PRZYCZYNY AGRESYWNYCH ZACHOWAŃ DZIECI UPOŚLEDZONYCH UMYSŁOWO

W literaturze psychologicznej i pedagogicznej podkreśla się fakt, iż u dzieci upośledzonych umysłowo często występują zaburzenia sfery emocjonalnej.

Dziecko upośledzone umysłowo - jak i każde dziecko z normą intelektualną, ma taki sam przebieg rozwojowy poznawczo- przystosowawczy: od czystej emocji poprzez emocję doraźnie " naświetlaną" procesami zmysłowo - orientacyjnymi, do coraz sprawniejszego podporządkowania emocji prawom myślenia. Czyli dziecko przechodząc od wszechwładnego kierownictwa sfery emocjonalno - napędowej dochodzi do podporządkowania się kierownictwu korowemu. Ten gatunkowo zaprogramowany w genach zapis w wypadku upośledzenia umysłowego, indywidualnie został albo już w samych genach zmieniony czynnikami uszkadzającymi, albo w dalszym życiu płodowym uległ zaburzeniu powodując deformację i zatrzymanie normalnego rozwoju procesów emocjonalno - poznawczych.

Zachowaniem każdego człowieka kierują dwa zasadnicze procesy nerwowe: pobudzanie i hamowanie . W przypadku jednostki upośledzonej umysłowo wszelkie organiczne uszkodzenia centralnego układu nerwowego mogą być przyczyną zaburzeń w obrębie wyżej wymienionych procesów nerwowych , objawiających się wzmożoną pobudliwością lub zahamowaniem psychoruchowym oraz ich patologiczną chwiejnością. U dziecka upośledzonego umysłowo przejawy tych zaburzeń odnajdujemy zarówno w sferze emocjonalnej jak i ruchowej w następujących postaciach: zahamowanie emocjonalne, chwiejność emocjonalna, nadmierna ruchliwość, zahamowanie psychoruchowe oraz nieadekwatność reakcji emocjonalnych do siły bodźców , wśród których wyróżnia się : apatię, bierność, gwałtowność, impulsywność i agresję.

Wymienione rodzaje zaburzeń u dzieci upośledzonych umysłowo pozostają w ścisłym związku z negatywnym oddziaływaniem środowiska rodzinnego oraz często z doświadczeniami z wczesnego dzieciństwa.

Zdaniem T.Gałkowskiego liczne niepowodzenia, jakie spotykają dziecko upośledzone umysłowo, które najczęściej nie jest w stanie przewidzieć rozwoju sytuacji i sprostać ciągłym wymaganiom ze strony otoczenia, powodują określony typ charakterystycznych zaburzeń emocjonalnych. Jeśli cele działania przekraczają możliwości dziecka opóźnionego, traci ono zaufanie do samego siebie. Nie sposób tu pominąć zjawiska niedostosowania społecznego na jakie narażone jest dziecko upośledzone umysłowo , w związku z trudnościami w zakresie wyciągania wniosków z wiadomości i doświadczeń, z brakiem krytycyzmu i sugestywnością. Należy podkreślić, że wpływ upośledzenia umysłowego na niedostosowanie społeczne ma niekiedy charakter nie bezpośredni jako schorzenie, ale jako zjawisko wywołujące niekorzystne dla dziecka konsekwencje środowiskowe.

Zgodnie z ustalonymi w literaturze specjalistycznej danymi, osobowość niedostosowanych społecznie charakteryzują daleko idące odchylenia od normy.

Są to tendencje do niehamowania swych reakcji uczuciowych, które wadliwie są

kierowane przez procesy korowe. Stąd zasadniczo wypływa chęć zaspokojenia własnych potrzeb emocjonalnych , bez względu na potrzeby otoczenia, a więc postawa agresywna, porywczość brutalność, mściwość, chęć destruktywnego działania.

U upośledzonych umysłowo i niedostosowanych społecznie występują wyodrębnione tendencje do podkreślania własnej osobowości, którą w sytuacjach życiowych odczuwają najczęściej nieświadomie jako zagrożoną, co jest związane z egocentryzmem, nieliczeniem się z otoczeniem i z obowiązującymi normami społecznymi. Wynikają stąd stałe konflikty z otoczeniem, najczęściej na tle stosunku do człowieka i do cudzego mienia, a więc tendencje społecznie negatywne. Zainteresowania tych jednostek odwrócone są od wartości pozytywnych , a charakteryzuje je często chęć wyżycia się w akcji społecznie destrukcyjnej. Zaznacza się u nich brak wizji życia w społecznie pozytywnej płaszczyźnie moralnej, brak poczucia odpowiedzialności, ponieważ system wartości nie jest ustalony lub jest ustalony wadliwie.

Jednostki te przejawiają niemożność zżycia się z normalną grupą społeczną. Zawsze i wszędzie są traktowani jako "najgorsi", brakuje im więc poczucia bezpieczeństwa, a co za tym idzie skłonni są do wyłamywania się i zrzucenia z siebie winy. Duża ich witalność powoduje wyżywanie się w łatwy sposób, żyją chwilą bez przewidywania konsekwencji. Wobec stałego poczucia zagrożenia /wskutek obronnych postaw otoczenia/ występuje potrzeba aprobaty i wiązania się z grupą osobników o podobnej postawie życiowej - co jest motywem łączenia się w tzw. grupy nieformalne.

W stosunku do pracy, nauki takie jednostki najczęściej objawiają niechęć do wysiłku i brak zdyscyplinowania, a w związku z tym najbardziej typowe wykroczenia : wagary, włóczęgostwo, kradzieże, oszustwa i kłamstwa. Jednocześnie potrafią wykazać zupełnie inny stosunek do wysiłku, jeżeli cel jego jest pociągający, interesujący i ma dla danego osobnika bardzo duże znaczenie.

Wszystkie te cechy występują na tle ogólnego podwyższonego napięcia czynnościowego zarówno kory, jak podkorza, a przy zaburzeniach organicznych dużą rolę odgrywają swoiste zaburzenia wyższych czynności nerwowych.

Do niespełnionych potrzeb zasadniczych, stanowiących tło występowania niedostosowania społecznego należą potrzeby: bezpieczeństwa, miłości, uznania, które w ramach danej osobowości domagają się zrealizowania. Niestety, niejednokrotnie potrzeby te nie mogą być spełnione na skutek wyjątkowo niepomyślnych warunków, w których znalazła się dana jednostka.

Poruszając problem zachowań agresywnych u dzieci upośledzonych umysłowo, należy również podkreślić wpływ rodziny jako środowiska wychowawczego dziecka. Rodzina stanowi najbardziej powszechne środowisko życia człowieka.

Zdaniem J. Szczepańskiego rodzina zapewnia jednostce zaspokojenie potrzeb emocjonalnych, w tym "potrzeby zwierzania się z przeżyć konfliktowych". Zaspokojenie tej potrzeby, daje człowiekowi możliwość uzyskania równowagi,

a zatem także utrzymania integracji osobowości. Niestety w przypadku dziecka upośledzonego umysłowo, zdarza się często, że jego problemy i przeżycia są bagatelizowane.

Badania nad rodziną dziecka upośledzonego wykazują , że rodzicom jest bardzo trudno pogodzić się z faktem, iż ich dziecko jest upośledzone. Na przykład badania K. Pogorzelskiego, którymi objęto 200 matek dzieci opóźnionych w rozwoju, ujawniły częste występowanie u tych matek psychonerwic, których główną przyczyną była trudność zaakceptowania faktu posiadania dziecka upośledzonego umysłowo.

Akceptacja dziecka upośledzonego umysłowo oraz trudności, jakie wynikają z jego psychofizycznego usposobienia, uwarunkowana jest wieloma czynnikami, spośród których ważną rolę odgrywa zrównoważenie emocjonalne rodziców i zgodność współżycia małżeńskiego. Zasadnicza rola integracji rodziny tkwi w czynniku emocjonalnym, jakim jest więź między członkami rodziny- małżonkami, rodzicami i dziećmi. O całokształcie stosunków między rodzicami a dziećmi , decyduje również sposób, w jaki dziecko odbiera postawy i zachowania rodziców zarówno w sytuacjach wychowawczych, jak też w różnorodnych przejawach życia codziennego oraz stopień identyfikacji z rodzicami. Postawy dziecka w stosunku do rodziców należy zgodnie z literaturą psychologiczną traktować jako funkcję wychowawczą, która rozwija się i kształtuje w toku osobistego doświadczenia, na drodze rozwoju intelektualnego, uczuciowego i społecznego. Postawa dziecka wobec matki i ojca, oraz więź emocjonalna, stanowią ważną dziedzinę stosunków wewnątrzrodzinnych.

Wpływa to bezpośrednio na proces identyfikacji z rodzicami, a w konsekwencji na sam proces uspołecznienia jednostki. Dzieci upośledzone umysłowo w swoich oczekiwaniach , co do idealnego obrazu domu , pragną nie zawsze sobie to uświadamiając, spokojnej atmosfery, zgody rodziców, a więc jednym słowem tego co tworzy "ciepło rodzinne".

Zadaniem rodziny jest także zaspokojenie wszystkich grup potrzeb, które wprawdzie są zaspokajane, ale w różnym nasileniu i w różnej formie. Istnieje grupa potrzeb nadrzędnych, których zaspokojenie jest niezbędne dla rozwoju osobowości i prawidłowego funkcjonowania jednostki upośledzonej umysłowo.

Te potrzeby to:

- potrzeba akceptacji przez rodziców i pewność, że są oni z dziecka zadowoleni

- potrzeba kontaktów z innymi dziećmi / niepełnosprawnymi i pełnosprawnymi /

- potrzeba opieki, pomocy a równocześnie zapewnienie samodzielności

- potrzeba uznania mimo inności dziecka

Realizacja tych potrzeb pełni szczególną rolę w rewalidacji psychicznej i społecznej dziecka upośledzonego umysłowo.

Szczególne znaczenie dla dziecka, ma przekonanie, że jest przez rodziców kochane i stanowi dla nich źródło zadowolenia. Od tego przekonania zależy jego poczucie własnej wartości, stosunek do otoczenia, aspiracje i perspektywy dalszego rozwoju.

Współczesna rodzina napotyka na swej drodze różne utrudnienia, które powodują zagrożenie jej prawidłowego funkcjonowania. Mają one źródła w zjawiskach mikrospołecznych, związanych ze zmianą obyczajowości, społecznymi niepokojami, a także w zjawiskach dokonujących się w obrębie samej rodziny, w której częstokroć następuje zderzenie wartości rodzinnych z wartościami nabywanymi w kontaktach społecznych i zawodowych . Niekiedy zaś mają miejsce konflikty między kształtującym się modelem nowoczesnej rodziny a układem ról wewnątrzrodzinnych.

Jak wynika z badań przeprowadzonych na temat warunków życia rodzinnego /E.Kramarczyk, E.Pisula/ dom rodzinny dziecka niepełnosprawnego nie tworzy z reguły najlepszych warunków dla jego rozwoju odporności emocjonalnej. Wyniki wskazują, że u matek posiadających dzieci upośledzone umysłowo panują nastroje przygnębienia, depresji, lęku i frustracji, które wynikają z konieczności rezygnacji z realizacji planów zawodowych i życia towarzyskiego. Charakterystyczny dla nich jest także chroniczny stan zmęczenia będący skutkiem przeciążenia obowiązkami i poczucie bezradności oraz osamotnienie. Jak się bowiem okazuje, matki dzieci niepełnosprawnych nie czują się otoczone fachową opieką bądź życzliwością ze strony najbliższego otoczenia, także tego, które do takiej pomocy jest powołane. Dziecko upośledzone umysłowo pod wieloma względami powinno być traktowane jak zdrowe dziecko. Znając główne jego cechy, można skutecznie modyfikować niektóre formy zachowania , oraz nadawać im pożądany kierunek. Podstawą, na której daje się kształtować z dobrym efektem pożądane nawyki i umiejętności, zmniejszać nasilenie występujących zaburzeń i niedomagań rozwojowych jest nawiązanie z dzieckiem kontaktu emocjonalnego, polegające na zdobyciu jego zaufania. Trzeba równocześnie wyzbyć się nieprawidłowych pojęć na temat istoty upośledzenia, braku wiary w skuteczność starań rewalidacyjnych, by w ten sposób przeciwdziałać postawom rezygnacji, stagnacji czy bezradności. Wyzbycie się powyższych pojęć na pewno spowoduje, że stosowanie różnorodnych form pracy, dostarczy dziecku przyjemnych i radosnych doznań, wyzwoli naturalne odruchy powodzenia i sukcesu , oraz udzieli skutecznej pomocy stymulującej kształtowanie osobowości.

Literatura:

Sokołowska A., Urynek M. (1996)Terapia zaburzeń psychoruchowych i emocjonalnych u dzieci z głębszym upośledzeniem umysłowym

Gałkowski T. (1979)Dzieci specjalnej troski

Borzyszkowska H. (1971)Współpraca szkoły specjalnej z domem rodzinnym

Wojciechowski F. (1990)Dziecko umysłowo upośledzone w rodzinie

Opracowanie: Barbara Franczuk

Zespół Szkół Specjalnych Nr 3

---