekcie sprawia, iż niejednokrotnie

pomijane są naturalne, typowe dla

każdego człowieka biologiczne zmiany

prowadzące do uzyskania płciowej

dojrzałości.

• Innym wytłumaczeniem owej ciszy może być następujące twierdzenie: jeśli

proces dojrzewania płciowego u tej grupy osób przebiega tak samo, jak u

młodzieży sprawnej, nie ma potrzeby poświęcania miejsca temu

zagadnieniu w fachowych publikacjach np.: z zakresu pedagogiki

specjalnej. Jak bowiem wskazują wyniki badań prowadzonych w krajach

zachodnich, proces pokwitania młodzieży niepełnosprawnej nie jest

ani przyspieszony, ani też istotnie opóźniony w porównaniu z

procesem rozwoju płciowego nastolatków sprawnych, a zmiany

somatyczne pojawiają się zwykle w tej samej kolejności (Lempp,

1986, s. 156; Fornalik, 2002).

• Pewne odstępstwa od prawidłowego

rozwoju płciowego obserwuje się

natomiast u młodzieży, u której

niepełnosprawność intelektualna

spowodowana jest czynnikami o

charakterze genetycznym, a zatem

między innymi u nastolatków z zespołem

Downa.

• Na podstawie badań można stwierdzić, iż

u dziewcząt z zespołem Downa można

zaobserwować opóźnienie menarche o

około jeden rok w odniesieniu do

przeciętnej populacji, a także opóźniony

rozwój piersi (Cunningham, 1994, s. 146).

Większość nastolatek jest zdolna do

posiadania potomstwa, bowiem u około

70% występują owulacje. Pomimo

płodności odnotowano jednak niewiele

ciąż wśród kobiet z trisomią 21

chromosomu, co może wiązać się z

ograniczeniami nakładanymi na tę grupę

kobiet w związku z ryzykiem urodzenia

niepełnosprawnego potomstwa.

• Badania porównawcze chłopców z

zespołem Downa i ich sprawnych

rówieśników wskazują na brak większych

różnic w kolejności pojawiania się

większości cech płciowych. Można jednak

zaobserwować opóźnienie w zakresie

zarostu na twarzy, a także częstszy brak

zstąpienia jąder do worka mosznowego

• Jak dotychczas

nie odnotowano przypadku

mężczyzny z zespołem Downa, który

zostałby ojcem, co może świadczyć o

mniejszej płodności tej grupy osób

Nie oznacza to jednak, jak niegdyś sądzono, że chłopcy z

trisomią 21 chromosomu są niepłodni i nie są w stanie

produkować nasienia. Okazało się bowiem, że proces

spermatogenezy, czyli tworzenia się plemników przebiega

prawidłowo, lecz produkcja plemników jest mniejsza, niż u

innych mężczyzn, a ponadto ciągle niewiele wiadomo na

temat wartości biologicznej nasienia (Cunningham, 1994; por.

Górnicki, Dębiec, Baszczyński, 1995). Pomimo pewnych

niewiadomych, w badaniach dowiedziono, iż u większości

dorastających chłopców z zespołem Downa możliwe są

erekcje i ejakulacje. Podobnie jak w przypadku dziewcząt,

konieczna jest kontynuacja badań nad dojrzewaniem

płciowym nastolatków płci męskiej z zespołem Downa.

• Jak wskazują wyniki badań empirycznych

oraz dane z literatury przedmiotu, wiele

dziewcząt i chłopców z głębszą

niepełnosprawnością intelektualną

ujawnia reakcje negatywne obserwując

dojrzewające ciało. Nastolatkom

niejednokrotnie towarzyszy uczucie lęku,

niepewności, złości, a nawet rozpaczy, co

w skrajnych przypadkach może

doprowadzić do regresu w rozwoju

(Fornalik, 2002; Walter, 1986).

• Jak można przypuszczać, zasadniczą

przyczyną negatywnego postrzegania

zmian cielesnych jest przede wszystkim

brak ich zrozumienia

Niepełnosprawne dziewczęta, które nie

zostały przygotowane do pojawienia się

miesiączki, często interpretują ją jako

objaw ciężkiej choroby, efekt zranienia, a

także jako coś brudnego i niedobrego, co z

kolei może być przyczyną pojawienia się

zachowań agresywnych,

autoagresywnych, a nawet

depresji

• Czasem większa pobudliwość oraz wzmożona

agresywność może pojawiać się na krótko przed pierwszą

miesiączką (menarche), zaś u niektórych dziewcząt

każdorazowo przed miesiączką. Innym problemem

związanym z miesiączkowaniem może być także niechęć

wobec używania środków higienicznych. W swojej

praktyce spotkałam dziewczęta, które przez kilka

miesięcy notorycznie wyrzucały podpaski i odmawiały ich

założenia.

• U dorastających chłopców z głębszą niepełnosprawnością

intelektualną reakcje negatywne mogą pojawić się wobec

pierwszej ejakulacji (wytrysku nasienia). Bywa ona

bowiem interpretowana jako niekontrolowane oddanie

moczu, co - zdaniem Waltera (1986, s. 150) - może

wywoływać uczucie wstydu i mniejszej wartości. Niektórzy

chłopcy nie akceptują ponadto pojawiania się owłosienia

łonowego, czy też pachowego i starają się je wyrywać lub

golić.

• W zasadzie jedynym właściwym sposobem prowadzącym

do uniknięcia powyższych problemów wydaje się być

rzeczowa i dostosowana do możliwości

niepełnosprawnych nastolatków edukacja

seksualna.

• Niezależnie od woli rodziców, opiekunów czy też

samych osób niepełnosprawnych, w okresie

adolescencji rozwija się i intensyfikuje

potrzeba

seksualna

, którą można rozumieć jako właściwość

organizmu polegającą na okresowym powstawaniu

napięcia psychofizycznego możliwego do

zrealizowania poprzez czynności dające satysfakcję

seksualną (Gapik, 1997, s. 415). Jest ona

zintegrowana z innymi potrzebami, a przede

wszystkim z potrzebą kontaktu emocjonalnego

(Obuchowska, Jaczewski, 2002).

• A zatem w świecie nauki

bezsprzeczny jest

fakt istnienia potrzeby seksualnej u

osób z intelektualną

niepełnosprawnością, niezależnie od

stopnia owej niepełnosprawności

Dyskusje pojawiające się w literaturze przedmiotu

dotyczą natomiast jedynie siły tej potrzeby.

• Zdaniem niektórych autorów (Jaczewski, 1998,

s. 428), potrzeba seksualna jest u osób z
intelektualną niepełnosprawnością

bardzo

silna

pojawia się

wcześniej

, a ponadto

przejawy i przeżycia seksualne są u tej grupy

silniejsze, niż u przeciętnej populacji. Jest to

związane z faktem, iż u osób o głębszym

stopniu niesprawności umysłowej często

występuje uszkodzenie mechanizmów

korowych, czego efektem jest przewaga

mechanizmów podkorowych, kierujących

wrodzonymi reakcjami seksualnymi. W związku

z powyższym zachowania popędowe nie

podlegają hamującemu wpływowi intelektu,

wychowania i obyczajowości, więc zaczynają

górować nad rozumowymi (Jaczewski, 1978).

dr Izabela Fornalik:

• „…na podstawie przeprowadzonych badań empirycznych oraz

opierając się na wieloletnich kontaktach z osobami z głębszym

stopniem niepełnosprawności, skłaniam się ku koncepcji, iż siła

potrzeby seksualnej u osób z intelektualną

niepełnosprawnością nie różni się zasadniczo od siły tej

potrzeby u osób w normie intelektualnej. Jest ona

bowiem indywidualnie ukształtowaną, uzależnioną od

splotu wielu uwarunkowań (biologicznych,

osobowościowych i społecznych) właściwością

konkretnej osoby.

• Należy jednak zgodzić się z tezą Feusera (1980; por. Dank,

1993), co potwierdziły wyniki moich badań, iż istnieje

związek pomiędzy stopniem intelektualnej

niepełnosprawności a formami realizacji potrzeby

seksualnej: im jest on głębszy, osoby rzadziej

przejawiają dążenie do ekspresji seksualnej w kontakcie

z partnerem i zatrzymują się na etapie rozwoju

psychoseksualnego określanym „skierowanie na własne ciało”.

• Bez wątpienia należy uznać, iż osoby niepełnosprawne

ujawniają potrzebę seksualną, która domaga się realizacji. Ale

niezbędna jest także troska o to, by sposób jej zaspokojenia

miał szansę dokonywać się w sposób prawdziwie ludzki…”

• Masturbacja

, polegająca na pieszczotach własnych

narządów płciowych, jest zachowaniem seksualnym

wpisanym w okres adolescencji. A zatem także w okres

dojrzewania osób z głębszą niepełnosprawnością

intelektualną.

• Niektórzy autorzy przytaczają, iż 90% męskiej i 50-60%

żeńskiej młodzieży z niepełnosprawnością masturbuje się

(Walter, 1986), zaś uzyskane przeze mnie wyniki wskazują

natomiast, iż zachowania autoerotyczne przejawia 46%

nastolatków z niepełnosprawnością intelektualną w

głębszym stopniu. I ma to miejsce najczęściej w sytuacjach

intymnych w domu, ale także przy innych członkach rodziny

oraz w szkole w obecności uczniów i nauczycieli.

• Na podstawie danych z literatury można stwierdzić,

iż formy zachowań autoerotycznych bywają

różne i zależą od stopnia intelektualnej

niepełnosprawności: im wyższy iloraz inteligencji,

tym częściej osoba podejmuje pieszczoty ręką

(pocieranie, dotykanie itp.). Im głębszy stopień

niesprawności, obserwuje się natomiast bardziej

prymitywne sposoby uzyskiwania zaspokojenia

seksualnego np.: poprzez pocieranie ciałem o

meble, podłogę lub zabawki (Rett, za: Walter,

1986). Ponadto można stwierdzić, że im głębszy

stopień niepełnosprawności, tym częściej

zachowanie autoerotyczne ma charakter

stereotypowy, staje się czynnością automatyczną,

wykonywaną przy innych osobach i niezależnie od

pory dnia (Molicka, 1994; Fornalik, 2002).

• z punktu widzenia technicznych

możliwości uzyskania zaspokojenia

seksualnego, w niezwykle trudnej

sytuacji znajdują się osoby

niepełnosprawne intelektualnie, u

których występują dodatkowe sprzężenia

np.: porażenia, niepełnosprawność ruchowa.

Fizyczne ograniczenia w podjęciu zachowań

masturbacyjnych mogą niekiedy prowadzić do

zaburzeń w zachowaniu: do wybuchów agresji

lub też autoagresji (np.: drapanie do krwi) i

inne (Schröder, 1986). W przypadkach, kiedy z

technicznych względów osoba nie jest w stanie

sama uzyskać zaspokojenia a wykazuje taką

potrzebę, zasadna mogłaby się okazać pomoc

opiekuna. Czy jednak byłoby to słuszne i

społecznie akceptowane rozwiązanie?

masturbacja jako rozwojowa

aktywność wieku adolescencji

• W wielu przypadkach masturbacja jest

odpowiedzią na intensyfikację potrzeby

seksualnej w okresie adolescencji. Pojawianie

się zachowań autoerotycznych w okresie

poprzedzającym dorosłość jest uznawane za

normalne i rozwojowe zjawisko, typowe dla

większości dziewcząt i chłopców, które służy

poznaniu funkcji swojego ciała, usprawnianiu

mechanizmów wywołujących orgazm itp.

c) masturbacja jako forma zaspokojenia

„głodu emocjonalnego”

•

Wśród młodzieży i dorosłych znajduje się duża grupa osób

narażonych na częste odczuwanie stanów napięcia emocjonalnego.

Jest to spowodowane wieloma czynnikami: brakiem akceptacji ze

strony innych, brakiem doznawania miłości, czułości, życiem w

osamotnieniu i izolacji, niemożnością werbalizacji swoich stanów

emocjonalnych itp. Szczególnie dotkliwie odczuwają to te osoby,

które żyją w instytucjach totalnych (domy pomocy społecznej), przez

co pozbawione są bliskości z rodziną, stałą osobą znaczącą. Życie w

warunkach deprywacji emocjonalnej, przepełnione lękiem i

cierpieniem sprawia, iż osoby niepełnosprawne intelektualnie

szukają sposobu zniwelowania ciągłego napięcia emocjonalnego i

odnajdują go m.in. w masturbacji. Daje ona bowiem chwilowe

odprężenie, uspokojenie i poczucie szczęścia. Jak pisze Görres

„masturbacja u osób z intelektualną niepełnosprawnością jest przede

wszystkim poszukiwaniem bliskości ciała drugiego człowieka”.

Uporczywie nieraz przejawianą masturbację można wyjaśnić tzw.:

mechanizmem przemieszczenia emocji. Jeżeli negatywna emocja

zostanie rozładowana w zachowaniu autoerotycznym, może ona stać

się nośnikiem podniecenia seksualnego, które będzie domagało się

ujścia w masturbacji.

d) masturbacja jako forma zaspokojenia

„głodu stymulacji”

•

Osoby z głębszą niepełnosprawnością intelektualną są bez wątpienia

grupą, która w znacznie mniejszym stopniu ma możliwość

zaspokojenia wszelkiego typu potrzeb czynnościowych. Nie wynika to

jedynie z samego faktu intelektualnej niepełnosprawności, ale jest

spowodowane przede wszystkim warunkami życia. Nie są rzadkością

przypadki, kiedy osoby, a zwłaszcza takie, u których występują

dodatkowe sprzężenia są pozbawione jakichkolwiek pozytywnych

doznań płynących z otoczenia. Może mieć to miejsce zarówno w

domach rodzinnych, jak i w domach pomocy społecznej. Sposobem

na życie w tzw.: „pustyniach stymulacyjnych”, przepełnionych nudą i

brakiem aktywności stają się czynności stereotypowe (począwszy od

kiwania się, aż po - niekiedy drastyczne w swych formach -

zachowania autoagresywne). Ze względu na łatwą dostępność,

reakcją na deprywację bodźców, związaną przede wszystkim z

brakiem aktywności stają się w niektórych przypadkach zachowania

autoerotyczne. Nabierają one wówczas charakteru zachowań

automatycznych, stereotypowych, które wykonywane są mimowolnie

i bez kontroli. W takich wypadkach masturbacja nie jest już

traktowana jako prawidłowa forma zaspakajania potrzeby seksualnej.

•

Na powyższe pytanie nie można udzielić jednoznacznej odpowiedzi. Ustalenie sposobu

postępowania będzie bowiem zależało od wielu kwestii.

•

Niezwykle ważna jest bez wątpienia obserwacja własnego syna lub córki mająca na

celu określenie:

•

w jakich sytuacjach zachowanie masturbacyjne jest najczęściej podejmowane? (w sytuacji

bezczynności, w trakcie kłótni rodziców, gdy dziecko się boi itp.)

•

czy jest ono poprzedzone określonymi reakcjami emocjonalnymi?

•

czy masturbacja jest podejmowana w miejscach intymnych czy w obecności innych osób?

•

czy poprzez zachowania autoerotyczne dziecko uzyskuje satysfakcję seksualną?

•

A zatem – ujmując krócej - należy ustalić przyczynę, jaka może tkwić u podłoża

podejmowanej aktywności masturbacyjnej. Jest to niezwykle ważne, bowiem nasze

postępowanie winno być uzależnione od tego, jaka jest przyczyna zachowania. Np.:

•

Jeśli ustalimy, że masturbacja pojawia się, gdy dziecko jest bezczynne, nudzi się, gdy mało

aktywnie spędza swój czas (całymi dniami ogląda telewizję, jest w pozycji leżącej itp.), to

zmiana trybu życia i zaspokojenie „głodu stymulacji” może zmniejszyć intensywność

podejmowania masturbacji. W niektórych przypadkach może dojść do całkowitego jej

wyeliminowania.

•

Jeżeli ustalimy, że masturbacja jest dla dziecka sposobem na rozładowanie emocjonalnych

napięć, frustracji, pojawia się w sytuacji nasilania się problemów rodzinnych itp., musimy

zdawać sobie sprawę, że zachowania autoseksualnego nie wyeliminujemy, jeśli wspomniane

problemy nie zostaną rozwiązane. Ważne jest ponadto uczenie nastolatka innych sposobów

wyrażania swoich stanów uczuciowych.

•

Jeśli masturbacja jest sposobem na zdobycie uwagi rodziców lub nauczycieli lub formą

prowokacji, adekwatnym sposobem może okazać się świadome ignorowanie zachowania

syna/córki, a zarazem obdarzanie uwagą w innych sytuacjach.

•

Niekiedy po prostu przyczyna tkwi w za ciasnej bieliźnie lub nieustającym zakładaniu pieluch,

zatem należy także i tę kwestię wziąć pod uwagę.

•

Jeżeli natomiast ustalimy, iż źródło masturbacji nie tkwi w przyczynach pozaseksualnych, lecz jest

naturalną konsekwencją intensyfikacji potrzeby seksualnej w okresie dojrzewania, powinniśmy

pamiętać m.in. o tym, że:

•

masturbacja jest normalną aktywnością wieku adolescencji podejmowaną przez większość młodzieży w normie

intelektualnej, nie należy jej więc traktować jako kolejnego „objawu upośledzenia”

•

nie stwierdza się żadnych negatywnych konsekwencji zdrowotnych

podejmowania

masturbacji

•

naturalnie nie należy dopuszczać do sytuacji, by podczas podejmowania zachowań autoseksualnych dziecko

uszkadzało intymne części swojego ciała

•

nie należy karać dziecka za podejmowanie zachowań autoseksualnych (ani „krzykiem”, ani poprzez stosowanie

kar fizycznych), bowiem karanie może jedynie nasilić zachowania autoseksualne albo sprowokować zachowania

agresywne lub autoagresywne

•

jeżeli jest to medycznie uzasadnione, nie należy napięcia seksualnego redukować poprzez stosowanie leków

•

konieczne jest nauczenie osoby z intelektualną niepełnosprawnością, by zachowania autoseksualne

podejmowała w miejscach intymnych (własny pokój, łazienka) i w sytuacjach, gdy jest sama; bezwzględnie ni

pozwalamy na masturbację w obecności innych, w szkole i innych miejscach publicznych

•

należy ponadto nauczyć osobę intelektualnie niepełnosprawną, iż masturbację można podejmować jedynie z

zachowaniem zasad higieny

•

Poważny dylemat dla rodziców i nauczycieli stanowić może pytanie: czy powinniśmy udzielać osobie

technicznych wskazówek jak uzyskać satysfakcję seksualną poprzez np.: masturbację? Zwłaszcza w sytuacjach,

gdy u podopiecznego lub dziecka obserwujemy silne pobudzenie seksualne, natomiast nie wie on, w jaki sposób

rozładować owo napięcie. Podkreślę, iż w przypadku osób ze znaczną i głęboką niepełnosprawnością

oznaczałoby to niejednokrotnie prezentację owych zachowań.

•

Zdaję sobie sprawę, że rodzicom nie jest łatwo zaakceptować zachowań autoseksualnych swoich dorastających

dzieci, szczególnie na początku . Duży rolę odgrywają tutaj bez wątpienia także czynniki światopoglądowe.

Zwykle łatwiej jest postępować w opisany powyżej sposób będąc nauczycielem niepełnosprawnych nastolatków

lub opiekunem w domu pomocy społecznej, niż będąc rodzicem.

•

Należy jednak mieć świadomość, iż w przypadku przeważającej większości osób z głębszą niepełnosprawnością

intelektualną masturbacja jest jedyną formą ekspresji seksualnej. Czy zatem mamy prawo jej zakazywać?

•

Zaprezentowane powyżej pytania to tylko nieliczne z tych, jakie stawiają rodzice, opiekunowie i inne

osoby żyjące w bliskości osób z intelektualną niepełnosprawnością. W praktyce spotykam się z pytaniami

dotyczącymi realizacji potrzeby seksualnej w relacjach z partnerem, tworzenia związków uczuciowych i

profilaktyki wykorzystania seksualnego.

•

Wspomniane kwestie nie zostały podjęte w prezentowanym skrócie wystąpienia, natomiast znajdą swe

miejsce w prezentacji podczas konferencji.

•

LITERATURA:

•

Cunningham C. (1994) Dzieci z zespołem Downa. Warszawa, WSiP

•

Dank S. (1993) Denkanstöβe zur Sexualität schwerstbehinderter Menschen. Geistige Behinderung Nr 2, s. 116-

133

•

Fornalik I. Rozwój psychoseksualny młodzieży z głębszą niepełnosprawnością intelektualną w zależności od

środowiska życia. Praca doktorska: UAM WSE Poznań, promotor prof. dr hab. I. Obuchowska

•

Feuser G. (1980) Sexualität und Sexualerziehung bei geistig Behinderten. W: Geistig Behinderung Nr 4, s. 202-

206

•

Gapik L. (1997) Seksuologia – wybrane zagadnienia. W: Z. Słomko /red./ Ginekologia. Warszawa, PZWL, s. 395-

424

•

Górnicki B., B. Dębiec, J. Baszczyński /red./ (1995) Pediatria. Tom I. Warszawa, PZWL

•

Görres S. (1986) Sexualität und Partnerschaft geistigbehinderter Menschen aus der Sicht der Eltern. W: J.

Walter /red./ Sexualität und geistige Behinderung. Heidelberg, Edition Schindele, s. 230-240

•

Hahn M. (1986) Pädagogische Ansätze – Überlegungen zur Sexualpädagogik bei Menschen mit

Geistigbehinderung. W: J. Walter /red./ Sexualität und geistige Behinderung. Heidelberg, Edition Schindele, s. 100-

117

•

Jaczewski A. (1998) Seks osób niepełnosprawnych. W: J. Rzepka /red./ Zagadnienia prorodzinnej edukacji

seksuologicznej i profilaktyki HIV/AIDS. Katowice, Studio Wydawnicze Agat, s. 427-429

•

Jaczewski A. (1978) Problemy seksualne upośledzonych umysłowo. W: I. Wald /red./ O integrację społeczną

młodocianych i dorosłych upośledzonych umysłowo. Warszawa, WSiP, s. 84-87

•

Lempp R. (1986) Pubertät und Adoleszenz beim geistigbehinderten Menschen. W: J. Walter /red./ Sexualität und

geistige Behinderung. Heidelberg, Edition Schindele, s. 156-168

•

Ludlow B. (1991) Contemporary issues in sexuality and mental retardation. Advances in Mental Retardation and

Developmental Disabilities, Vol. 4, s. 1-26

•

Molicka M. (1994) Rozwój psychoseksualny upośledzonych umysłowo w świetle literatury i rozważań własnych.

Szkoła Specjalna. Nr 3, s. 147-153

•

Obuchowska I., A. Jaczewski (2002) Rozwój erotyczny. Warszawa, WA „Żak”

•

Olechnowicz H. (1978) Potrzeby psychiczne dzieci głębiej upośledzonych umysłowo. W: J.

•

Rittet A., H.P. Häussermann (1986) Orte zum Leben und Wohnen für geistigbehinderte Paare. W: J. Walter /red./

Sexualität und geistige Behinderung. Heidelberg, Edition Schindele, s. 208-217

•

Schröder S. (1986) Sonderpädagogische Aspekte zur Sexualität geistigbehinderter Kinder und Jugendlicher. W: J.

Walter /red./ Sexualität und geistige Behinderung. Heidelberg, Edition Schindele, s. 118-141

•

Walter J. (1986) Pubertätsprobleme bei Jugendlichen mit geistiger Behinderung. W: J. Walter /red./ Sexualität und

geistige Behinderung. Heidelberg, Edition Schindele, s. 142-155

Document Outline