Sandra Lipsitz Bem „ Męskość kobiecość. O różnicach wynikających z płci”
Rozdz. 4 Kształtowanie tożsamości rodzajowej
- poglądy na temat wpływu mechanizmów społecznych na kształtowanie tożsamości rodzajowej, kładzace nacisk na socjalizację, ograniczenia sytuacyjne dominują w socjologii od ok. 50 lat
- wszystkie teorie socjalizacji podkreślają dostosowanie się dziecka do ustalonego wcześniej wzorca lub szablonu kulturowego, jednak istnieją różnice w tym zakresie miedzy teoriami socjologicznymi i antropologicznymi, które uwypuklają inne aspekty tego procesu niż teorie psychologiczne. Socjologia i antropologia koncentruje się tu nie na jednostkach, ale na socjalizacji do zajęcia określonych miejsc w strukturze społecznej, która oparta jest na podziale pracy ze względu na rodzaj, tak więc socjalizacja dotyczy nie tylko umiejętności ale również psychiki jednostek, która musi być tak ukształtowana aby jednostki te odgrywały wyznaczone im role
- analizy socjalizacji w socjologii dokonane przez m.in.- T. Parsonsa i Roberta Balesa, Herberta Barry’ego, Margaret Bacon ( nie są omówione); koncepcja Beatrice Whiting i Carolyn Edwards- stwierdziły je chłopcom i dziewczynkom zapewnia się inne „ środowiska nauki” z różniącymi się kategoriami „partnerów społecznych”- dziewczynkom tworzy się więcej okazji do rozwijania opiekuńczości, opieki nad innymi itp.
- psychologia rozpoczyna swoją analizę socjalizacji od analizy naznaczonych stereotypem rodzaju oczekiwań dorosłych tworzących strukturę społeczną- odmiennie traktują chłopców i dziewczynki, ponieważ posiadają naznaczony stereotypem, z góry wyrobiony sąd na temat płci i ról płciowych ( np. eksperyment Fagot- dziewczynki zachęcane są do komunikowania się w sposób łagodny, chłopcy w sposób asertywny, w wyniku takiego odmiennego traktowania po 12 miesiącach prezentowali oni odmienne style komunikowania się)
- teorie struktury społecznej i teorie sytuacyjne podkreślają, że dzieci i dorośli są ograniczeni przez sytuacje, w których się znajdują- kształtowanie rodzaju przez wyznaczanie kobietom i mężczyznom odmiennych i nierównych miejsc w strukturze społecznej- powoduje to ograniczenia psychiczne, ukierunkowuje ich motywacje w stronę stereotypu k i m; aspekt psychologiczny w tej teorii- jeśli zmienimy pozycję kobiety w strukturze społecznej, to jej motywacje i zdolności również ulegną zmianie
Wniosek: teorie socjalizacji i społeczno- strukturalne skupiają się na tym, jak kultura przypisuje mężczyznom i kobietom płeć męską lub żeńską; teorie psychoanalityczne- koncentrują się na tym jak konflikty psychiczne u dziecka wpływają na kształtowanie się jego tożsamości rodzajowej
- we współczesnych społeczeństwach demokratycznych, którego członkowie wybierają sobie role, jakie chcą odgrywać w dorosłym życiu, kluczowe staje się pojęcie tożsamości psychologicznej- jest to coś, co człowiek kształtuje na swoje potrzeby, a nie coś, co nabywa w procesie uspołeczniania dzięki swojej pozycji w strukturze społecznej. W psychologii zaznacza się, że męskość, kobiecość a nawet orientacja aseksualna są uzależnione od zaangażowania jednostki w budowanie pewnych aspektów swojej osobowości ( np. ruch gejowsko- lesbijski, ruch kobiet- jednostka przenosi osobiste odczucia własnej tożsamości na arenę polityczną). W teoriach kształtowania tożsamości jednostka nigdy nie jest bezwolnym obiektem działania kultury, zawsze nadaje znaczenia zjawiskom i rzeczom, z którymi się styka, w tym również swojemu „ja”
- teoria schematu- dzieci wychowywane w społeczeństwach naznaczonych polaryzacją rodzajów ( polaryzacja rodzaju - organizacja życia społecznego wokół rozróżnienia męski- kobiecy, to wymuszanie kulturowego związku między płcią a praktycznie każdym innym aspektem ludzkiego doświadczenia- sposobem ubierania się, rolami społ., sposobem wyrażenia emocji itp.)uwewnętrzniają tą polaryzację i same stają się spolaryzowane pod względem rodzaju- są schematyczne rodzajowo-co pozwala im stać się osobnikami konwencjonalnymi pod względem rodzaju – oceniają przez pryzmat płci zachowania własne i innych, odrzucając te, które są niezgodne z tymi schematami. Teoria ta zawiera dwa założenia na temat kształtowania się rodzaju jednostki:
1) rozwijające się dziecko uwewnętrznia postrzeganie rodzaju zakorzenione w kulturze i praktyce społecznej
2) uwewnętrzniony pryzmat rodzaju wytwarza u jednostki skłonność do kształtowania tożsamości zgodnej z przyjętym wzorcem
Teoria ta zwraca uwagę na proces wrastania w kulturę, dzięki któremu jednostka przejmuje od kultury androcentryzm i polaryzację rodzajów
- proces wrastania w kulturę- kształtowanie jednostek przez codzienne doświadczenia społeczne, które są zaprogramowane przez zinstytucjonalizowane praktyki społeczne. Cechą charakterystyczna jest to, że na ogół przeciętna jednostka ma bardzo małą świadomość zasad, mechanizmów i interpretacji, którymi posługuje się kultura w celu organizowania rzeczywistości ( teoria Geertza)
- kultura jest zdominowana przez androcentryzm i polaryzację rodzajów
- androcentryzm w zwyczajach społecznych- np. zatrudnienie- kobiety są zatrudniane w tych obszarach, które są ucieleśnieniem trzech androcentrycznych definicji kobiety:a) której zadaniem jest wypełnianie funkcji reprodukcyjnych i związanych z prowadzeniem domu – są to prace pomocnicze na rzecz wyżej stojącego w hierarchii mężczyzny- np. praca sekretarki, pielęgniarki b) która ma stymulować lub zaspokajać męskie potrzeby seksualne- np. prostytutka lub pośrednio związane z seksualnością, a podkreślające kobiecą atrakcyjność seksualną- np. stewardessa, recepcjonistka c) jako istoty gorszej, jako odstępstwo od męskiego standardu – nieprzerwana praca na pełnym etacie w domu
WNIOSEK: androcentryczne zwyczaje społeczne przydzielają mężczyznom i kobietom odmienne i nierówne pozycje w hierarchii społecznej; pozycje zajmowane przez mężczyzn dają im o wiele więcej możliwości zarobkowania, zdobywania przydatnych na rynku pracy umiejętności, sprawowania władzy; nierówne pozycje społeczne sprawiają, że odmienne codzienne doświadczenia społeczne kobiet i mężczyzn kształtują całkowicie różne sposoby postrzegania rzeczywistości
- androcentryzm w rodzienie- oczekiwania, że nawet pracująca zawodowo żona będzie wykonywała obowiązki domowe, a zgodnie z definicją kobiety jako osoby zaspokajającej potrzeby seksualne mężczyzny – oczekiwanie, że żona będzie współżyła na każde żądanie męża ( przejawem może być gwałt w małżeństwie)
- polaryzacja rodzaju- ma miejsce od najwcześniejszych lat życia dziecka- np. zachęcanie dziewczynek do zabawy lalkami itp. – naznaczone polaryzacją rodzajów zwyczaje społeczne programują odmienne doświadczenie społeczne kobiet i mężczyzn, a jednocześnie komunikują k i m, że rozróżnienie pomiędzy tym , co męskie a tym, co kobiece ma ogromne znaczenie dla każdego aspektu życia jednostki
- obok polaryzacji rodzajów kładzie się nacisk na polaryzację rodzajów pożądania seksualnego i przejawów seksualności- norma heteroseksualności ( przejawia się w braku prawa do legalizacji związków jednopłciowych w niektórych krajach, odmowa jawnego uczestnictwa gejów i lesbijek w życiu kościoła, organizacja społecznych kontaktów młodzieży wg wzorca pary heteroseksualnej, nieobecność gejów i lesbijek w mediach itp.)
- polaryzacja rodzajów, wpajanie wąskiej definicji płci jest ogranicza indywidualność jednostki, szczególnie, gdy wyłamuje się ona z tych ograniczeń- mężczyźni i kobiety przekraczający granicę wyznaczone przez polaryzację rodzajów są silnie napiętnowani ( ale mężczyźni silniej- np. sytuacja kiedy chłopiec chce przymierzyć sukienkę powoduje silne lęki rodziców o jego tożsamość rodzajową). Androcentryzm narzuca definicje prawdziwego mężczyzny, co powoduje wystąpienie u wielu mężczyzn poczucia zagrożenia własnej męskości ( więcej o tym w książce Badinter, którą również streściłam J). Jeśli chodzi o kobiety to to też ma swoje konsekwencje- np. kobiety niemogące mięć dzieci doświadczają uczucia, że nie są prawdziwymi kobietami; starsze kobiety jako niespełniające wymogów atrakcyjności fizycznej są marginalizowane w społeczeństwie
Osobowość
- w społeczeństwach, w których mamy do czynienia z przekształcaniem płci żeńskiej i męskiej w kulturowo rozumianą męskość i kobiecość, z nierównymi rolami społecznymi k i m, zakłada się istnienie określonej pod względem rodzaju osobowości kobiet i mężczyzn jako statycznego zbioru cech męskich i żeńskich ( męskość- kojarzona z orientacją „ czynnikową”, z troską o siebie; kobiecość- orientacja ”grupowa”, troska o relacje z innymi)
- my sami jesteśmy ograniczeni przez przyswojone podczas życia schematy rodzajowe- zadajemy sobie pytania ” czy to zachowanie jest zgodne z kulturowym pojęciem prawdziwego mężczyzny lub prawdziwej kobiety?”
- określona pod względem rodzaju osobowość to coś więcej niż tylko zbiór cech męskich i żeńskich, jest to również sposób patrzenia na rzeczywistość, wytwarzający i powielający te cechy podczas całego życia
- słynny test Sandry Lpistz Bem, który miałyśmy wypełnić na wykładzie, miał na celu zidentyfikować ludzi pod względem rodzaju- tych, którzy w skali męskości i kobiecości wybrali, jako opisujące ich, cechy odpowiadające funkcjonującym w społeczeństwie definicjom tego, co jest właściwe danemu rodzajowi- a następnie sprawdzeniu, czy te protopy męskości i kobiecości częściej niż inne jednostki porządkują informacje na podstawie rodzaju ( badania pokazują, że osoby konwencjonalne pod względem rodzaju unikają nawet zwyczajnych czynności, które są przez kulturę definiowane jako niewłaściwe dla ich płci – np. te związane z nastawieniem instrumentalnym i nastawieniem wspólnotowym)
- powszechna polaryzacja i androcentryzm sprawia, że przypadki dyskryminacji ze względu płeć są bagatelizowane i uznawane jako naturalne- np. niski udział kobiet w parlamencie; również wpływa to na postrzeganie kobiet i mężczyzn - postrzeganie mężczyzn jako kompetentnych i godnych pochwały, dopóki nie zostanie udowodnione, że jest inaczej, natomiast kobiety same muszą udowodnić, że są kompetentne, co sprawia, że mężczyźni przyznają sobie zbyt dużo pierwszeństwa i przywilejów, a kobiety zbyt mało
Ciało
- obok osobowości, również ciało podlega jest naznaczone androcentryzmem i polaryzacją płci- kształtowanie określonego pod względem rodzaju ciała pokazuje jak bardzo androcentryzm i polaryzacja rodzajów wpływają na jednostkę, jej myśli o tym, co jest dla niej właściwe. Przez ciało autorka tu rozumie nie tylko to jak ludzie wyglądają w ubraniu lub bez niego, ale także sposób, w jaki funkcjonują fizjologicznie, w jaki doświadczają i wyrażają swój popęd seksualny
- rozpowszechniona chęć uwypuklania biologicznych różnic między płciami poprzez sprawianie, by ciała miały wygląd bardziej męski lub kobiecy, potwierdza to, do jakiego stopnia patrzenie przez pryzmat polaryzacji rodzajów wywiera wpływ na sposób, w jaki ludzie spostrzegają siebie i kształtują swoją tożsamość
Androcentryczne heteroseksualizm
- przemoc mężczyzn wobec kobiet jest wyolbrzymioną formą męskiej dominacji i uprzedmiotowienia kobiet; jest to nieunikniony kulturowy produkt uboczny androcentrycznego heteroseksualizmu, który dokonuje erotyzacji nierówności płci
- androcentryczne heteroseksualizm wiąże się z tym, że ludzie pochwalają i uważają za naturalne związki heteroseksualne, w których mężczyźni dominują, podejmują decyzję, są lepiej wykształceni, lepiej zarabiają, są bardziej asertywni, posiadają odpowiednie „męskie” cechy biologiczne- są wyżsi, silniejsi; z mniejszą aprobatą spotykają się związki odwrotne, w których kobiety dominują i posiadają powyższe cechy. W tej perspektywie obiektem seksualnym jest zawsze kobieta ( eksponowanie nagiego ciała kobiety w sztuce, reklamie, mediach itp.).
Wstręt do homoseksualizmu
- zachowania homofobiczne przejawiają głównie te jednostki, które mocno zinternalizowały kulturowe scenariusze rodzaju, postrzegają one homoseksualizm jako podstawowe zagrożenie dla ich statusu jako kobiety lub mężczyzny oraz nieodwracalne zagrożenie dla normalności; tego typu zachowania przejawiają częściej mężczyźni niż kobiety, którzy próbują wzmocnić swoją męskość przez zaznaczenie odmienności od homoseksualnych mężczyzn
- seksualność kobiety w androcentrycznym społeczeństwie jest do tego stopnia zdefiniowana z męskiej perspektywy, że istnienia lesbijek prawie się nie dostrzega
Kształtowanie nonkonformisty rodzajowego
- t kategoria osób obejmuje wszystkich tych, którzy zaprzeczają naznaczonej androcentryzmem, polaryzacją rodzajów definicji prawdziwego mężczyzny i prawdziwej kobiety ( lesbijki, geje, osoby biseksualne, transseksualne, transwestyci, dzieci z zaburzeniami tożsamości rodzajowej), oraz osoby, które aktywnie sprzeciwiają się kulturowym scenariuszom rodzaju. Przez fakt swojego istnienia nonkonformiści rodzajowi rzucają wyzwanie rzekomej naturalności związku między płcią ciała a rodzajem psychiki.
- bardzo często te osoby i ich zachowania są traktowane w kategoriach patologii, a najważniejsza staje się odpowiedź na pytanie o przyczyny i leczenie tych „zaburzeń”, należy to poznanie wg autorki zmienić, ponieważ różnorodność pod względem rodzaju jest naturalna
- nonkonformiści rodzajowi zadają sobie z kolei takie pytania: jeśli różnorodność płciowa jest normą obowiązującą wśród ludzi, to dlaczego większość z nich usiłuje ukształtować swoje „ja” wg wzorca heteroseksualizmu oraz modelu męskości lub kobiecości; a po drugie, jak płciowi nonkonformiści mają budować alternatywną tożsamość w społeczeństwie, które konsekwentnie uważa ich za nienormalnych psychicznie? ( aby odpowiedzieć na drugie pytanie warto prześledzić rozwój tożsamości gejów i lesbijek w XX wieku – do II wojny światowej w USA musieli oni samotnie radzić sobie z problemem budowania alternatywnej tożsamości we wrogiej im kulturze, po II wojnie powoli się to zmienia- budowana jest cała infrastruktura ( bary , gazety, kościoły itp.) służące zbudowaniu bogatego życia społecznego lesbijek i gejów poza nurtem dominującej kultury- przekształcili się w ten sposób w dynamiczną i wzajemnie powiązaną społeczność (subkulturę), w latach 70 – tych ta subkultura przekształciła się w ruch społeczny, zapewniając nie tylko społeczne, ale również ideologiczne i polityczne poparcie dla nonkonformizmu rodzajowego- gejom i lesbijkom udało się stworzyć upolitycznioną tożsamość seksualną)