Nauczanie dzieci niepełnosprawnych umysłowo o. Ivar Lovaas

Nagrody

Nagrody pozytywne

- wzmocnienia i nagrody zewnętrzne ( jedzenie, aprobata społeczna)

a. wartości pozytywne ( mów głośno i dobitnie ; słowna aprobata - świetnie! Dobrze!, jesteś wspaniały!)

• Klaskanie w dłonie, przytulanie, całowanie, głaskanie

• Aktywność : słuchanie muzyki, wielobarwne, wizualne efekty, skakanie, bieganie, tarzanie

Unikanie doznań ujemnych

- wstrzymanie doznań dodatnich

- okazywanie dezaprobaty (głośno powiedzieć - NIE! )

- wzmacnianie ujemne - usunięcie elementu o ujemnym charakterze ( poprawne wykonanie zadania tanowi nagrodę

Kontrast między doznaniami pozytywnymi a negatywnymi

Rozkład nagród

- natychmiast

- sporadyczne stosowanie nagród ( gdy pewne umiejętności są opanowane)

- przejście od nagród biologicznych do społecznych

Indywidualne zróżnicowanie nagród

Uważaj aby nie nagradzać dziecko swoim mówieniem NIE

Podsumowanie :

• Zarówno doznania pozytywne jak i unikanie negatywnych stanowią nagrodę

• Jedzenie i aktywności należą do biologicznych, czyli podstawowych nagród. Pochwała i aprobata są nagrodami społecznymi

• Zewnętrzne nagrody są kontrolowane przez inne osoby w otoczeniu dziecka. Wzmocnienia pozytywne podlegają kontroli dziecka. Stanowią aspekt pewnych zachowań, który dziecko uważa za przyjemny

• Ważne jest aby nagradzać natychmiast gdy dziecko zachowa się w wymagany sposób

• Różne dzieci uważają różne rzeczy za nagrody. Ważne jest by określic co sprawia przyjemność każdemu z nich

• Sporadyczne nagradzanie jest konieczne, aby podtrzymać występowanie zachowania, które dziecko opanowało i jednocześnie uniknąć przesytu nagrodami.

Kary

Aktywizacja ( nabywanie) i ekstynkcja ( wygaszanie)

Ilekroć próbujemy nauczyć dziecko za pomocą jego zachowań, możemy powiedzieć, że wprowadzamy je w fazę akwizycji danego zachowania, co ma doprowadzić do jego wzmocnienia. W pewnym momencie przestajemy nagradzać dziecko, mimo, że zachowuje się dokładnie tak samo jak wcześniej, postępujemy tak, jak byśmy zupełnie nie zauważali jego zachowania, jakby nie miało ono dla nas żadnego wpływu. Takie działanie określamy jako wprowadzanie dziecka w fazę wygaszania.

Ignorowanie gwałtownych napadów wściekłości stanowi znakomity przykład metody wygaszania.

Środki zniechęcające

- coś czego dziecko nie lubi wykorzystujemy jako karę

- ostry zakaz NIE

Time out - pozbawienie doznań pozytywnych

- czas odizolowania ( 3 - 5 minut)

Hiperkorekcja

- wynagradzanie straty ( np. sprząta co narozlewa)

-ćwiczenie pozytywne - ćwiczenie odpowiedniego zachowania

- ustanowienie właściwej kontroli bodźców

Zasady :

• Powinna odnosić się do niewłaściwego zachowania

• Należy stosować bezpośrednio po czynie

• Izolacja od pozytywnego wzmacniania

• Dziecko powinno być jedną osoba poddaną hiperkorekcji

• Wymagaj aby otoczenie zostało przywrócone do stanu pierwotnego

• Uzyj siły fizycznej ile trzeba by zmusic do wykonania polecenia

• Czas na hiperkorekcję musi być wydłuzony ( lepiej 20 minut niż 5 )

• Należy uczyć alternatywnego zachowania

Podsumowanie:

- otrzymywanie negatywów i utrata pozytywów są środakami wymierzenia kary. Kara jest każde wydarzenie, które pojawia się na skutek niepożądanego zachowania dziecka i służy jego ograniczeniu.

- dzieci różnie reagują na różne rodzaje kar

- hiperkorekcja służy redukcji nieprawidłowych zachowań przez zmuszanie danej osoby do wykonywania nie lubianych czynności. ( naprawianie szkody, ćwiczenia pozytywne)

Kształtowanie zachowania

1. Wybierz zachowania docelowe. Rozdziel docelowe reakcje na elementy. Nagradzaj odpowiedzi zbliżone do reakcji docelowej

2. Podpowiedzi i reakcja podpowiedzi

1. Pomóż dziecku, by pojawiło się zachowanie

2. Stopniowo usuwaj pomoc

3. Polecenia

1. Formułuj polecenia w jasny i zwięzły sposób

2. Oddzielaj polecenia od siebie; przedstawiaj je, gdy dziecko się skoncentruje

3. Stosuj technikę wyraźnie rozdzielonej próby

4. Próby rozpoczynaj od polecenia nauczyciela , łącznie z wszelkimi podpowiedziami, po których nastapi reakacja dziecka lub jej brak, i ewentualna nagroda lub kara wymierzona przez nauczyciela.

Cechy charakterystyczne dzieci niepełnosprawnych umysłowo

1. Gwałtowne wybuchy gniewu

- odpowiedź na frustrację

- poświęcona uwaga powstała w skutek wybuchów gniewu kształtuje zachowania agresywne

2. Autostymulacja

- może posłużyć jako nagroda

- zmniejsza lub blokuje reakcję na pobudzenie z zewnątrz

- ograniczenie jednej formy autostymulacyjnego zachowania może prowadzić do zwiększenia innej, mniej dominującej

3. Problemy z motywacją

- nagradzać ( kilka sekund)

- pochwal

- ograniczenie autostymulacji

- ogranicz niepewność

- normalizacja struktury motywacyjnej ( od przesadnych pochwał do normalności)

- system żetonowy

- od nagród sztucznych do naturalnych ( jedzenie - pochwała)

4.Problemy z koncentracją uwagi

- ograniczenie wskazówek

- nie nagradzać, jeśli podaje prawidłową odp. Po podpowiedzi

- uważaj na przypadkowe sugestie

- zacznij od najprostszych rzeczy ( biały - czarny)

Hill i McMackin zalecaja obserwację dziecka i różnych jego zachowań autostymulacyjnych w celu klasyfikacji rodzaju stymulacji sensorycznej, której dziecko potrzebuje. Opracowano nastepującą klasyfikację, łącznie z przykładami nieodpowiednich zachowań

Stymulacja wzrokowa - dziecko z uporem wpatruje się w źródło światła, w obracające się przedmioty, patrzy na swoje ręce, wymachuje palcami przed oczami ( wirujęce swiatła, koła, magnetyczne piłeczki, bączki, zabawki na wirujących nitkach i sprężynkach)

Stymulacja słuchowa - dziecko wokalizuje, mruczy melodie, cmoka językiem, stuka w meble ( hałaśliwe zabawki, dzwonki, gwizdki, radio, pudełka muzyczne, zabawki mówiące, pozytywki, suszarka do włosów, muzyka)

Stymulacja dotykowa - dziecko gładzi swoje ciało, szczypie się, wkłada palce do ust ( przdmioty dotykające ciała - gąbki, wibratory, delikatne zabawki z misia, maskotki, prześcieradła, obcisłe spodenki)

Stymulacja ruchowa - dziecko kołysze ciałem, rzuca się, kręci w koło ( przedmioty pozwalające na ruch - koń na biegunach, fotel bujany, piłki lecznicze, krzeslo obrotowe, hamak, trampolina,hustawka)

Stymulacja pozycyjna - ciało dziecka przyjmuje przedziwne pozycje przestrzenne, chodzi na palcach, przekrzywia głowę w jedna stronę, przyjmuje różne pozy ( j/w)

IMITACJA WERBALNA. NAŚLADOWANIE DŹWIĘKÓW I SŁÓW

• pierwsze kroki w nauce mowy - dziecko uczy się naśladowac reakcje słowne, poczynając od dźwięków i słów,

• wczesne rozpoczęcie ćwiczenia imitacji werbalnej i codzienna praca nad tym programem (przynajmniej godzina dziennie - pół godziny rano i pół godziny po południu, kilka ćwiczeń w innych porach dnia),

• po każdych 3 - 5 min treningu naśladowania werbalnego przeprowadzić serię „powtórek” już opanowanego materiału z innych dziedzin,

Program złożony z pięciu faz:

1. Wzmacnianie wokalizacji:

• wokalizacja - wydanie przez dziecko, pdzy użyciu strun głosowych, jakiegokolwiek dxwięku, między innymi chrząkniecia, smiechu, „gaworzenia”, „achów” i „ochów”,

• cel - zwiększenie częstości występowania wokalizacji,

• nauczenie dziecka, że będzie nagradzane jedzeniem i pochwałami i że za ich przyczyną może regulować ilość otrzymywanych pochwał i nagród - dziecko przestanie wykorzystywać zdolność do artykułowania dźwięków jedynie w celu autosymulacji,

• stworzenie przyjacielskie i radosnej atmosefry, polecenie mów - reakcja głosowa wzmacniana pochwałą i jedzeniem, pobudzanie do wokalizacji - łaskotanie, pieszczota, aktywność fizyczna,

• opanowanie fazy - wokalizacja około 10 lub więcej razy w ciągu minuty, w czasie dwu - lub trzy minutowych przedziałów czasowych.

2. Poddanie wokalizacji kontroli czasowej:

• nauczenie dziecka wydawania dźwięków w ciągu 3 sekund po wypowiedzeniu polecenia mów,

• dziecko zostaje nagrodzone za wokalizację tylko wtedy, gdy najpierw posłucha, w jaki sposób jest wydawany dźwięk,

• odstęp między reakcją a poleceniem skraca się z 3 sek do 2 i 1.

3. Naśladowanie dźwięków:

• nauczenie dziecka naśladowania określonych dźwięków, których później używać będzie przy wymawianiu słów,

• opanowanie artykulacji około 10 dźwięków zawierających co najmniej 3 spółgłoski (aa, mm, buu, oo, fuu, ee, duu, uu, kuu, tuu),

• pierwszy dźwięk - podpowiedź wzrokowa (uwydatnieje układu warg przy wydawaniu dźwięku), podpowiedź manualna (utrzymywanie ust dziecka w odpowiednim kształcie, gdy artykułuje dźwięk), z czasem wzmacnianie coraz dokładniejszych powtórzeń (najpier nagradzanie mniej dokładnych, później zwiększanie stopnia trudności),

• drugi dźwięk - całkowicie odmienny od pierwszego, artykułowanie obu dźwięków na zmianę, w dowolnym porządku,

• dźwięk trzeci - dziesiąty - metoda taka sama jak przy dwóch pierwszych, naprzemienne wypowiadanie dźwięków (nowy - stary),

• gdy dziecko umie już powtórzyć 6 - 10 dźwięków rozpoczyna się faza budowania sylab i słów,

• może wystąpić regresja, wybuchy złości, autosymulacja - urozmaicanie ćwiczeń.

4. Naśladowanie słów:

• wyrazy składaja się z dźwięków, które dziecko potrafi bez trudu naśladować (mama, tata, pa pa, dół, baba, papu, cucu, woda, daj, siusiu, dada, dzidzi, noga, oko, picie, tam),

• rozpoczęcie nauki od słów o powtarzających się sylabach (ciągi jednorodne, mama), później składające się z bardzo różnych dźwięków (ciągi niejednorodne, stół),

• pierwsze słowo - najpierw nagradzanie wypowiedzi choć trochę zbliżonej do żądanego słowa, ćwiczenie aż do chwili, gdy wyraz brzmi dość wyraźnie i jest zrozumiały dla większości ludzi, dzielenie słowa na dźwięki składowe i wypowiadanie każdego z tych dźwięków w osobnej próbie,

• drugie słowo - powinno zdecydowanie różnić się od pierwszego, wypowiadanie obydwu słów na przemian,

• słowa trzecie - dziesiąte - taka sama metoda, łączenie z wyrazami poprzednimi,

• wprowadzenie dodatkowych słów - wyraz o niejednakowo brzmiących sylabach: od ostatniej części wyrazu w kierunku poczatku („łączenie wsteczne”), słowa przydatne dziecku, ćwiczenie ma się stać zabawą.

5. Naśladowanie siły głosu, wysokości tonu i tempa wypowiedzi:

• siła - dźwięki głośne i ciche (zachowanie odpowiednie do siły - wymach rąk, palec na ustach), z czasem redukowanie podpowiedzi, przypadkowe wymienianie dźwięków, wprowadzenie znaczenia słów głośno i cicho,

• ton (wysokość) - dźwięk o wysokim i niskim tonie, podawanie tonów na zmianę, sygnały złożone z 3 dźwiękówo różnych tonach,

• tempo - duża szybkość, bardzo powoli, zmiana tempa.

JĘZYK ŚREDNIOZAAWANSOWANY

1. Bierne rozumienie nazw przedmiotów:

• recepcyjne odbieranie nazw przedmiotów, przedmioty codziennego użytku,

• pierwsze określenie - przedmiot, z którym dziecko jest obeznane i którym może się posługiwać, nagradzanie prawidłowych reakcji, karanie nieprawidłowych i braku współpracy, wydawanie poleceń (dotknij kubka), podpowiedź wizualna (dotyaknie kubka przez nauczyciela), redukcja podpowiedzi wizualnej (skierowanie ręki w stronę kubka, ale nie dotykanie go), podpowiedź fizyczna (kierowanie ręką dziecka) - ciągłe zmniejszanie podpowiedzi,

• drugie określenie - przedmiot różny od pierwszego kształtem i funkcją, postępowanie takie jak przypierwszym,

• technika podawania poleceń w przypadkowej kolejności, przypadkowa rotacj poleceń - ukazywanie obu przedmiotów w przypadkowej kolejności (najpierw małe przypomnienie), zmiana położenia przedmiotów na stole,

• podpowiedzi - podpowiedź oparta na przybliżeniu (umieszczanie bliżej dziecka przedmiotu wymienionego w poleceniu), modelowanie (taki sam zestaw przedmiotów dla dziecka i nauczyciela, to samo ułożenie, naśladowanie zachowania nauczyciela),

• określanie innych przedmiotów - najpierw poznanie w izolacji, później z innymi wcześniej poznanymi przedmiotami,

• nauka generalizacji (uogólniania) - identyfikacja przedmiotów danego typu, a nie tylko konkretnego przedmiotu, początkowo przedmioty bardzo przypominające oryginał, później znacznie różniące się, ćwiczenie nie tylko podczas sesji terapeutycznych, ale w każdej sytuacji życia codziennego.

2. Ekspresyjne określanie przedmiotów:

• czynne nazywanie przedmiotów, odpowiedź na polecenie co to jest?, przedmioty codziennego użytku,

• pierwsza nazwa - umieszczenie przedmiotu na stole i pytanie co to jest?, podpowiedź (zamiast pytania najpierw wymawianie nazwy przedmiotu), redukcja podpowiedzi (coraz cichsze podpowiadanie i skracanie wyrazu),

• druga nazwa - maksymalnie zróżnicowany przedmiot, postępowanie takie samo,

• przypadkowa kolejnośc podawania nazw - małe powtórzenie (najpierw pierwszy, potem drugi przedmiot), przedstawianie obu przedmiotów w przypadkowej kolejności,

• określanie innych przedmiotów - technika jak przy nauce słów,

• nauka generalizacji (uogólniania) - nauka używania języka na co dzień, podobnie jak przy słowach,

• nauka odpowiedzi na pytanie co to jest? - nie w czasie wstępnych etapów ćwiczeń! (im mniej mówisz na początku tym lepiej),

• nauka odpowiedzi na pytani czego chcesz? - uczenie nazywania przedmioiu, który dziecko chce otrzymać, zaczynamy od jednego przedmiotu na stole + podpowiedzi (czego chcesz? - pauza - ciastko).

3. Recepcyjne określanie działania:

• nazywanie czynności i działań,

• idź do osoby/przedmiotu - podchodzenie do innej osoby, zbliżanie się do danego przedmiotu w pokoju, polecenie (idź do tatusia), podpowiedź (naśladownictwo, zaprezentowanie postępowania wraz z instrukcją słowną, ewentualnie podpowiedź fizyczna), redukcja podpowiedzi (zmniejszanie fizycznej podpowiedzi, redukcja modelowania - od ostatniego kroku w sekwensji zachowań),

• skacz w stronę osoby/przedmiotu - takie samo postępowanie,

• przypadkowa kolejność poleceń - prezentowanie poleceń na zmianę,

• dalszy trening rozumienia innych czasowników - taki sam sposób postępowania,

• nauka uogólniania - w trakcie codziennych zajęć wydawanie dziecku poleceń przy pomocy znanych czasowników,

• ćwiczenia z użyciem obrazków - identyfikacja zachować, działań ludzi na obrazkach,nauka w sposób identyczny jak przypadku nauczania rozumienia nazw przedmiotów, polecenie dotknij jedzenia, pokaż spanie.

4. Ekspresyjne określanie działania:

• nazywanie czynności, które dziezko właśnie samo wykonało lub które wykonała inna osoba, podanie nazw zachowania zilustrowanego na zdjęciach,

• pierwsza nazwa - wykonanie czynności + pytanie co robię?, podpowiedź (nazywanie czynności w trakcie jej wykonywania), redukcja podpowiedzi (podobnie jak we wcześniejszych technikach),

• druga nazwa - podobnie jak pierwsza,

• przypadkowa kolejność poleceń, nazywanie innych czynności, nauka odpowiedzi na pytanie co teraz robię?, ćwiczenie z uzyciem obrazków, nauka uogólniania - jak w poprzedniej technice.

5. Powstrzymywanie mowy echolalicznej i psychotycznej:

• mowa echolaliczna - powtarzanie, częściowo lub całkowicie, zdań wypowiadanych przez innych, dziecko wie jak mówić, choć nie zna znaczenia słów,

• przezwyciężanie mowy echolalicznej - nauka mówienia nie wiem w odpowiedzi na pytania i wypowiedzi, których dziecko nie rozumie, stawianie pytań na które dziecko i nie zna odpowiedzi i udzielanie jej nie wiem, głosniejsza artykulacja pytania niż odpowiedzi, z czasem nie udzielanie odpowiedzi (odpowiada dziecko), wprowadzanie pytań, na które dziecko zna odpowiedź (mieszanie ich),

• mowa psychotyczna - zbitka niezwykłych kombinacji nie mających sensu („sałatka słowna”),

• przezywciężanie mowy psychotycznej - ostre nie! w przypadku wystąpienia mowy psychotycznej, polecenie mów głupstwa (dziecko może stosować mowę psychotyczną) i nie mów głupstw (powstrzymywanie się od mowy psychotycznej).

6. Język migowy:

• alternatywa języka werbalnego, nie dla dzieci z opóźnioną mową (< niż 4 lata) i dzieci z niewielką ilością ćwiczeń rozwijających mowę i nie dla dzieci echolalicznych,

• korzyści - ułatwia rozwój mowy właściwej (połączenie znaku z wypowiedzią), łatwe rozumienie gestów, użycie podpowiedzi manualnych przy nauce, konkretny związek między znakiem a jego desygnatem,

• początek - opanowanie zachowań autosymulacyjnych (przebierania palcami), pomoc manualna,

• nazywanie przedmiotów - zaczyna się od posiłków (dwa różne znaki - mleko i jabłko), przedmiot + pokaz + ułożenie rąk dziecka, redukcja podpowiedzi (zmniejszanie prowadzenia rąk dziecka), poznane znaki na przemian, pytania co?, co to jest?, co ci pokazuję?, podpowiedzi o charakterze demonstracji,

• spontaniczność - wyrażanie prośby, wybranie silnego wzmocnienia (krakers) i częściowe eliminownie go aż do mometu, gdy dziecko samo o nie poprosi, ćwiczenia w różnych sytuacjach życiowych,

• zadania opisowe - łączenie znaków w proste zdania, poczatkowo nauka czasowników (wskazywać, trzymać, podnieść), później wprowadzenie przedmiotów i łączenie ich z czasownikami, stosowanie przesadnych gestów,

• język znaków abstrakcyjnych - określanie związków między ludźmi, przedmiotami i wydarzeniami, zaimki, przyimki, pojecia czasoe, kolor, rozmiar, kształt, dziecko musi zauważać, że dana cecha łączy kilka przedmiotów.

JĘZYK ZAAWANSOWANY

1. Rozmiar, kolor, kształt:

• nauka określania rozmiaru - ćwiczenia recepcyjne (dwa przedmioty różniące się tylko rozmiarem, polecenia duża - mała, zmiana położenia przedmiotów na stole, redukcja podpowiedzi, naprzemienne wskazywanie przedmiotów) i ćwiczenie ekspresyjne (wskazywanie jednego przedmiotu i pytanie jaka wielkość? i pokaż dużą),

• nauka określania koloru - uczenie rozróżniania kolorów i właściwego ich nazywania, uczenie w taki sam sposób jak uczenie pojęcia rozmiaru,

• nauka określania kształtu - jak wcześniej,

• nauka uogólniania - zatosowanie w codziennym otoczeniu.

2. Przyimki:

• określanie związków przestrzennych pod, nad, w środku,

• ćwiczenia recepcyjne - umieszczanie klocka w pojemniku (polecenia do, pod, obok), podpowiedzi fizyczne, można pracować na dwóch pojemnikach (jedn do do, drugi do pod), wprowadzenie na wierzchu, obok, z tyłu, z przodu,

• ćwiczenia ekspresyjne - stosowanie pytań gdzie do włozyłem?, uczenie w ten sam sposób jak przy przedmiotach i czynnościach,

• nauka uogólniania - ćwiczenia w życiu codziennym.

3. Zaimki:

• opisuje związki między osobami,

• ćwiczenia mowy recepcyjnej - zaimki mój, twój, wskazywanie części ciała i przedmiotów osobistych (moje ucho - twoje ucho), później polecenia pokaż, następnie zaimki ja i ty (pytania co robię?).

4. Pojęcie czasu:

• proste pojęcia czasowe najpierw, na końcu, wkrótce, później,

• ćwiczenie pojecia na końcu - dotykanie dwóch przedmiotów (najpierw dotknij piłki, na końcu dotknij klucza), zmian kolejności i położenia przedmiotów, pytanie co było na końcu?, werbalizacja poleceń, więcej przedmiotów niż 2,

• najpierw - tak samo jak w na końcu (zmienia się pytanie),

• ćwiczenia uogólniające - sekwencja poleceń (powieś kurtkę zanim wyjdziesz) w życiu codziennym.

5. Ćwiczenia odpowiedzi tak/nie

• ćwiczenia związane z odczuciami osobistymi - 2 zachowania (jedno dziecko lubi, drugie nie), zadawanie pytań i podpowiadanie odpowiedzi (chcesz ciastko? Chcesz klapsa?), pokazanie konsekwencji błędnego posługiwania się tak i nie,

• ćwiczenia na pytania o stan faktyczny - czy to jest książka?, pokazanie przedmiotu, stopniowa redukcja podpowiedzi.

6. Uczenie budowania równoważników zdania i zdań:

• podział na małe etapy - najpierw rzeczownik + przymiotnik, później czasownik + rzeczownik, pytania pomocnicze.

---