Jaroslav Haszek

NIEZNANE PRZYGODY DOBREGO WOJAKA SZWEJKA
I INNE POWIADANIA

Jaroslav Hasek: głosy do genealogii Józefa Szwejka szewca z

Winogradów i dobrego żołnierza CK - armii austryjackiej

Zdegradowany jednoroczny ochotnik Jaroslav Hasek, kiedy przybył do 11 kompanii marszowej 91 pułku budziejowickiego, dla pięknej zielonej barwy nazywanego „papuzim”, aby w Czeskich Budziejowicach oraz w Brucku nad Litawą przejść wraz z innymi „zuwachsami” dobranymi z aresztów i batalionów karnych gruntowną reedukację militarną pośród doświadczonych i zdyscyplinowanych żołnierzy oraz oficerów austriackich, miał za sobą bogatą anarchiczną przeszłość literata i dziennikarza i wlokła się za nim czarna legenda niepoprawnego cygana, straceńczego alkoholika i nieobliczalnego awanturnika.

Do Czeskich Budziejowic kandydat na chorążego przyjechał nie z własnej woli, choć w oficjalnej wojskowej nomenklaturze nazywał się.Jednorocznym ochotnikiem”. „Jednoroczny ochotnik” był po prostu rekrutem z cenzusem, uprzywilejowanym kandydatem na członka korpusu oficerskiego, który miał przejść odpowiednie wyszkolenie wojskowe w rocznej szkole oficerskiej. Przybył tu z fatalną opinią, która sytuowała go w sposób szczególny w niewielkiej zbiorowości młodych ludzi, z których tylko część miała ochotę walczyć - jak to się śpiewa w starej czeskiej piosence żołnierskiej -.”za pana cesarza i jego rodzinę”, a inni po prostu pili i bawili się, gotowi zawsze powiększyć grupę obiboków i symulantów, jak później szeregi czeskich dezerterów, którzy w 1915 roku zaczęli masowo przechodzić na rosyjską stronę. Austriacki oficer z praskiej komendy uzupełnień, który na Wyspie Strzeleckiej kierował do wojska otyłego i prowokująco się zachowującego literata - na pytanie, kim jest z zawodu w cywilu, odpowiedział bezczelnie: „Tauglich ohne Gebrechen”- „Zdolny bez ułomności” - polecił go uwadze władz wojskowych, wystawiając następującą charakterystkę: „Haschek Jaroslaus, nach seine Angabe Schriftleitersetzer. Ein Schwindler und Betriiger”.

Trzeba od razu powiedzieć, iż w rzeczy samej Jaroslav Hasek, który według własnego oświadczenia wystąpił przed komisją poborową jako „redaktor i drukarz”, starał się również zasłużyć na miano „krętacza i oszusta”. Jego teczka personalna w komendzie policji praskiej od lat puchła od doniesień o jego różnych łajdactwach i przewinieniach.

To po nocy strzelał z dziecięcego pistoletu, to inicjował w stanie nietrzeźwym za białego dnia „występy uliczne”, to zapalał uliczne latarnie i dowodził, że „najciemniej jest zwykle pod latarnią”, to niszczył kosze ochronne drzew na ulicach, to zamierzał skakać do Wełtawy.

Ale w sprawy wojskowe wmieszał się dopiero jesienią 1914 roku, kiedy to w zenicie nacjonalistycznego podniecenia i nienawiści do Rosjan, wywołał incydent opisany przez praskiego komisarza policji, pana Slavićka: „Podczas kontroli meldunków właściwych dla cudzoziemców stwierdzono, że w hotelu „U Valśu” mieszka Jaroslav Hasek według informacji urodzony w Kijowie i zamieszkały w Moskwie. Na urzędowy rozkaz zameldowany na wspomnianej karcie był przyprowadzony i stwierdzono, iż jest nim znany pisarz i dziennikarz, Jaroslav Hasek, który podczas przesłuchania oświadczył, iż chciał się przekonać, czy kontrola policyjna ewidencji cudzoziemców jest w okresie wojny należycie prowadzona i dlatego zapisał na wspomnianej karcie fałszywe daty”. Nie sądził wówczas, iż Kijów i Moskwa staną się ważnymi etapami w jego życiowej i wojennej wędrówce. Tak jak we wrześniu 1911 roku nie sądził, - iż w złowrogi sposób rzeczywistość potwierdzi jego przypuszczenie, że zbliża się katastrofa: „...chyba będzie wojna i wielu ludzi polegnie w służbach różnych państw”.

Pobyt w szkole jednorocznych ochotników w Czeskich Budziejowicach był jednym ciągiem awantur, pijaństw, oszustw, żartów i ryzykownych demonstracji. Jaroslav Hasek skupił wokół siebie doborową kompanię wydmikufiów i żartownisiów, z którymi przepijał honoraria uzyskane za publikowane w prasie humoreski. Zrazu wyzywająco pilny adept wojennego rzemiosła, coraz częściej podpada zwierzchnikom.

Kiedy kapitan Adamićka, życzliwy mu dowódca kompanii, poprosił Haska, aby ozdobił jakimś patriotycznym napisem ścianę w sali wykładowej, stworzył dziełko następującej treści:

Zum Befehl auf der Wand Gott strafe Engeland!

Her Gott ist mobilisiert; und mit seinem Name mit England ist Amen!

Wybuchła afera i sprawa mobilizacji Pana Boga, nawet w celu ukarania kupieckiego, kramarskiego Albionu, stała się jednak przedmiotem dochodzenia służbowego i dobrze się stało, że autor „patriotycznego” wierszyka nie stanął przed sądem oskarżony o obrazę religii. Symulant i birbant stracił wreszcie naszywki „jednorocznego ochotnika”, oskarżony o obrazę oficera przesiedział w areszcie i podobno w wagonie aresztanckim skierowany został do obozu wojskowego w Brucku nad Litawą, gdzie wraz źli kompanią miał się przygotowywać do wymarszu na front.

Jaroslav Hasek nie chciał walczyć za cesarza i austriacką ojczyznę.

Zbyt długo zajmował się - jak śpiewano w anarchistycznej piosence - „waleniem aż miło w Austrię spróchniałą”, obśmiewaniem biurokratyzmu i udowadnianiem jej zbędności, aby teraz nadstawiać głowę za „starego Prochazkę”, jak potocznie i prześmiewnie nazywała cesarza czeska ulica, czyniąc go bohaterem licznych dowcipów wyśmiewających głupotę i ograniczoność umysłową Franciszka Józefa I, dziedziczne zresztą - obok padaczki i szaleństwa - dynastyczne dobra Habsburgów.

Jaroslav Hasek był zaprzysiężonym przeciwnikiem monarchii austriackiej i zdecydowanym słowianofilem, liczącym w skrytości ducha na Rosję i na jej surową rozprawę wojenną ze znienawidzoną Austrią; w cichości ducha, bo,słowianofilstwo było w tym okresie uważane za ciężkie przestępstwo, za zdradę stanu. Czesi, z którymi Hasek służył w 91 pułku budziejowickim - podobnie jak on - wyróżniali się szczególną postawą biernej aktywności, polegającej na destrukcji i sabotowaniu dyscypliny wojskowej. Ani chcieli brać udział w wojnie, ani łączyli przymus wojowania z własnym interesem narodowym. Na ogół nastawieni byli prorosyjsko, sądzili tradycyjnie, iż nadzieję na odrodzenie niezależnego państwa należy wiązać ze zwycięstwem Rosji nad Austro - Węgrami i cesarstwem niemieckim. Tak przynajmniej formułowała swe rachuby bardziej radykalna część czeskiego społeczeństwa, odnosząc się do wojny w kontekście działań politycznych mających na celu restytucję państwa Czechów i Słowaków, które miało powstać pod berłem dynastii Romanowych, a po upadku caratu pod opieką państw zachodnich. Działania te prowadzili na emigracji Tomas G. Masaryk oraz Edvard Benes, wykorzystując informacje płynące od tajnych ugrupowań czeskich działających w kraju.

Jednocześnie - co wywoływało gniew i oburzenie radykałów - politycy czescy działający w kraju forsowali program lojalności wobec cesarstwa, domagając się jednakże spełnienia dawnych żądań państwowego wyodrębnienia ziem czeskich. Nie pragnęli jednak upadku monarchii, obawiali się, że jej koniec umocni jeszcze bardziej Niemcy i może zagrozić aneksją Czech przez państwo niemieckie, choćby nawet pokonane, ale jednolite narodowo i groźne przez ogrom i dynamizm niemieckiego żywiołu ludnościowego. Natomiast uniezależnienie krajów Korony św. Wacława polityka czeska kojarzyła z nadzieją wyparcia lub ograniczenia roli mniejszości niemieckiej, tak jak to stało się na Węgrzech po ugodzie austrowęgierskiej.

Ogólnie rzecz biorąc stosunki polityczne pomiędzy Czechami, a rządem wiedeńskim były tradycyjnie złe. W ciągu długotrwałych rządów cesarza Franciszka Józefa I nigdy nie udało się zaspokoić żądań czeskich i rozwiązać problemu czeskiego w zgodzie z postulatami tej narodowo i ekonomicznie bardzo aktywnej mniejszości. Czesi czuli się pokrzywdzeni dualistycznym rozwiązaniem kwestii węgierskiej; jeszcze w 1865 roku Frantisek Palacky, wybitny historyk czeski i działacz narodowy, zwracał uwagę, że utworzenie dualizmu będzie otwarciem szans dla idei panslawistycznych w Czechach, co doprowadzi Austrię do katastrofy, o której myślał „z prawdziwym żalem, ale bez bojaźni”, bo Słowianie byli przed Austrią i będą po niej. Nie mogli też zaakceptować j projektów ugody czeskoniemieckiej premiera Taaffego, bowiem obawia, li się, iż wyodrębnienie okręgów czysto niemieckich od czeskich umocni żywioł niemiecki w ziemiach podsudeckich oraz na Śląsku i Morawach; gdzie szybko rozwijał się przemysł i dokąd ściągał robotniczy i chłopski element czeski w poszukiwaniu pracy. Uznanie administracyjnej i kulturalnej supremacji Niemców oznaczałoby skazanie Czechów na wynarodowienie oraz likwidację szans na czechizację miast i rejonów przemysłowych. Młodoczeska polityka narodowa nastawiona była na kompromis, ale pojmowała go jako wykorzystywanie każdej okazji dla uzyskania własnych korzyści. Budziło to z kolei nieufność Niemców, pośród których rosła fala skrajnego nacjonalizmu; Niemcy austriaccy żądali bardziej ścisłego związku z cesarstwem niemieckim oraz takich zmian administracyjnych, które uprzywilejowałyby Niemców mieszkających w Przedlitawii. Odpowiedzią była reakcja nacjonalizmu czeskiego, który w 1897 uzyskał własną reprezentację polityczną w postaci partii narodowosocjalistycznej. Narodowe postulaty czeskie wspierały również inne partie mieszczańskie, m.in. agraryści, skupiający zamożnych chłopów oraz partia chrześcijańskorobotnicza. W rzeczy samej sprawy narodowe były również najważniejsze dla socjaldemokratów, pośród których coraz silniejszy, dominujący z czasem wpływ mieli uzyskać zwolennicy reformistycznej koncepcji Tomasa G. Masaryka, tłumiący klasowe ruchy czeskiego proletariatu oraz potęgujący dezorientację w świadomości czeskiej klasy robotniczej.

Wojnę rozpoczęła Austria niepomyślnie. Nie powiodła się idea upokorzenia Serbii w odwet za zamach na Ferdynanda w Sarajewie; dwie ofensywy austriackie zakończyły się militarnym niepowodzeniem oraz polityczną kompromitacją. Rosja, która wbrew austriackim rachubom przystąpiła do wojny, odnosiła sukcesy i wyparła armię austriacką na linię Karpat i Dunajca, zadając wojskom cesarskim ciężkie straty.

Na froncie francuskim załamała się nad Marną ofensywa niemiecka.

W maju 1915 roku wojnę wypowiedziały Włochy, a kampania wojenna nad Piawą wykazała mierną wierność słowiańskich pułków. Odepchnięto - co prawda - przy pomocy wojsk niemieckich Rosjan na wschód, ale walki były nadzwyczaj ciężkie i prawie po roku od ofensywy gorlickiej front austriackorosyjski załamał się ponownie w czerwcu 1916 roku i dowództwo przeszło w ręce niemieckie. Wojnę wypowiedziała również Rumunia i armia, austriacka trzymała się tylko dzięki aktywnej pomocy niemieckiej.

Wojna wywołała również komplikacje w funkcjonowaniu austro - węgierskiego organizmu państwowego. Przemysł pracował na zaopatrzenie armii i dla zaspokojenia jej potrzeb przeznaczono większość produktów rolnych. Na stanowiskach robotniczych pracowały teraz kobiety i dzieci. Komunikacja kolejowa była również podporządkowana interesom armii, co pogłębiało jeszcze bardziej trudności zaopatrzeniowe ludności. Konflikt wojenny się przedłużał, rosła nędza i ofiary w ludziach, brakowało żywności, opału i ubrania, kwitła spekulacja i lichwa. Jednocześnie administracja austriacka, aby stłumić wszystkie możliwe niepokoje i opór wprowadzała coraz to nowe restrykcje, które nasiliły się w chwili przejęcia kontroli nad życiem społecznym i politycznym przez władze wojskowe. Armia administrowała również wielkimi zakładami przemysłowymi. W życiu społecznym i politycznym stosowano coraz bardziej ostry terror, tłumiąc wolność słowa, zakazując działalności politycznej oraz zrzeszania się, drakońsko każąc za przeciwstawianie się wojnie oraz obrazę majestatu. Kiedy w 1915 roku cały pułk czeski przeszedł na stronę rosyjską i mnożyły się pojedyncze przypadki dezercji, władze austriackie i węgierskie przystąpiły do szowinistycznego prześladowania mniejszości słowiańskich, w tym Czechów w szczególności. Nasilono germanizację w urzędach, w większości szkół urządzono szpitale, z bibliotek wyłączono najlepsze dzieła czeskiej literatury patriotycznej, rozwiązano organizację „Sokół” oraz inne stowarzyszenia czeskie, skazywano za byle jakie czyny na niezwykle wysokie kary. Aresztowania i niesprawiedliwe procesy wywoływały nienawiść i opór strony czeskiej i zadecydowały o tym, że wielu Czechów uczestniczyło w masarykowskiej konspiracji trudniąc się zbieraniem j informacji dla mocarstw zachodnich oraz sympatyzowało z utworzoną w Paryżu Czeską Radą Narodową. Porozumienie stawało się coraz bardziej niemożliwe, a zamordowanie premiera K. Stlirgha przez Friedricha Adiera, syna znanego polityka, na znak protestu przeciwko krzywdzeniu Czechów, było rozumiane jako oznaka poważnego kryzysu wewnętrznego. Bezmyślne i surowe represje władz wojskowych, tworzenie obozów koncentracyjnych, wytaczanie procesów sądowych nawet lojalistycznym politykom, głód i trudności ogólnogospodarcze, zniechęcały do Wiednia także oddanych Austrii czeskich lojalistów. Nic już nie mogło powstrzymać wrogości i zbliżającego się starcia. Proza Jaroslava Haska publikowana w pismach krajowych oraz podczas pobytu w Rosji oddaje antyhabsburskie nastroje czeskie w sposób realistyczny i maksymalnie wierny. Nikt już nie miał złudzeń; Czesi czekali na dzień gniewu i zemsty.

W chwili, kiedy Jaroslav Hasek rozpoczynał służbę wojskową, miał 32 lata, za sobą nieudane małżeństwo, debiut poetycki, który nie zwrócił prawie żadnej uwagi, a jeśli już go zauważono („Moderni źivot”), to uznano go za śmiesznie wydęty, co podwójnie bolało, kilka tomów humoresek i felietonów, szkiców i opowiadań, które nie stanowiły w tamtym czasie gatunku literackiego, który by się cieszył szczególnym prestiżem artystycznym, nieuregulowaną egzystencję dziennikarza, co prawda, utalentowanego i bardzo pracowitego, ale równocześnie niezrównoważonego, cygana i żartownisia, wesołego pijaka i bohatera niezliczonych skandali, zabawny epizod polityczny związany z założeniem oraz opracowaniem programu Partii Umiarkowanego Postępu w Granicach Prawa, próby tworzenia literackich kabaretów. Na końcu dodajmy, że również nieudaną i raptownie przerwaną karierę urzędnika bankowego oraz smutne, pełne lęków dzieciństwo i młodość, niezrealizowane marzenia o studiach w wiedeńskiej akademii konsularnej, epizod drogeryjny - uczył się bowiem tego zawodu u pana Kokoschki na Persztynie.

Chronicznie nieprzystosowany ani do rodzinnego domu, ani do szkoły, ani do zajęć zawodowych, ani do czeskiego systemu politycznego, ani wreszcie do austriackich stosunków społeczno-politycznych oraz do Kościoła znajdował się przez całe, życie ze wszystkimi w konflikcie.

Dominująca zbiorowość narodowa - Niemcy oraz społecznoekonomiczna - mieszczaństwo przez wszystkie praktyki polityczne i społeczne stawiała Haska jako członka społeczności podporządkowanej czeskiej nie tylko w sytuacji gorszej i uzależnionej, ale również materialnie nieustabilizowanej. Wyobcowany czeski dziennikarz i literat protestował przeciwko temu burzeniem społecznych konwencji, agresywnym lekceważeniem norm i praw, permanentnym wyzwaniem rzucanym wszystkiemu, co przez zbiorowość praską uznane było za święte i nienaruszalne.

Nic też dziwnego, że anarchokomunizm stał się wielkim przeżyciem światopoglądowym młodego Haska, podobnie jak był nim dla twórców z nowej generacji pisarskiej, która wstępowała do literatury czeskiej u progu dwudziestego stulecia. I choć popularny praski humorysta i cygan funkcjonował raczej na dalekim obrzeżu praskiego życia literackiego, był jak wielu współczesnych mu poetów i prozaików ideowym uczniem Krapotkina, Reclusa i Grave’a. Wierzył w bezwzględną wolność jednostki i wiązał możliwość jej osiągnięcia z koncepcją zbudowania komunizmu gospodarczego, obejmującego nie tylko środki produkcji, ale i dobra konsumpcyjne. Wspólna własność zapewnić miała natychmiastowe przejście do bezpaństwowej formy komunistycznej egzystencji, do całkowitej i bezwarunkowej fazy wolnego bytowania wyzwolonego ze zmory stosunków własnościowych i wytworzonych przez nie form społecznego i jednostkowego egzystowania. Realizację tych ideałów społecznych, które w strachliwe drżenie wprawiały czeskie i niemieckie mieszczaństwo, wiązał z wiarą w społeczny instynkt mas, w spontaniczną zdolność tłumu do dobrowolnej organizacji społecznej.

Antykapitalistyczna utopia odbijała jak w lustrze niepokoje, nadzieje i nastroje drobnego mieszczanina i robotnika w kraju wchodzącym dopiero na drogę intensywnego uprzemysłowienia, stała się pokoleniową prawdą czeskiej moderny. Była wielkim przeżyciem, decydowała o postawie młodych, określała rodzaj i naturę buntu przeciwko pokoleniom ojców, grzęznącym w politycznym lojalizmie i oportunizmie.

Ułatwiała nawiązanie bliskich stosunków w obrębie całej generacji oraz dawała poczucie wspólnoty ideowej z innymi, szczególnie słowiańskimi ruchami anarchistycznymi.

Siady anarchistycznych buntów przeciwko oficjalnym instytucjom państwowym, a przede wszystkim przeciwko instytucji Kościoła, odnajdziemy w młodzieńczych wierszach Haska oraz w jego artykułach drukowanych na łamach anarchistycznych pism praskich, z którymi współpracował w latach poprzedzających wybuch wojny światowej („Nowa Omladina”, „Komuna”). Tutaj m.in. ogłosił swój program, typowo l anarchistyczne wyznanie wiary w automatyczny krach kapitalizmu, który powinien nastąpić w wyniku bezpośredniego ataku na właścicieli; środków produkcji oraz po strajku powszechnym, po zbiorowej odmowie wykonania pracy. Ale przede wszystkim podkopywał „spróchniałą Austrię” nie poprzez propagandę Bakuninowskiej teorii terrorujako taktyki rewolucji oraz poprzez kontakty (?) z bośniackimi terrorystami z „Młodej Bośni”, ile przez swoje teksty - humoreski i felietony, w których otaczający go świat widział w ostrym świetle ironii, sarkastycznej, bezlitosnej w wyrażaniu dezaprobaty dla istniejących urządzeń społecznych, w których zręcznie skrywał w „czopowej” stylistyce nienawiść do cesarstwa oraz pogardę dla działaczy reprezentujących siły społeczne, które stanowiły jego oparcie i w których podważał wszystkie jego wiązania, co motywowało taką konstrukcję opisywanego świata, aby ukazać jego niedoskonałość oraz zakłamanie^ by wzbudzić śmiech i nienawiść.

Jaroslav Hasek, człowiek rzeczywiście i ostatecznie wyobcowany, wyrażał w życiu i literaturze pogardę dla mieszczańskich i austriackich norm i więzi społecznych. Wybitny badacz życia i twórczości Jaroslava Haska, Radko Pytlik, twierdzi, iż jako realista i pisarz trzymający się ziemi, nie miał Hasek zrozumienia dla patosu i dramatycznych gestów swych rówieśników literackich (Radko Pytlik: „Jaroslav Hasek a dobry vojak Śvejk, Praha 1983, s. 14). On nie tylko pisał o wydziedziczeniu i rozejściu się ze społeczeństwem, ale rzeczywiście zrywał z nim więzy i odchodził na dalekie tułacze szlaki. Wędrował po Czechach i Słowacji. Uciekał na dalekie piesze tułaczki na Węgry oraz na Bałkany.

Poznawał surową realność życia, jak Maksym Górki, Jack London, Knut Hamsun i inni w bezpośrednim jego doświadczaniu. Wyrażał w swych wędrówkach niepewność egzystencji, niezgodę na zastany świat, ciekawość życia i nadzieję, iż gdzieś za rzeką lub górą będzie ono inne. Po powrocie oddawał się wielodniowym pijaństwom w Pradze, uczestniczył w wesołych biesiadach i prowokacyjnych happeningach, był duszą wielu wesołych towarzystw, wesoły błazen z odcieniem melancholii w spojrzeniu, „anima pia z diabłem alkoholu we krwi”.

I równocześnie bezustannie pisał. Zgryźliwy satyryk, bezwzględny ironista, pamfiecista, krytyk operujący chętnie inwektywą, paszkwilant i obrazoburca formował się - jak pisze Radko Pytfik - „w groszowych anarchistycznych pismach „Chudas”, „Komuna”, „Omladina”; tam ostrzył satyryczne widzenie świata, z którym pozostawał w konflikcie i którego nie akceptował.

Jaroslav Hasek, pozostając w zgodzie z tradycją czeskiej satyry, atakował i piętnował absolutyzm monarchii, jej dziwaczne i anachroniczne struktury, lojalizm i obskuranctwo mieszczaństwa oraz kościelnej hierarchii, płaskie ideały życiowe cesarskokrólewskiej biurokracji oraz burżuazji. Nieodrodny uczeń Karela Havlićka Borovskiego nie dawał przeciwnikom szansy; był wobec nich bezwzględny, ale mniej od poprzednika dosłowny. Nie pisał wprost, unikał wyrażania swych poglądów expressis verbis i zawsze stosował poetykę zręcznej aluzji akcentującej ironiczny stosunek do autorytetów i patetycznie formułowanych ideałów obywatelsko-państwowych oraz do obowiązujących konwencji życia towarzyskiego. Sarkastyczna ironia, skrywana pod maską pozorowanej lojalności skłania Haska do częstego wykorzystywania technik parodystycznych. Parodiowane jest życie oficjalne (sąd, szkoła, wojsko, polityka, prasa, uroczystości, życie społeczne itd), a wieloletnia tradycja skrywania własnych poglądów pod ezopową maską czeskiego ludowego głupca czy naiwnego prostaczka pozwalała na stosowanie szerokiej gamy środków skrywających właściwe znaczenie tekstów. Czeski odbiorca od wieków uczył się czytania między wierszami, ironią i dowcipem leczył własne kompleksy wynikające z doświadczenia nieprzychylnego losu (przymusowa katolicyzacja, represywne działania gospodarcze i germanizacyjne, poczucie narodowej niepełnowartościowości w monarchii, w której główną rolę odgrywali Niemcy pogardzający Czechami, bolesne odczucie peryferyjności własnego istnienia w konfrontacji z minionym znaczeniem) oraz ironią i sarkazmem bronił się przed wrogą mu cesarskokrólewską władzą reprezentowaną przez wszechmocną administrację. Mieszkaniec świetnego ongiś królestwa, Pragi, w której płowiały ślady dawnej potęgi i historycznego znaczenia, ostro walczący o byt narodowy i ekonomiczną niezależność, był z natury sceptyczny, a przed obcą i wrogą wielkością, przed szychem wspaniałej monarchii bronił się ukochaniem banalności codziennego życia oraz rezerwą wobec wielkiego świata, w którym można było zatracić własną czeską oryginalność lub być do rezygnacji z niej namawianym jak w pismach Gordona Schauera w osiemdziesiątych latach minionego wieku. Nie chodzi tu przy tym o mieszczański ideał „klein aber mein”, lecz o nie pozbawioną filozoficznego podtekstu koncepcję uprawiania „własnego ogródka”, udział bowiem w głównym nurcie historii jest bądź niemożliwy, bądź niepewny. Czech, ściślej prażanin, stosował mniej lub bardziej świadomie ucieczkę w zwykłość, w codzienność, w peryferyjność, bo tam się czul sobą i czul się bezpieczny, co nie znaczy, że bezradny i bezsilny, wyrzucony poza nawias europejskiego procesu historycznego. W żarcie, w anegdocie z wyraźnym podwójnym dnem znaczeniowym, w tej całej „piwnej polityce” wyrażał swój dystans wobec historii, której nie uznawał programowo za własną i nie mogąc jej skutecznie przezwyciężyć - pokazywał jej język, parodiował ją, sprowadzał wedle ludowych reguł j komicznego przekształcania świata do absurdalnych wymiarów. Był programowo ahistoryczny i faktu nieuczestniczenia w dziejach nie przyjmował tragicznie. Nie buntował się - jak szturmujący obce potęgi Polak epoki powstania listopadowego czy styczniowego - czekał na swój własny moment historyczny, by zaznaczyć i zająć własne stanowisko.

Z tym doświadczeniem przybywał Jaroslav Hasek do Czeskich Budziejowic, aby odbyć tu przeszkolenie wojskowe; niemłody i niezbyt zdrowy, bo schorowany, miał reumatyzm i wczesną chorobę wieńcową, dobrze wiedział, iż nic tu po nim i że monarchia wyznaczyła mu dój odegrania marną rolę armatniego mięsa. Z właściwym sobie talentem! szybko wszedł w nurt koszarowego marginesowego życia i zajął na pułkowej scenie miejsce na tyle widoczne, iż skończyło się to znanymi już restrykcjami służbowymi, degradacją, uwięzieniem, skierowaniem do kompanii marszowej, której powołaniem miało być uzupełnienie przetrzebionych szeregów austriackich na froncie rosyjskim.

Jak bardzo trafnie zauważył Radko Pytlik - „Praga jest przede wszystkim labiryntem językowym”, a język czeski przytłoczony przez urzędową niemczyznę „przysposabia się do swojej podrzędnej roli: parodiuje, odkształca i ośmiesza niemczyznę, język rządowy i represyjny, język urzędowy, wojskowy i policyjny. Tradycyjny sprzeciw i niechęć niewolnika wobec zwierzchności przejawia się w różnych formach dialektu i slangu, które lekceważą wszystkie rządowe instytucje i symbole... W sytuacji obronnej wytwarza się szczególny gatunek alegorycznej, czopowej mowy, w którym są zawarte na pozór nieprzeniknione, skrótowe szyfry i sygnały. Z wierzchu dzielna i naiwnie dobroduszna twarz czeskiego ludu jest równoważona prześmiewnym posłuszeństwem i żartem sprawiającym ostry ból („Kniha o Śvejkowi”, Praha 1983, s. 112).

Jak nigdzie, tak właśnie w monarchii austrowęgierskiej znane powiedzenie Juwenala: „Difficile est satiram non scribere”, wydawało się oczywistością. Trudno było nie pisać satyr o Stosunkach politycznych w państwie, którego miejsce w Europie było coraz bardziej chwiejne; natomiast odwrotnie proporcjonalna do rzeczywistego znaczenia „wola mocy” i chęć odgrywania pierwszorzędnej roli w rodzinie europejskich potęg militarnych, stawały się przedmiotem uśmiechów i złośliwych żartów. Przegrana wojna z Prusami odebrała monarchii dziedziczną rolę przywódczą w Związku Niemieckim i osłabiła ją militarnie i politycznie. Aneksja Bośni i Hercegowiny po ponad ćwierćwieczu sprawowania nad tymi ziemiami opieki wywołała napięcia w stosunkach z Rosją oraz Serbią, a jednocześnie powiększyła liczbę ludności słowiańskiej”w cesarstwie. Franciszek Józef od dawna nie respektował żądań narodowych Serbów z Banatu, którzy bronili się przed węgierskim uciskiem, co wywoływało wewnętrzne naprężenia w skomplikowanej narodowościowej konstrukcji państwa, a jednocześnie dawna polityka dzielenia mniejszości nie przynosiła efektów: Serbowie już nie chcieli atakować katolickich Chorwatów i Dalmatyńców, budziła się świadomość narodowa Słoweńców a Belgrad Karadżordżewiciów lansował jugosłowiańską koncepcję politycznej jedności południowych Słowian. Równocześnie wsparcie, jakiego udzielała Austria dynastii koburskiej w Bułgarii wywoływała protesty Rosjan i Serbów; Bułgaria wysuwała bowiem liczne i niebezpieczne dla pokoju bałkańskiego roszczenia terytorialne, które były zarzewiem kolejnych wojen bałkańskich. Wewnętrzne spory i rozgrywki polityczne wzmagały opozycję czeską, szczególnie po dojściu do głosu radykalnego odłamu młodoczeskiego, co uniemożliwiało zawarcie i wypełnianie ugody czeskoniemieckiej. Konflikty narodowe rodziły się również w Galicji i to na odcinku stosunków polskoukraińskich oraz polskoaustriackich; Polacy występowali również z żądaniami rozszerzenia uprawnień państwowych dla Galicji i Lodomerii.

Węgierski ucisk narodowy na Słowacji i na ziemiach bałkańskich budził sprzeciw mniejszości słowiańskich, które zręcznie przy pomocy Rosji i Serbii umiędzynarodowiały swą walkę o prawa językowe i narodowe. Skomplikowana dialektyka stosunków austrowęgierskich uniemożliwiała w praktyce wszelkie reformy, bowiem opozycja węgierska była konserwatywna i niechętnie się odnosiła do unowocześnienia armii i państwa. Rozwój gospodarczy cesarstwa, choć wytworzył dobrze funkcjonujący wspólny rynek, nie przebiegał jednakowo: tempo przyrostu potencjału gospodarczego w wysoce uprzemysłowionych Czechach, Morawach i na Śląsku było dwukrotnie wyższe niż w Dolnej i Górnej Austrii oraz Styrii, ale przemysł w Galicji oraz na Węgrzech rozwijał się jeszcze wolniej. Rolnictwo czeskie i austriackie było nowocześniejsze od obszarniczej gospodarki węgierskiej i galicyjskiej, co znowu rodziło liczne sprzeczności polityczne i społeczne. Konserwatywny Kościół katolicki utożsamiany był z instytucją domu habsburskiego oraz < jego interesami. Przewaga arystokracji i szlachty w aparacie urzędniczym i przede wszystkim w wojsku stwarzała korzystne warunki dla dominacji szlachty i na niej starano się przede wszystkim opierać funkcjonowanie władzy. Prowadziło to do rozlicznych paradoksów, które odbijały się znacznym dysonansem w stosunkach społecznych.

Na dworze dominowali Niemcy, Węgrzy i Polacy, narodowości posiadające ciągle liczną i wpływową arystokrację. Analogiczne stosunki wytworzyły się w armii, w której korzystną dla siebie przewagę osiągnęli Niemcy, zgermanizowani Chorwaci, Polacy i Węgrzy. Aspiracje czeskiej inteligencji mieszczańskiej zaspokajały awanse urzędnicze, ale tylko na niższych stanowiskach i w krajach odległych od Czech oraz rdzennej Austrii, co wywoływało również niezadowolenie oraz poczucie niepełnowartościowości. Rosły ruchy klasowe w klasach robotniczej oraz chłopskiej; znaczne wpływy osiągała socjaldemokracja nastawiona reformistycznie, ale poszukująca bezustannie rozwiązania skomplikowanego układu konfliktów narodowościowych.

Legenda „felix Austria”, szczęśliwej epoki panowania cesarza Franciszka Józefa I, la belle epoque walca, salonów, zbytku i powszechnego dostatku, wspaniałych huzarów, olśniewających inscenizacji operowych oraz zabawnych operetek, rycerskich manier oraz imponujących strojów, sytych mieszczan i rzekomo dobrze zarabiających robotników, pogodnych chłopów, wspaniałych romansów, w których uczestniczyli arcyksiążęta i wesołe wiedeńskie Mitzi, rozbawionego Wiednia, który w luksusie i ambicjach kulturalnych chciał konkurować z Paryżem - otóż ta piękna legenda zrodziła się później. W czasach, kiedy praski dziennikarz i. prozaik przewidywał nadejście katastrofy i w krzywym zwierciadle ukazywał konwulsje świata stworzonego przez austriacki porządek ustrojowy, ani w pierwszym, ani w drugim członie znanego powiedzenia Macieja Korwina, który parafrazując Owidiusza stworzył formułę wielowiekowego istnienia Austrii: bella gerant alii, tu, felix Austria, nube. Inni zmuszali Austrię do prowadzenia wojen, a szczęśliwa Austria nie mogła już oplątywać Europy siecią dynastycznych małżeństw, które zawierały liczne i nie zawsze piękne, często epileptyczne i niezbyt miłe arcyksiężniczki. Zawierała sojusze, które bezustannie obracały się przeciwko jej istocie; wiedeński uniwersalizm dynastyczny, coraz bardziej łagodny i coraz bardziej liberalny nie wystarczał.

Konieczna była katastrofa, rozpad państwa, kres monarchii. Wszyscy tego pragnęli i wszyscy się tego bali. Przyszłość wydawała się ciemna i złowroga.

AustroWęgrami władał długowieczny starzec, bigoteryjny i antydemokratyczny, liberalny, bo tak nakazywała dziejowa konieczność, ale wcale niedobroduszny i łagodny, jak uformowała jego wizerunek legenda. Nazwiska Hynaua, Bacha, Luegera i innych związane są z czasem jego rządów i wyrażają formułę praktyki rządzenia wedle zasad zreformowanego absolutyzmu i w interesie narodu, który był hegemonem politycznym w monarchii. Franciszek Józef I był uosobieniem biurokratycznych i zarazem bardziej mieszczańskich, niż arystokratycznych cnót niemieckich: paternalistyczny urzędnik doskonały, biedzący się od czwartej rano (pracował już podczas bardzo oszczędnego i zawsze takiego samego śniadania, po ablucjach dokonywanych za pomocą zimnej wody, którą polewał go równie długowieczny kamerdyner) do późnej nocy (przerwa obiadowa oraz poobiedni wyjazd do kochanki nie zajmowały wraz z krótką drzemką nawet dwu godzin) nad załatwianiem wszystkich - bez wyboru i selekcji - spraw rozsypującej się monarchii i równocześnie przez swe absurdalne jedynowładztwo pogłębiający bezwład rozsypującej się postfeudalnej struktury władzy. Przypominał w sposób żałosny starego bezradnego tkacza, który usiłuje jeszcze panować nad nieposłuszną jego dłoni osnową: wszystko się rozsypywało w rękach, a bezładne próby ratowania monarchii przez osobisty dogląd jej spraw nie polepszały sytuacji. Austriacka „Schlamperei” - nieporządek, niechlujstwo, bałagan i „flądrowatość” - obśmiewana była przez pewne siebie i dumne Niemcy cesarza Wilhelma II, przeciwstawiające austriackiej rozbawionej i roztańczonej, błyszczącej i kruchej, zapatrzonej w przeszłość postawie samouwielbienia, jakby nie z tej epoki rozwoju państwowości - pruski porządek i społeczny dryl, marszowy krok zdobywczych pruskich grenadierów oraz imperialne tęsknoty junkrów, wcielane w precyzyjne plany strategiczne berlińskich sztabowców von Moitkego. Nad Dunajem pozory i szych wielkiej monarchii, nad Szprewą sprężona siła regulowana co do szczegółów wszechogarniającą organizacją państwowowojskową.

W Austrii od dawna budziły się nastroje i tęsknoty wielkoniemieckie. Wyrażali je austriaccy Niemcy zaniepokojeni wzrostem roli narodów słowiańskich: Czechów, Polaków, Chorwatów, Słoweńców, Serbów, Słowaków. Już w 1882 roku program lincki spisany przez młodych działaczy austroniemieckich domagał się zjednoczenia z Niemcami i nadania bardziej niemieckiego charakteru Przedlitawii przez wyodrębnienie Galicji i Bukowiny, co zmniejszyłoby potencjał demogra - Nic/nanc przygody Szwejka ficzny słowiański w krajach przedlitawskich. Z czasem - po rozpadzie grupy linckiej - „wielkoniemieckość” zespolona została w programie Georga von Schórnera z antysemityzmem, wyrażanym tak gwałtownie, że nowego lidera wielkoniemców zamknięto, a Nowi Chrześcijanie pod przywództwem drą Karla Luegera stworzyli partię zarówno nacjonalistyczną, jak antysemicką. Znaleźli poparcie w cesarstwie niemieckim, gdzie ruchy nacjonalistyczne znajdowały wsparcie rządowe.

Niemcy austriaccy zatrwożeni byli o los państwa rządzonego przez sklerotyczną władzę i lękali się bezstroski „ogromnej mieściny, wioskowej metropolii”, jaką wydawał się Wiedeń pisarzom z generacji Alfreda Kubina i Fritza von Herzmanovsky-0rlando. Secesyjny Wiedeń nie był już polityczną metropolią lub był nią tylko z pozoru. Wrażliwa literatura austriacka epoki cesarza Franciszka Józefa od osiemdziesiątych lat XIX wieku po lata poprzedzające wybuch I wojny światowej prorokowała nadejście katastrofy. Przybór zwłaszcza nacjonalizmów - niemieckiego, węgierskiego i słowiańskiego (czeski, słowacki, chorwacki, słoweński, serbski, bośniackoczarnogórski) - wywoływał kołysanie się fundamentów państwa. Słowiańska fala uświadomienia narodowego reaktywowała stare, bo wywodzące się jeszcze z epoki Wiosny Ludów lęki Wiednia i Budapesztu. „Wilde slaven Fluss” - „dzika słowiańska rzeka”, przed którą ostrzegał Węgrów w 1848 roku anonimowy poeta wiedeński, rozlewała się coraz szerzej. Coraz też powszechniejsza i głębsza była nienawiść do spróchniałego tronu, coraz groźniejsze wydawało się niebezpieczeństwo nadciągającej rewolucji, a sztuka ekspresjonistyczna wyolbrzymiła przeczucie kresu, zagłady i rozpadu. „Piekłem” nazwał Wiedeń i Insbruk Georg Traki i miejsce ludzkości proroczo widział przed „głowniami dział”. O Kainowych zbrodniach i złudnym poczuciu pewności pisał w poematach prozą Franz Kafka. „Obcość jest wokół mnie” - głosił w poemacie „Śniący chłopiec” Franz Kokoschka. Poczucie alienacji i zagubienia w bezdusznym świecie wypowiadała proza Franza Kątki i Alfreda Kubina. Kari Kraus pisze olbrzymi dramat „Ostatnie dni ludzkości”, czerpiący pomysł z „treści owych nierzeczywistych, nieistniejących, nieodgadnionych, czujnymi zmysłami niedosiężnych, niepodatnych na jakiekolwiek wspomnienie, a tylko w krwawym śnie zachowanych lat, kiedy operetkowe figurynki grały komedię ludzkości”, ukazujący, jak to wojna staje się kresem wszelkiej formy i początkiem całkowitego rozkładu. Wieszcze tony ekspresjonistycznej poezji wybrzmiewają przede wszystkim w przeczuciu końca świata, który nieuchronnie nadchodzi; wiersze pod tytułem „Welende” pisze Elsa LaskerSchueler oraz Jakob van Hoddis. Odpowiednikiem tego pojęcia jest Georga Heyma „umbra vitae”. Słowo „welende” jest w niemczyźnie jakże bliskie pojęciu „weitwende”, oznaczającemu „zmianę świata”, „punkt jego obrotu” - rewolucję? Jeśli tak, to pojmowaną jako wielki wiatr, wichurę, z którą spotykamy się w wierszach Bertolda Brechta i Alfreda Lichtensteina („W wietrze goreje świat”), jako „Sturm”, co w racjonalnym znaczeniu rozumieć można jako „uderzenie”, „atak”, nawet „alarm”. Przeczucie zmiany jest niewątpliwe; w liryce jednym z często powtarzanych słów jest słowo „Aufbruch” np. u Ernesta Wilhelma Lotza czy Kurta Heynicke oznaczające „odjazd”, „odejście”, „przygotowywanie się do podróży” oraz słowo „Bruch”, które oznacza „rozejście”, „rozminięcie”, „rozłam”.

Proroctwa zmiany i zmierzchu świata oraz niejasna ewangelia narodzin „nowego człowieka” prowokowały drobnomieszczańską odpowiedź wyrażającą się w wielkomocarstwowej histerii, w głoszeniu koncepcji wielkoniemieckich (rozkładowych wobec austrowęgierskiej jedności), w biciu na alarm przed rozkładowym niebezpieczeństwem reform liberalnych, w żądaniach ograniczenia swobód społecznych oraz kar dla anarchistów i socjalistów, w programach nacjonalistycznych strategicznych marzeń o konfrontacji z Rosją, traktowaną jako protektorka „bezczelnych” Serbów oraz „podstępnych” Czechów, w oczekiwaniu na generalną rozprawę z panslawizmem. Drobnomieszczańską nacjonalistyczna frazeologia była wspierana przez wiedeńskich nacjonalistów rekrutujących się z kręgów arystokratycznych.:

Ideowi i „filozoficzni” uczniowie Joerga Lanza von Liebenfelsa, założyciele rasistowskomistycznego Orden des Neuen Tempels - Zakonu Nowej Świątyni, czytelnicy wydawanej przez niego „ostary” - „Biblioteki Blondynów i Czystych Rasowo” (czasopismo wychodziło w latach 1905-1931), należeli do niego m.in. Fritz von Herzmanovsky-0rlando, Alfred Kubin, Adolf Hitler, uczyli się nowego języka operującego terminami „Mindesrassige”, „Arioheroiker”, „Halb - und Dreiviertelaffen” oraz chłonęli plany „wykorzenienia” („Ausrotten”) oszpecających wspaniały niemiecki naród austriacki mieszańców i „kundli” („Wir rmissen się dezimieren” - „Musimy ich zdziesiątkować”) i przewidywali również wytępienie „robactwa” brytyjskiego, francuskiego, rosyjskiego i amerykańskiego w okresie pierwszej wojny światowej ¹.

Budziły się lęki, jawiły się zmory, trwoga i samotność ogarniały pokolenie Artura Schnitzlera i Zygmunta Freuda; w „Schlafenlied fur Miriam” Richard BeerHoffman z żałością stwierdzał, że „nikt nikomu nie może być druhem”, w lękach przed bezdusznym biurokratyzmem miotał się bohater Kafki, zmęczenie i niepokój wyrażał liryczny bohater Reinera Marii Riikego. Wyobcowanie i lękliwa samotność miały się stać generacyjnym przeżyciem Ernsta Trakla, Reinera Marii Riikego, Oskara Kokoschki, Franza Kątki, Johannesa Urzidiia, Franza Werfla.

Kiedy w 1920 roku „niemiecki Apollinaire” (określenie Kasimira Edschmida) wydawał „neodadaistyczne niewiersze” pod tytułem „Der Hakenkreuzzug” („Pochód swastyki”), pisał w jednym z utworów:

Swastyka jest na tej ziemi!

Strzeżcie się wszystkich Meierów!

Niech żyje wasze myślenie z czerwona czarnobiałe!

Zbliżacie się do światowego pogromu!

Swastyka jest na tej ziemi:

Wezwałem chrześcijańskiego dorożkarza,

Jahve już nie jeździł konnym zaprzęgiem, który ma żydowskie wejrzenie.

Poprosiłem papieża, aby wstąpił do partii komunistycznej i popierał czerwoną Nową Sztukę...

Hans Schibeihuth wyrażał te upowszechnione i rozpoznawalne w rzeczywistości społecznej państw niemieckich zagrożenia i niebezpieczeństwa. Joerg Lanz von Libenfels jako pierwszy wywiesił flagę ze swastyką na swym wiedeńskim domu w 1905 roku, wnet po ucieczce z klasztoru cystersów, gdzie przez lata był zakonnikiem.

Państwo jedynej w swoim rodzaju centralistycznej biurokracji, wrogoprzyjazne wobec narodów nieniemieckich, wielkie i jednocześnie zaściankowe, bezduszne i zarazem familiarne, konserwatywne, bigoteryjne i operetkowe, rozporządzające niejednolitą kulturą, właściwą dla świata mieszańców, a wyrażające marzenie o „heroicznej, aryjskiej czystości”, trwające, a już znajdujące się zarazem w stadium rozkładu strukturalnego - ożyje po latach w oczyszczającym wspomnieniu Josepha Rotha, Roberta Musila, Heimito von Doderera, Fritza von Herzmanovsky-0rlando, Karla Krausa, w ich literackich pożegnaniach pięknej Austrii, po której rozkładzie już żyć nie warto w innym celu, jak tylko dla utrwalania śladów dawnej świetności lub poszukiwania powodów upadku cesarstwa.

Ci wszakże, którzy w tej monarchii żyli i dzielili jej losy, nie patrzyli na zdziecinniałego cesarza jak na dobrego ojca; niczego w ostrym widzeniu realnych konturów; życia w monarchii nie przesłaniał im ani barwny szych dworskiego ceremoniału, ani piękno balów i parad, ani spokój sielankowego Schónbrunnu oraz obezwładniający, kamienny patos Hofburga. KarI Kraus w swej ukazującej się ze zmienną regularnością Die Facket (Pochodnia) piętnował fałsz systemu, jego biurokrytyzm i oportunizm, bigoterię i osielstwo. Musilowska Cekania czy Tarokania - jak ją widział KarI Kraus przed Robertem Musiiem i Fritzem Herzmanovsky-0rlando - była państwem na pół feudalnym i na pół burżuazyjnym: syte zadowolenie i niezdolność do krytycznej oceny zgrzybiałego państwa, spoglądanie na semper felix Austrię przez stereotyp walca, miłych wiedeńskich Mitzi i barwnej armii mogło tylko sprzyjać przyśpieszonemu jego upadkowi. Nie mógł klęsce zapobiec ani dobrotliwie sklerotyczny cesarz, stary Prochazka jak nazywali go Czesi, ani nieudolny aparat biurokratyczny, ani ck buńczuczna frazeologia armii, która w ró”.’nie napuszonych, ale butnych żelazną siłą wojska wilhelmińskich Niemczech stała się synonimem bałamutnej gadaniny - austriackim gadaniem.

Literatura czeska i czeskie ruchy społeczne o nachyleniu anarchicznym lub lewicoworadykalnym zdawały sobie z tego od dawna sprawę.

Antyhabsburskie akcenty pojawiają się w liryce i publicystyce czeskiej coraz częściej u schyłku dziewiętnastego stulecia, by przypomnieć lirykę Stanisława Kostki Neumanna z tomu Nemesis, bonorum custos lub odwołać się do poezji i publicystyki Karela HavlićkaBorovskiego, a w okresie przed wybuchem wojny światowej wyraźnie przybrały na sile. W tym nurcie aluzyjna, przewrotna, prześmiewcza twórczość Jarosława Haska odegrała niemałą rolę, chociaż - co pisarz boleśnie przeżywał - sytuowana była wówczas na obrzeżu głównych nurtów i prądów literackich.

Humoreski Jaroslava Haska, jego bogata felietonistyka sprzed pierwszej wojny światowej, jego pisane wspólnie z przyjaciółmi (Josef Mach, Frantisek Langer, Egon Erwin Kisch, Eduard Drobilek) kabaretowe gry przeznaczone dla publiczności z kręgu zwolenników Partii Umiarkowanego Postępu w Granicach Prawa założonej przez Jaroslava Haska, którzy gromadzili się w piwiarni pana Zveriny, aby wspólnie śmiać się z ideologii będącej kpiną, parodią konwencji politycznego myślenia czeskiej i austriackiej burżuazji, wyrastały wprost z ludowego, wielkomiejskiego podglebia. Hasek był ludowy na sposób rabelaisowski, nie chciał być wyrafinowany ani nawet - jak Jan Neruda czy Kareł Havlićek - Borovsky na tyle poprawny, by mieścić się w oficjalnej czeskiej normie językowej, lecz czerpał obficie z żywiołu podmiejskiej gwary, z potocznych zasobów leksykalnych, a z zasłyszanych w knajpach i winiarniach historyjek czynił pierwowzory fabularne dla humoresek i satyrycznych felietonów. Humor zaś praskiej ulicy, piwiarni i knajpki, „pabitelski” (użyjmy terminu Bohumiia Hrabala) żywioł dowcipu był wówczas - jak i zresztą zawsze - nieokiełznany i nieposkromiony. I nie wysychał oraz nie wysycha nigdy: tworzy własną poetykę, która okazuje się adekwatna do wolnego, pozornie alogicznego porządku myślenia piwiarskiego „kecu”, „historyjki”, „opowieści”.

Czeski Mlinchhausen jest w pewnym stopniu samochwalcą, ale równocześnie to cwaniak, gaduła, żartowniś i naciągacz, kryjący się za gardą pozorowanej głupoty i naiwności. Opowiada z przyjemnością, co mu ślina na język przyniesie, „gadkę” przebija „gadką”, gadanie sprawia mu estetyczną rozkosz, ale także zgodnie z tradycją moralną czeskiej kultury jest w tych opowiadaniach coś sympatycznie łgarskiego i podstępnego, ironicznego i podchwytliwego. Prąd mowy w tym, cojęzyk czeski określa jako „hospodsky kec”, a więc jako knajpianą gadaninę, czcze gadanie, opowiadanie bzdur, niesie bohatera humoresek Haska pewnie i śmiało w stronę konstatacji obśmiewających i negatywnie weryfikujących poprzez kpinę przedstawianą rzeczywistość. Czasownik „kecati” oznacza w podstawowym znaczeniu rozpryskiwanie czegoś gęstego lub o kaszkowatej konsystencji, „kecat” można pianę z piwa, kaszkę, wino, a w drugim, przenośnym znaczeniu oznacza - rozrzucanie, rozpryskiwanie (stąd to się bierze) słów, nieskładne gadanie, „klachanie” (tak mówi się na Śląsku, po czesku „tlachati”), gadanie dub smalonych, koszałków opałków, poznańskich „pierdotów”, paplanie (czeskie „źvaniti”) itp.

„Kecanie”, które uprawiają Szwejk i inni bohaterowie opowiadań Haska lub Vanćury i Hrabala, jest sposobem rozmowy czy opowiadania historyjek wymyślonych przez wydmikufiów i moczygębów, a umiejętność „kecania” w wysokiej jest cenie wśród miłośników piwa i alkoholu, ale „kecać” można też w poczekalni, podczas gry w karty, podczas południowej przerwy w robocie, przy ladzie sklepowej, w tramwaju, w wagonie kolejowym czy autobusie. Czeszczyzna różnicuje „kece” na „tlachy”, „źvasty”, „piky”, „blaboły”, „pabeni” (nieprzetłumaczalne, potoczne określenie pijackiej gadaniny), a są i inne starsze synonimy: „bibne na kvadrat”, „cani rozum”, „cani” (co oznaczało „głupstwa do kwadratu”, „brednie”); w kulturze wina i piwa możliwości wygadania jest wiele, w kulturze wódki efektem bywa zazwyczaj - zapisane i zapamiętane przez Juliana Tuwima - „opianienie”: niemota, bełkot i szał. W sytym i zmieszczaniałym społeczeństwie „keca” się chętnie i na ogół życzliwie, w zbiorowości zaledwie zaspokajającej potrzeby warczy się i urywa naturalnie rodzące się pogaduszki złym szczeknięciem.

Poetyka „kecu” wyraża.się przede wszystkim profuzją słowa; opowieść jest rozwlekła, obszerna, często pełna powtórzeń, niekiedy zadyszana, bez logicznych przerw. Szwejk z opowiadań, Szwejk z wersji kijowskiej a przede wszystkim z ostatecznej wersji powieści, ale także narrator „opowiadań syberyjskich” z Bugulmy, jakby w surrealistycznym przebiegu słów przedstawia całe wydarzenie. Nie znaczy to - oczywiście - iż posługuje się wolnym zlepkiem skojarzeń, ale też nie dba o uporządkowanie narracji, stosuje często kondensacyjne skróty, posługuje się mową zależną i pozornie zależną, stylizuje opowieść i za wszelką cenę stara się ją uniezwyklić. „Kec” bowiem z upodobaniem posługuje się hiperbolą, która pozwala wyolbrzymić opowiadane zdarzenie. To, co się wyraża w „kecu”, musi być doskonałe, niezwykłe, oszałamiające, zadziwiające, najwspanialsze, najdziwniejsze, największe, najbardziej niezwykłe. Jak to zwykle bywa w wypowiedzi opanowanej przez profuzję słowa wszystko leje się bez powstrzymania, bez tamy, bez zabiegów kompensacyjnych czy purgacyjnych i tak wskutek hiperbolizacji wszystko znów podlega gigantyzacji, a „kecając” narrator staje się w opowiadaniu, w sztuce snucia opowieści Michałem Aniołem „małego formatu”, by posłużyć się określeniem Kasimira Edschmida.

Takim jest przede wszystkim Szwejk, postać, która pojawia się w humoreskach Haska w 1911 roku, jedyna, której pisarz nie porzuca, jak tyle innych, równie świetnych, ale również narrator „opowiadań syberyjskich”, któremu sprawy podczas opowiadania wydarzeń bugulmskich ogromnieją i nabierają znamion dziwności: narrator wesoło ociera się o śmierć, z humorem przyjmuje konwencję uczestniczenia w historii, choć ta w niczym nie przypomina jeszcze uporządkowanego procesu, jaką się staje poddana racjonalizacji oraz uwzniośleniu w warsztacie historyka. Historia nie jest wszakże tak okrutna i straszliwa, jak chciałby ją widzieć czeski mieszczuch poddany burżuazyjnej indoktrynacji przez krwawe i sensacyjne relacje prasy mieszczańskiej. Mamy w opowiadaniach Haska pisanych po powrocie z Rosji wcale liczne próby stworzenia przykładów mieszczańskiego kecania w praskiej winiarni lub po prostu w praskiej prasie. Ale właściwy plebejski „kec”, który dominuje w prozie Haska jest bardziej rubaszny, zawiera elementy relacji sprośnej, wszakże w wydaniu praskiego humorysty nigdy nie przekraczającej granic pewnej przyzwoitości, a jego „kecar” jest w miarę nieprzyzwoity i bezczelny. Przede wszystkim jednak bezczelnie prowokujący, bowiem w znakomitej większości opowiadań i humoresek bohater ‘ wypełnia liczne funkcje demaskacyjne wobec oficjalnego porządku społecznopolitycznego. Zrozumienie mechanizmu „kecu” nie jest zadaniem utrudnionym: u Haska zazwyczaj jeden znak pociąga za sobą kilka innych, jeden sygnał uruchamia kolejne, tworząc związki narracyjne pozostające niekiedy w pozornym, luźnym stosunku. Kiedy Szwejk słyszy komunikat: „Tak więc, panie Szwejk, zabili nam Ferdynanda” - odpowiada: „Ferdynanda? Ja znam czterech Ferdynandów...” i o każdym opowiada stosowną historyjkę. „Kec” istnieje wszakże w pełni tylko w języku mówionym, który wobec struktury języka literackiego zachowuje się w sposób swobodny, naruszając reguły składni, wymowy i formułując całkiem nową leksykę (przynajmniej w znacznej części).

Opowieści karczemne są bowiem swego rodzaju improwizacjami: są one realizowane w języku mówionym określonego środowiska - w przypadku Haska w języku drobnych kupców, rzemieślników, „ludzi luźnych” z przedmieść wielkiego miasta. Dlatego język prozy Haska jest tak bogaty i różnorodny, co zawsze podkreślała krytyka czeska i o czym nie ma pojęcia polski czytelnik konsumujący przekłady „zdradzające” język oryginału. Polska translacja - i to zarówno w przypadku Pawła HulkiLaskowskiego, jak i Józefa Waczkowa - odbywa się bowiem wyłącznie na obszarze tradycji literackiej polszczyzny, którą uformował dwór ziemiański oraz salon mieszczański XIX i XX wieku, a upowszechniła szkoła, radio, książka i telewizja. Ogólnopolska norma językowa spowodowała również znaczne osłabienie pozycji dialektów i obciążenie ich deprecjonującymi znakami wartościującymi.

Hasek tymczasem nawiązuje do bogatej tradycji językowej swego narodu, który - między innymi ze względu na swe plebejskie początki i młodość kulturową w erze nowożytnej - dawno już uprawomocnił literaturę posługującą się żywym językiem ludu, różnych środowisk zawodowych, językiem przedmieść dużych miast. W Przygodach dobrego wojaka Szwejka posługuje się mową praskiego plebsu, językiem, jakim mówiono w piwiarniach i winiarniach Vinohradów i Źiźkowa, a więc w tych plebejskich okolicach, w których dobrze czuł się i Szwejk, i jego kreator - Hasek. Nieprzypadkowo też wielu księgarzy i wydawców mieszczańskich odrzucało pierwsze zeszyty Przygód, niezwykle krytycznie i ostro wypowiadając się - podobnie jak czeskie ministerstwo oświaty - o języku powieści pełnym wyrazów obscenicznych, „grubych” oraz zwrotów nie sankcjonowanych przez czeską normę językową.

Czeska krytyka burżuazyjna w kilku kampaniach krytycznych atakowała prozę Jaroslava Haska, a przede wszystkim „Przygody dobrego wojaka Szwejka”, za wulgarność i „olbrzymią trywialność” (Arne Novak), za pornografię i obniżanie tradycji kulturalnych narodu, antyklerykalizm, szerzenie „niezdrowych bakcyli” defetyzmu i pacyfizmu (Jaroslav Durych), za prymitywizm „dobrodusznego idyllika” i „zwykłego Czechaczka” (Vaclav Ćerny). I tylko lewicowa, związana z ruchem komunistycznym krytyka reprezentowana przez Ivana Olbrachta, Juliusza Fućika, Kurta Konrada, Ladislava Novomeskiego prawidłowo odczytała ogromną rolę i określiła światowe znaczenie powieści, nie myląc się w tym sądzie, jak nie myliła się postępowa krytyka niemiecka, by przypomnieć Maxa Broda czy niemiecki teatr, który za sprawą Piscatora po raz pierwszy wprowadził dobrego wojaka Szwejka na sceny teatrów.

Powieść zyskała jednak wbrew oporowi konserwatystów wielu zwolenników i admiratorów: nieomal równolegle pojawić się też poczęły inne teksty bogato wykorzystujące potoczny język mówiony, by przypomnieć Yecery na slamniku Jaromira Johna, w których stworzona została mistrzowska fotografia języka żołnierzy czeskich walczących na bałkańskich frontach wojennych. Cyrk Humberto Eduarda Bassa, w którym pisarz przyswaja język artystów cyrkowych, czy prozę Karela Polaćka, odtwarzającego mistrzowsko mowę małych żydowskich kupców, kibiców sportowych, mieszkańców praskich przedmieść. Język był w tych utworach ważnym i istotnym komponentem iluzji autentyczności, prawdy społecznej i obyczajowej. Zasada ta potwierdza się w całej rozciągłości w „opowiadaniach syberyjskich”, w których Hasek dąży do znacznego zróżnicowania mowy narratora, jego przeciwników, np. Jerochimowa, delegatów czerezwyczajki, jego straży przybocznej złożonej z oddanych narratorowi Czuwaszów, posługujących się swoistym „pingwin russish”, Tatarów, którzy mówią łamanym językiem rosyjskim czy Chińczyków, którzy - nawet jeśli znają jako tako rosyjski - stosują w przekładzie reguły gramatyczne swego macierzystego języka.

W dniu 24 września 1915 roku zetknął się 91 pułk budziejowicki w bitwie pod Chorupanami niedaleko miasta Dubna we wschodniej Galicji z nieprzyjacielem. W bitwie i podczas odwrotu padło 135 kolegów Haska, 285 raniono, a 509 - w tym również pisarz, wtedy łącznik w 11 kompanii - zaginęło bez wieści. Był to eufemizm stosowany w komunikatach wojennych; Jaroslav Haśek, podobnie jak jego towarzysze broni dostał się do niewoli, ale w przeciwieństwie do innych, uczynił to dobrowolnie, w wyniku dawno podjętej decyzji ².

Podczas wielokilometrowego marszu do obozu jenieckiego w Darnicy pod Kijowem, podczas koszmarnego obozowego bytowania w Darnicy i Tockoje pod Samarą, które trwało aż do czerwca 1916 roku, gdzie żołnierzy żarł tyfus i niszczyła czerwonka, dziesiątkował głód i zimno, wystudziły się słowianofilskie zapały Haska i opadły nadzieje i złudzenia.

Rzeczywistość jeniecka okazała się bardzo surowa, a prawa wojny działały bardziej obiektywnie, niż sobie to wyobrażał, tym niemniej ciągle jeszcze posłuszny dawnym imperatywom politycznym Hasek decyduje się wstąpić na początku czerwca 1916 roku do oddziałów czeskich formowanych do walki z Austrią w Kijowie. Każde wyjście z obozu wydawało się z pewnością lepsze niż pozostawanie w nim dłużej, ale działała też określona logika nadziei politycznych, jakie z czeskim ruchem politycznym wiązał Hasek, godząc się na każde rozstrzygnięcie, jeśli sprzyja ono osłabieniu cesarstwa i tym samym przybliża jego klęskę, z której zrodzić się miała niepodległość Czech, Rusza więc wiosną 1916 roku wraz z innymi ochotnikami spod Buzułuku do Kijowa do tzw. Czeskiej drużyny i staje się żołnierzem I pułku piechoty, zaczynu późniejszych legionów czechosłowackich w Rosji. W tej fazie rozwoju czeskiej polityki narodowowyzwoleńczej jego ośrodek kierowniczy z prof. T: G. Masarykiem na czele liczył na Rosję jako na gwaranta powstania czeskiego państwa; na tronie królestwa czeskiego miał ewentualnie zasiąść członek dynastii Romanowych.

W carskiej Rosji koncepcja ta uzyskała znaczne poparcie wśród wcale licznej i zamożnej emigracji od dawna osiadłej w Rosji i odgrywającej niemałą rolę w przemyśle, handlu i rolnictwie. Rosyjscy Czesi założyli na początku wojny Związek Czeskich (później Czechosłowackich)

Towarzystw a Drużyna Czeska stanowiła jego organizację wojskową.

Wpływy polityczne działaczy tego kręgu ułatwiły uzyskanie zgody na rekrutację ochotników spośród jeńców.Hasek, choć poważnie osłabiony po przejściu tyfusu, zgłosił się jako jeden z pierwszych, a choć komisja; lekarska nie uznała go za zdolnego do służby w pierwszej linii, został pisarzem pułkowym w Bereźnie na Pińszczyźnie, gdzie stacjonował sztab pułku, skąd znowu odkomenderowano go do redakcji czasopisma:, „Ćechoslovan”, które wychodziło w Kijowie jako organ Związku Towarzystw Czechosłowackich.

Od l lipca 1916 roku spotykamy więc Jaroslava Haska w Kijowie jako redaktora i czołowego publicystę pisma..czeskiej rewolucji” ^jak nazywa ruch antyaustriacki Czechów i Słowaków. Artykuły Haska są teraz entuzjastyczne, nie ma wątpliwości, że Czesi zaproszą cara na tron swego królestwa, pisuje entuzjastyczne artykuły o potędze czeskich oddziałów, nowego „husyckiego wojska”, ale przede wszystkim atakuje znienawidzoną Austrię wierszem, artykułem politycznym oraz licznymi humoreskami, których pisze wtedy sporo, atakując austriackie rządy w Czechach, rozpętany przez władze wojskowe terror, ale również oportunizm własnych towarzyszy, jeńców czeskiego pochodzenia, którzy nie decydowali się na przystąpienie do organizujących się oddziałów wojskowych. Wtedy powstają m.in. opowiadania o portrecie Franciszka Józefa I, o panu Hurcie i wiele innych, które mimo frontu przedostają się aż do Wiednia. Uznano, że niektóre teksty są obrazą cesarskiego majestatu i przeciwko autorowi antyhabsburskich i antyaustriackich satyr wytoczono postępowanie karne argumentując, iż ich treść była „zdradziecka i zawierała sformułowania obraźliwe”.

Jaroslav Hasek nie rezygnuje w Kijowie z obyczajów praskiej cyganerii: pije na potęgę, bawi się i nadal wchodzi w konflikty z prawem.

W twierdzy w Boryspolu, gdzie odsiaduje wyrok za pijacką awanturę i obrazę oficera, pisze pierwszą wersję opowieści o dobrym wojaku Szwejku - książeczkę „Dobry vojak §vejk v zajęli”, wydaną jako 5 zeszyt „Knihovnićki Ćechoslovana” w kijowskiej oficynie Slovanske vydavatelstvi.

„Dobry wojak Szwejk w niewoli” jest pierwszą większą pracą prozatorską Jaroslava Haska i dowodem, iż nie zbywało mu umiejętności konstrukcyjnych oraz cierpliwości epickiej. Utwór stanowi w rzeczywistości pierwszy rys późniejszej, wielkiej powieści o przygłupim czeskim żołnierzu, który swym specyficznym poczuciem humoru doprowadzał do absurdu wszystkie poczynania swych austriackich zwierzchników, a który to pomysłidea pulsował w wyobraźni, pisarza od 1911 roku.

Postać Szwejka pojawiła się bowiem - jak twierdzą badacze, opierając się na wspomnieniach przyjaciół i żony, Jarmili - właśnie wówczas, a postać była jedyną, której pisarz nie porzucił, jak tylu innych wspaniałych postaci praskich lumpów i oszustów, wesołych pijaków i przygłupich urzędników, którzy pojawiali się i odchodzili z kart jego humoresek.

Pierwsze opowiadania o dobrym wojaku Szwejku były pomyślane jako antymilitarystyczna i antyhabsburska satyra i jak Zwraca uwagę Radko Pytl’ik („Nasz przyjaciel Hasek”, Warszawa 1984, s. 174) w konstrukcji akcji oparte były na austriackiej przysiędze wojskowej, która nakazywała i zobowiązywała żołnierza, aby służył Jego Cesarskiej Mości na lądzie, na wodzie i w powietrzu. Dlatego wcielony do wojska dobroduszny Szwejk przeżywa swe przygody jako pucybut kapelana, jako niebezpieczny i niecałkowicie odpowiedzialny pracownik prochowni, wreszcie jako pilot, który często i chętnie ląduje w różnych wodach. Antymilitaryzm Haska był m.in. rezultatem jego silnych związków z ruchem anarchistycznym, którego był zaprzysiężonym zwolennikiem i w którego pismach drukował wiele swych tekstów. Antymilitarystyczna problematyka pojawiała się również w innych opowiadaniach Szwejka, które równie bezwzględnie i ostro obracały się przeciwko austrowęgierskim urządzeniom wojskowym, oraz kompromitowały austrowęgierską kastę oficerską.

„Dobry wojak Szwejk w niewoli” doskonale mieścił się w antymilitarystycznych nastrojach Haskowskiej twórczości sprzed wybuchu wojny, a nowa sytuacja tę tonację ideologiczną tylko zwielokrotniła i uwyraźniła. Hasek mógł teraz pisać bez jakichkolwiek przesłon cenzuralnych i politycznych, atakował też zarówno w opowiadaniach, jak i tekście pierwszej wersji „Przygód dobrego wojaka Szwejka podczas wojny światowej” znacznie ostrzej austriacki system państwowy i przede wszystkim wojskowy. Ale jednocześnie nowa sytuacja nakładała na pisarza szczególne obowiązki agitacyjnopolityczne: chodziło o tak wyraziste ukazanie prześladowań Czechów w ich życiu cywilnym i przede wszystkim podczas służby wojskowej, aby pojęli całe okrucieństwo poniżającego ich ucisku oraz upodlenia, aby wywołać w odbiorze oraz podnieść do najwyższego napięcia nastroje antyaustriackie i wreszcie, aby u jeszcze niezdecydowanych wywołać przekonanie, iż klęska i rozpad Austrii są nieuchronne a zwycięski powrót żołnierzy tworzonych na Ukrainie oddziałów czeskich pewny, bezpieczny i obfitujący w jak najlepsze widoki na przyszłość. Ma rację Radko Pytlik (por. posłowie do „Spisy”, t. XIIXIV), iż tekst ten w znacznej mierze był antyhabsburska agitką adresowaną do Czechów pozostających jeszcze na uboczu ruchu politycznego organizowanego przez ośrodek kijowski, aby wstępowali do legii i raz jeszcze przypomnieli sobie okrucieństwo austriackiej administracji wojskowej oraz tępe okrucieństwo oficerów i podoficerów.

To agitacyjne nastawienie autoranadawcy determinuje środki artystyczne użyte w utworze, a pochodzące jak najbardziej wyraźnie z ekspresjonistycznej retoryki o wysokim stopniu stężenia patosu (np. w głośnym opisie orła austriackiego, który rozciągał ramiona nad ofiarami zgromadzonymi w koszarach), liryzacji (jak w opisie alpejskiego pejzażu więzienia w ThalerhoZelling) skontrastowanej ż elegijniepatetycznym przedstawianiem ludzkiej nędzy i upodlenia, czy ironii oraz sarkazmu (jak w komentarzach o wyraźnie publicystycznym charakterze dotyczących stosunków w wojsku, układu narodowościowego itp).

Publicystyczny, agitacyjny ton określi całą „rosyjską” fazę twórczości Jaroslava Haska, dając wszakże niekiedy zaskakująco pozytywne efekty artystyczne, jak w opowiadaniu „Ztraceny esałon” („Zaginiony pociąg”) z 1918 roku, w którym pisarz posłużył się poetyką science fiction dla groteskowej satyry obśmiewającej zatwardziałą głupotę kijowskiej Czechosłowackiej Rady Narodowej. W skrócie wygląda to tak: w 1968 roku amerykański uczony badający życie stonóg w tundrze odnajduje „w pewnej części syberyjskich tundr kilka mchem porosłych wagonów kolejowych”. Sytuacja do pewnego stopnia przypomina znane opowiadanie Zoszczenki o podróży z Odessy do Moskwy z tomu Niebieska księga, gdzie z kolei podróżni porastali powoli mchem, zdążając do celu. W humoresce Haska postarzali politycy już od półwiecza jadą do Władywostoku w przekonaniu, że w Rosji nic nie można dla sprawy czeskiej zrobić; udają się więc do Francji. Jak u Zoszczenki omszali, „mchem porośli staruszkowie” doskonale zakonserwowali się w swej politycznej ideologii i pozostali jej wiernymi wyznawcami, jakby nie rozumiejąc, iż minęło 50 lat, a to, co stanowiło istotę ich koncepcji politycznej, przeminęło z wiatrem.

Agitacyjna poetyka wywiera również znaczny wpływ na większą część „opowiadań syberyjskich”, by przypomnieć Dzienniki popa Maluty czy historię ufskiego wędliniarza Bulakulina. W tych tekstach uczynienie narratorem dzikiego popa kontrrewolucjonistę oraz małego, bezwzględnego spekulanta, którzy expressis verbis i w jak najlepszej wierze wykładają swe punkty widzenia na rewolucję i wyzysk wygłodniałych mas, stanowi świetne wyjście dla narracji spokojnej i beznamiętnej, ale ukazującej jakby mimochodem sprzeciw i grozę wobec okrucieństwa „popiego pułku Jezusa Chrystusa” oraz bezduszności spekulującego dorobkiewicza.

Wróćmy wszakże jeszcze do Dobrego wojaka Szwejka w niewoli.

Ta protowersja „szwejkiady” jest jeszcze dość daleka od wielkości ostatniego dzieła Jaroslava Haska, choć „urśvejk” jest - jak chce Radko Pytlik - projekcją fabularną ostatecznej postaci Przygód dobrego wojaka Szwejka. Ale od epickiego rozmachu wielkiej powieści kijowska wersja znajduje się jeszcze daleko; zbyt wiele w niej uproszczeń agitacyjnych, a zamysł agitacyjny każe pisarzowi rozminąć się z prawdą o rzeczywistości jenieckiej w obozach: od tych spraw Hasek zupełnie wyraźnie ucieka, aby nie znaleźć się w oczywistej kolizji z powszechnym doświadczeniem i wiedzą o obozach jenieckich. Natomiast obraz rozpadającej się monarchii, działania wojskowej i sądowej maszynerii jest mimo publicystycznego charakteru komentarza odautorskiego - przekonujący i prawdziwy artystycznie. Te wątki też górują nad epizodami, które w lepszej, bardziej epickiej formie rozbuduje Hasek w swej ostatniej wielkiej powieści, nad galerią postaci takich jak Łukasz, Sagner, kadet Biegler, Dauerling i innymi, które dopiero w wersji ostatecznej otrzymają pełną biografię wewnętrzną i zostaną w pełni uruchomione w działaniach w świecie przedstawionym.

Jin Hajek trafnie zwrócił uwagę, że kijowska wersja zawiera wiele celnych charakterystyk austriackiego systemu społecznowojskowego. To prawda, ale najważniejsze jest, iż w Dobrym wojaku Szwejku w niewoli, i na to warto przede wszystkim zwrócić uwagę, zawarł Hasek ideowe przesłanie swego dzieła: „Pierwsze płomyki zaczęły lizać austriacką koronę. Tymczasem Austria nie przeczuwała, że rodzi się zguba, która podetnie korzenie współżycia. Czech pojmuje swe posłannictwo historyczne w walce o wolność. Mocno i ochoczo podniesiony sztandar walki jakby mieczem wyryje swój ślad w olbrzymiej pieśni wieków”.

Przeczucie kresu - wyrażone patetycznym i pod piórem Haska brzmiącym niezupełnie szczerze i pewnie językiem. Koniec świata i nadzieja na jego odmianę, na żywe obroty historii, które pozwolą Czechom wyjść z domu niewoli, w którym panuje „anoi” - głupota. Pragnienie wydobycia się z ogłupienia, które wypływało z niepojętego losu, „wypływało z historii, wypływało z traktowania czeskich żołnierzy w koszarach i na polu walki, wypływało to pokrótce ze związku czeskich ziem z monarchią austrowęgierską”. „To prowadziło do szaleństwa” - napisze Hasek.

Wielonarodowa monarchia Europy Środkowej umiera i do wielogłosowego epitafium pisanego przez ekspresjonistów na polach bitewnych (Traki), do wizji ostatnich dni ludzkości, do miasta pozbawionego pamięci z Procesu Kafki, do absurdalnej biurokracji również skarykaturowanej w wizjach tego pisarza - Hasek dodaje swój głos. U niego Austria ginie w dobrotliwym, ale obojętnym uśmiechu dobrego wojaka Szwejka. w groteskowoabsurdalnej wojnie prowadzonej przez najbardziej groteskową, ale tym niemniej okrutną armię. Zejściu monarchii ze świata nie towarzyszy rozpacz Józefa Rotha, ani nostalgia Heimito von Doderera. ani kpiarskożyczliwe spojrzenie Roberta Musila czy Fritza von Herzmanovsky-0rlando. Dla Haska i jego rodaków śmierć cesarstwa była oczekiwana, stanowiła nadzieję na własną niepodległość.

Gdzie więc wielkość, znaczenie i sens tego wszystkiego, co zapowiada protowersja Przygód dobrego wojaka i co spełniło się w artystycznie dojrzałym dziele wielkiego czeskiego pisarza? Odpowiadając powiemy: w tym przede wszystkim, że czeski prozaik miał odwagę wyrazić przekonanie, że jego naród dziejącej się historii nie traktuje jako własną, lecz wypowiada jej posłuszeństwo i odwraca się od niej plecami. To przecież Austriacy są panami historii i muszą ją brać poważnie; Czesi nie roszczą sobie pretensji do podmiotowej roli w dziejącym się procesie historycznym, nie utożsamiają się z nim i nie muszą, ba - nie mogą go brać serio..

Przypomnijmy w tym miejscu jakże charakterystyczną reakcję na wojnę dwu Prażan, dwu przedstawicieli mniejszości w państwie austriackim, dwu rówieśników, dwu sąsiadów, dwu jakże bliskich i równocześnie sobie dalekich pisarzy, w epoce, kiedy bojowe szaleństwo ogarniało wszystkich: braci Mannów, Apollinaire’a, von Herzmanovskiego i von Doderera. W Dzienniku Franza Kafki czytamy: „Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji. Po południu poszedłem pływać”. Szwejk - postać kreowana przez Haska, po to, by wypowiadać prawdy głębsze i ważniejsze, gdy dowiaduje się o zabójstwie Ferdynanda, próbuje się dowiedzieć, o którego to chodzi: czy o tego ucznia fryzjerskiego, który wypił olejek do włosów, czy też o tego, który zbiera po ulicy psie łajno.

Ta wielkość polega na odkryciu, że świat, który przekracza granicę swej historii, że historia, która się wokół nas dzieje, mogą nie zależeć od bohaterów. Jest to dla nich świat bez znaczenia i bez znamion wielkości, świat groteskowy - można o nim mówić z drwiną lub odrzucić jego tragiczny bezsens. Hasek i Kalka podważają tu Heglowskie pojmowanie historii wspinającej się jak wzorowa uczennica po szczeblach postępu. Burzą pojęcia Historii Rozumnej.

I drugie ważne odkrycie, którego dokonali Hasek i Kafka. Odkrycie nowego świata literatury - groteskowej, kreującej świat o zupełnie odmiennych proporcjach - wyolbrzymiony, odmienny od tego, który poznajemy w empirycznym jego doświadczaniu. Jego przedstawianie odbywa się wedle poetyki zupełnie innej niż obyczajowopsychologiczna, według niepsychologicznej zasady przedstawiania świata i człowieka. Kafka jest prorokiem świata bez pamięci, piewcą społeczeństwa, które utraciło ze sobą kontakt, człowieczeństwa pozbawionego funkcji pamięci, ludzi, którzy nie mają przeszłości i przyszłości, ludzi bez imienia, Hasek natomiast jest prorokiem wiary w odrodzenie narodu przez aktywność ludu, jest wyznawcą wiary w jego siły do życia, byle tylko zginęła znienawidzona monarchia, na którą śmierć patrzy z pogodnym, aprobującym zgon uśmiechem, bo odejście tej formy egzystencji przyniesie życie, wyzwolenie, przywróci pamięć zapomnianej historii - jednostkowej i społecznej, własnej, oswojonej, ludzkiej. Hasek bowiem w przeciwieństwie do Kaiki uznaje możliwość przezwyciężenia alienacyjnych ograniczeń na przestrzeni zbiorowego losu i dlatego jest przeciw wyosobnieniu i samotności, formułuje imperatyw walki i zmiany świata. Co nie znaczy, że w swym jednostkowym losie nie doświadcza udręk zagubienia i osamotnienia, nie poszukuje właściwych dróg wyjścia, a nie znajdując ich - pogrąża się w odmętach pijaństwa, gadulstwa, bezsensownych wędrówek po praskich knajpach.

Po upadku caratu Jaroslav Hasek, niedługo potem już ponowny kombatant, bowiem brał udział w bitwie pod Cecową i Zborowem i razem z kolegami z pułku tak dzielnie gromił Austriaków, iż odznaczony został krzyżem św. Jerzego IV klasy, wita i jako żołnierz, i jako publicysta z wielkim entuzjazmem rewolucję lutową. Rewolucja lutowa staje się dla niego modelowym rozwiązaniem dla spraw czeskich w przyszłości: uznaje ją za środek bardziej skuteczny niż parlamentarna powolna ewolucja ustrojowa. Tymczasem jednak na czeskiej scenie politycznej zachodzą poważne zmiany: stary ośrodek polityczny w Kijowie, z którym Hasek czuł się związany i którego gazetę redagował, znalazł się w konflikcie z opozycją piotrogrodzką kierowaną przez ekspozyturę paryskiej grupy Masaryka. Organizacja wojskowa oraz coraz liczniejsze legiony znajdują się pod jej wpływem a rusofilska grupa Czechów i Słowaków z dawnego Związku jest coraz bardziej bezwzględnie wypierana przez piotrogrodzką filię Czeskiej Rady Narodowej, którą w Paryżu kierował Masaryk. Analogiczny oddział powstał również w Kijowie a Hasek - jakby nie orientując się w prawdziwych celach rozgrywek frakcyjnych - pozostaje wierny rusofilskiemu kierownictwu dawnej organizacji. Pisze w końcu dotkliwą satyrę na kierownictwo filii Czeskiej Rady Narodowej w Piotrogrodzie, a tekst zatytułowany „Czeski Klub Pickwicków” ogłoszony w czasopiśmie „Revoluce” obraca na niego gniew ośrodka władającego już politycznie legiami. Wyrzucony z redakcji „Cechoslovana”, staje przed honorowym sądem wojskowym, jest zmuszony odwołać swą satyrę oraz odsiaduje karę w czeskim więzieniu wojskowym.

Potem znowu powraca do pułku i jest w nim pisarzem, zaczyna ponownie pisać w czasopismach legionowych, awansuje na kaprala, jest sekretarzem rady pułkowej, ale polityka nadal pozostaje dla niego mało jasna. Kiedy bolszewicy w interesie Rewolucji Październikowej wzywają do zaprzestania rozlewu krwi, Hasek wyraża oburzenie i w swych artykułach wysuwa stereotypowe, mieszczańskie posądzenia, iż Lenin i bolszewicy zostali przekupieni i dlatego zaprzestają wojny. Jego wewnętrzna sytuacja jest niezwykle złożona i musi jeszcze upłynąć trochę czasu, zanim pisarz przezwycięży swe uprzedzenia.

Po wybuchu Rewolucji Październikowej Hasek zrazu odnosi się do haseł bolszewickich z rezerwą; nie rozumie pokojowej strategii rewolucji. Pod wpływem Bretislava Huli, czeskiego marksisty oraz w wyniku zracjoniizowanej oceny sytuacji politycznej, staje się gorącym zwolennikiem rozwiązań rewolucyjnych, a w podnoszącej się fali nastrojów rewolucyjnych w Austrii, na Węgrzech i w Niemczech, w tamtejszych ruchach lewicy socjaldemokratycznej dostrzega szansę na niepodległość dla Czech i Słowacji. Ponosi wszakże kolejną polityczną porażkę; Masaryk zawiera w lutym 1918 roku umowę z rządem radzieckim, na mocy której Korpus Czechosłowacki w sile dwu dywizji ma być wyprowadzony przez Syberię i Daleki Wschód na front francuski. Jaroslav Hasek agituje przeciwko tej koncepcji i uznaje ją za zdradziecką. Opuściwszy Ukrainę, działa w Moskwie, gdzie wiąże się politycznie i organizacyjnie z czeską lewicą socjaldemokratyczną, która - jako przybudówka - wchodzi w skład partii bolszewickiej.

Redaguje wtedy czasopismo „Pionier Wolności”, agituje legiony za pozostaniem w rewolucyjnej Rosji. W charakterze agitatora znalazł się w Samarze, gdzie współpracuje z Komisją Poborową Czechosłowackiej Armii Czerwonej. Tutaj też oficjalnie wystąpił z legionów czeskich i publicznie zapowiedział pracę „dla rewolucji w Austrii i dla wyzwolenia naszego narodu”. Agitował, przemawiał i pisał; był przedmiotem bezkompromisowych ataków ze strony legionistów, - którzy chcieli w nim widzieć błazna, cynicznego gracza i niepoprawnego kłamcę.

Bezustannie trwa spór o czystość postaw politycznych Haska. Mieszczańscy protagoniści widzieli w zmianach postaw przejaw cynicznego przystosowania się do sytuacji, w akcesie do Armii Czerwonej po prostu „najlepszy dowcip” praskiego humorysty, byle tylko osłabić i zakwestionować sens i poprawność wyborów. Współcześni krytycy poszukują - jak mniemać można daremnie - kamienia filozoficznego, który wyjaśniłby jednolitość postawy i światopoglądu Haska. Jedni Nic/nunc pryygody S/wciku i drudzy - co ciekawe - zdają się wykluczać możliwość wewnętrznej ewolucji poglądów; pierwsi skłonni są przyjąć, że Hasek, wstępując do socjaldemokracji czeskiej i opowiadając się za bolszewikami „udawał”, „robił sobie żarty” i jest to stanowisko łagodniejsze od tego, które wszystko zrzuca na karb cynizmu i przystosowawczych skłonności praskiego mistrza mimikry, drudzy natomiast za pomocą złożonych kazuistycznych dowodów starają się przekonać, że twórca postaci „genialnego idioty” był zawsze pomnikowo jednolity w swej nienagannej i niezachwianej lewicowości.

Z pewnością zmiany politycznych stanowisk nie były skutkiem stosowania przez Haska swoistego happeningu w działalności publicznej. Z pewnością dolegliwości życia i potrzeba jego ratowania zmuszała pisarza do zawierania różnorodnych kompromisów z wartko toczącą się historią; tak było z pewnością z akcesem do obozu politycznego.

„Ćechosloyana”, który po prostu był bliżej niż masarykowcy i dlatego został zaakceptowany bez - jak się potem okaże - szczególnych zobowiązań i wielkiej miłości. Trzeba było przeżyć, trzeba było poszukiwać tej koniecznej drogi wyjścia, która gdzieś była, ale którą dopiero należało w wirach wojny, rewolucji i wojny domowej odnaleźć. Była to „droga przez mękę”, przez historię, która była wówczas mało przejrzysta, niejasna, a do tego przeżywana w obcym otoczeniu, w niezrozumiałym, żywiołowo dziejącym się procesie historycznym. Wrogość zdawała się odsłaniać swą twarz nawet w najbliższym otoczeniu; wszystko, co było losem Haska, wymagało od niego mimikry, czasowego przystosowania się, aby wreszcie znaleźć wyjście, które wówczas wydawało się jedynym sensownym i sprawiedliwym w akcesie do bolszewików. Poszedł więc praski humorysta w stronę rewolucji, którą uznał za własną i w pełni zaaprobował i której oddał swe umiejętności z całą pewnością szczerze, choć nigdy nie był tylko politykiem, nigdy nie stał się zawodowym rewolucjonistą. Był i pozostał pisarzem i to pozwalało mu spoglądać na dziejące się procesy nieco z boku, widzieć ich zindywidualizowane cechy, wielkość i małość ludzką, bo przecież stawianie pomników ludzi rewolucji odbywa się znacznie później i przede wszystkim poprzez sztukę. Nie stał się zawodowym politykiem, rezerwował sobie prawo do własnego spojrzenia na wszystko, co złożyło się na jego doświadczenie i pewno dlatego nigdy w ruch rewolucyjny nie wrósł do końca. Nie on pierwszy i nie on ostatni; zjawisko to można by prześledzić i na losach Ivana Olbrachta i Gyórgy Lukacsa, i wielu innych. Ale też nie był „poputczykiem”, „mitlauferem” rewolucji. Pociągała ona byłego anarchistę spełnieniem młodzieńczych marzeń o gwałtownych i żywiołowych społecznych przeobrażeniach, które fascynowały wywołaną przez przewrót ruchliwością i mobilnością społeczeństwa przez wieki poddanego tresurze policyjnourzędniczego aparatu ucisku. Trwał w tym ruchu, poty w nim tkwił, a kiedy znalazł się poza żywiołem rewolucji, w ojczyźnie, w której przygasła fala rewolucyjna i rozpoczęto rozrachunki z rewolucjonistami - przygasł i oklapł, powrócił do dawnych nawyków spędzania czasu w knajpie i przy kielichu, w towarzystwie dawnych i nowych cyganów.

W lipcu, kiedy część Korpusu Czechosłowackiego wywołała powstanie antyradzieckie w Czelabińsku, a ruch powstańczy rozszerzył się na gubernie samarską, ufimską i jekatierinoburską, kiedy Czechosłowacy opanowali linię kolejową Penza - Władywostok i kontrolowali obszary wzdłuż torów, rozpoczęto bezwzględną nagonkę na komunistów, a na czeskich i słowackich wydawano po prostu wyroki śmierci.

Patriotyczna i religijna kontrrewolucyjna irredenta czechosłowacka tworzyła lokalne rządy tymczasowe, wspierała Syberyjski Rząd Tym’czasowy, a potem admirała Kołczaka.

Jaroslav Hasek zdecydował się uciekać z zagrożonej Samary najpierw w przebraniu kobiecym (w praskich kabaretach grywał z upodobaniem role kobiece), a po zdekonspirowaniu przez przeciwników politycznych zdołał zbiec w przebraniu niemieckiego kolonisty z Turkiestanu, by potem udając kretyna wędrować pośród Tatarów i Mordwinów. Ścigały go listy gończe wydane przez sąd polowy Wojska Czechosłowackiego. W drugiej połowie września 1918 roku - po męczącej i niebezpiecznej anabasis - oddaje się do dyspozycji Wydziału Politycznego Rewolucyjnej Rady Wojennej Frontu Wschodniego, rezydującej w Symbirsku. Do wspomnień z ucieczki powróci w nie dokończonych szkicach autobiograficznych opowiadań.

Wysłano go stąd w dniu 16 października 1918 roku do Bugulmy, wtedy niewielkiego miasteczka żyjącego od XVIII wieku spokojnie i leniwie pośród tatarskich aułów zalegających rozległe stepy, jako organizatora pracy politycznej. W dniu 25 grudnia został mianowany pomocnikiem komendanta miasta, a w kilka dni później współpracownikiem Wydziału Politycznego 5 Armii. To w tym okresie osadzone są realia pisanych już po powrocie do Pragi opowiadań z cyklu Byłem komendantem miasta Bugulmy, przedstawiające codzienne życie miasteczka w okresie rewolucji oraz konflikty, jakie miał narrator z „radykalnym rewolucjonistą”.Jerochimowem. Badacze radzieccy i czescy stwierdzili po latach, iż w Bugulmie został rozstrzelany moskiewski komunista Jerochin za to, że jako członek czerezwyczajki.kradł podczas rewizji.

Także Sorokin, ekseser i poeta, w opowiadaniach przewodniczący Trybunału Rewolucyjnego, jest postacią autentyczną.

Hasek pisze wtedy wiele; ostro atakuje w swych tekstach sybirskie mieszczaństwo i kontrrewolucję, uprawia publicystykę, ale sięga również po zarzucone pióro humorysty, tworząc na użytek rewolucyjnych odbiorców cały szereg politycznie zaangażowanych i artystycznie bardzo udatnych humoresek. Prawie zawsze stosuje w nich dobrze sobie znaną i niezwykle funkcjonalną technikę kreacji bohateranarratora, który z prostodusznym uśmiechem opowiada o sobie i o swoich czynach, jak pop Malutin, który relacjonuje zwierzęce okrucieństwo pułku im. Jezusa Chrystusa, lub jak mieszczanin, któremu oficer legionów Paliczka wybiera najpierw pieniądze z mieszka, potem kradnie precjoza, a w końcu czmycha z jego córką, którą podstępnie sprowadził z drogi cnoty. Jest to niezwykle skuteczna i sugestywna metoda kompromitacji racji moralnych i politycznych przeciwnika. Drukuje je w bolszewickiej prasie wojskowej.

Od stycznia 1919 roku Hasek przy pomocy współpracowników redaguje pisma dla żołnierzy węgierskich, niemieckich, mongolskich i chińskich. Jest jednym z najaktywniejszych działaczy politycznych, pracuje w różnych organach partyjnych, jest m.in. sekretarzem Zagranicznej Partii Komunistycznej (bolszewików) w Uiie, wydaje pismo „Krasnaja Jewropa”, pełni funkcję instruktora Wydziału Organizacyjnego oraz naczelnika Wydziału Zagranicznego 5 Armii. W sztabie jest sekretarzem organizacji partyjnej, wykłada w Irkucku na kursach, jest członkiem rady miejskiej, kontroluje ruch wyjazdowy jeńców austriackich, a w październiku 1920 roku zostaje zastępcą naczelnika Wydziału Politycznego 5 Armii. Także z tych doświadczeń skorzysta obficie przy pisaniu świetnych opowiadań o kontaktach z żołnierzami chińskimi oraz o niesławnej wyprawie mongolskiej do Urgi.

Syberyjskie opowiadania Haska oparte są na specjalnej zasadzie konstrukcyjnej - nacisk chwili, przypadkowych zdarzeń, wielce urozmaiconych kolizji każe z praskiego dystansu traktować rewolucyjną realność w poetyce komicznej stylizacji, autoironii, dowcipu. Narrator - autor nie czuje się pełnym kreatorem procesu rewolucyjnego; jest w nim i jakby poza nim, bo wiele spraw dzieje się poza możliwością racjonalnego oswajania dziejowej burzy. Co nie znaczy, by nie aprobował humanistycznego sensu rewolucji. Ale zdaje sobie sprawę z ograniczonego wpływu na bieg rzeczy, jest po prostu niesiony przez wielki nurt, jego autonomiczność decyzyjna jest ograniczona, a ingerencja w rzeczywistość chwiejna i pozorna. Co zbliża Haska do sposobu odczuwania świata przez Izaaka Babla; w jego opowiadaniach narrator również zdaje sobie sprawę z ograniczonego wpływu na bieg zdarzeń, bo rewolucyjna burza toczy się wedle własnych, bliżej jeszcze nie rozpoznanych praw. Ale trzeba w niej być i z nią iść. Bez hurrarewolucyjnego samodurstwa Jerochimowa, bez jego lewackiego zaangażowania, bez przypływów i odpływów rewolucyjnej energii, bez głupiej i nieludzkiej „woli mocy”, prostackiego pojmowania zasady „siła przed prawem” jako dyrektywy rewolucyjnego działania, wreszsie bez rewolucyjnego efekciarstwa, które Hasek kompromituje, stosując cały arsenał komicznosatyrycznych poglądów i sytuacji wypowiadanych lub współtworzonych przez dowódcę rewolucyjnego pułku twerskiego. Tak jak kompromituje inteligenckie zacietrzewienie i lewacką pseudorewolucyjność członków Trybunału Frontu Wschodniego. Racje natomiast mają Czuwasze, którzy wypowiadają się za ładem i prawem, i rację ma dowódca piotrogrodzkiego pułku kawalerii, który pojawia się zawsze w najbardziej dramatycznych sytuacjach, by rozwiązywać napięte konflikty między komendantem Bugulmy a jej samozwańczym - zdobywcą.

Niestety, jedyny zdecydowanie pozytywny bohater rewolucyjny bugulmskich opowiadań jest postacią wyłącznie papierową i w ogóle przez Haska nie zindywidualizowaną. Pojawia się i znika według reguły „deus ex machina” i choć reprezentuje racje tych, którzy czynili swą powinność - dokonywali i bronili rewolucji, jest całkowicie pozbawiony cech osobistych. Jest, stosownie do swej roli superarbitra w sporach narrator - Jerochimow, czystą abstrakcją rewolucyjnej sprawiedliwości i mądrości.

To prawda, że opowiadania nie są jakąś zamierzoną demistyfikacją historii poprzez nie spętaną jakimikolwiek regułami mistyfikację narracyjną, jak chętnie sądziła mieszczańska krytyka i z czym polemizowali marksiści, m.in. powojenny wydawca i komentator opowiadań M. Janković. To też prawda, że nie atakują one patetycznego, heroicznego nurtu rewolucji, jak zauważa Jiri Hajek, Ale - dopowiedzmy - jest to przede wszystkim inne, nowe widzenie rewolucji oczyma człowieka, który stoi po jej stronie i chce jej bronić, ukazując poprzez zastosowanie efektów komicznych jej strony groźnie śmieszne, groźnie lewackie, groźnie fanatyczne. Tu Hasek staje na linii tworzonej przez Majakowskiego, Zoszczenkę, Babla, Ufa i Piętrowa. I w tych opowiadaniach Hasek wypowiada się przeciwko pojmowaniu rewolucji według reguł protestu przeciwko zasadzie wojny, przeciwko pojmowaniu wojny jako piekła, w którym znaleźli się ludzie, przeciwko pojmowaniu rewolucji jako zniszczenia i szaleństwa.

Bohater Haska nie znalazł się w oku rewolucyjnego cyklonu bez wewnętrznych głębokich motywacji i bez zrozumienia swego powołania. Poty był na wojnie - był jak Werner Bertin z Wielkiej wojny białych ludzi Arnolda Zweiga, jak Paweł Bamer z Na zachodzie bez zmian Ericha Marii Remarque’a, jak bohaterowie Ognia Henri Barbusse’a, jak bohater Ludwiga Renna przeciwko swej woli żołnierzem, nie aprobującym wyboru dokonanego poza jego wolą i przyzwoleniem. Wojnę Szwejk traktuje więc jako szaleństwo i pragnie co rychlej przestać w niej uczestniczyć; pod tym względem różni się zdecydowanie od Fryderyka Henry Hemingwaya czy Juliana Desnoyersa z powieści Blasco łbaneza, którzy muszą powoli dochodzić do decyzji poniechania wojny.

Ale rewolucja to już dla bohateranarratora opowiadań Haska wybór - świadomy i ważny, to oczywistość przez narratorabohatera zaaprobowana, to już obowiązek.

Jaroslay Hasek jest zdyscyplinowanym i ofiarnym działaczem komunistycznym o znacznej popularności i dobrym imieniu. Odwołano go wszakże ze wszystkich funkcji na wniosek II Zjazdu Międzynarodówki, zgłoszony przez delegatów czeskich; miał wyjechać do ojczyzny i w Kladnie wspomagać ruch rewolucyjny. W dniu 23 października wyjechał do Moskwy wraz z Aleksandrą Lwowa, niziutką, pulchną, kurnosą kobietką, z którą ożenił się w Ufie, składając beztroskie oświadczenie, iż jest kawalerem bez zobowiązań. W Pradze oczekiwała go - co prawda - bez entuzjazmu żona Jarmila oraz syn Ryszard. W końcu listopada pod fałszywym nazwiskiem Josefa Steigla wyjechał do Czechosłowacji. Podróż stała się kanwą rozległego autobiograficznego wspomnienia / otrzepał proch z sandałów swych, pełnego ironicznych uwag o żołnierskiej przeszłości austrowęgierskiej i o pruskiej rzeczywistości, z którą byli jeńcy zetknęli się po opuszczeniu Rosji Radzieckiej.

W kraju tymczasem opadła fala rewolucyjna; wpływ na to zjawisko miały i wyparcie Armii Czerwonej z Polski, i gwałtowna mobilizacja sil czeskiej prawicy, i klęska rewolucji na Węgrzech oraz niepowodzenia komunistów w walce o przebudowę stosunków społecznopolitycznych w Niemczech. Hasek po powrocie do kraju wiele pisze; pod naporem prawicowej opinii publicznej, która wypomina mu bolszewicką działalność i domaga się politycznych oraz cywilnych (bigamia) rozliczeń, gorzknieje. Znowu usiłuje działać - bez większych sukcesów - w kabaretach i znowu pisze humoreski - łatwe, miłe i przyjemne, ale również atakujące powojenne stosunki w Republice. Podejmuje też pracę nad dziełem życia - pisze w gorączkowy sposób i niejako ostatkiem sił (jest zmęczony, chory, wieloletnie maratony pijackie dają znać o sobie).

Przygody dobrego wojaka Szwejka, utwór, który zrazu lekceważony i kontrowersyjnie przyjmowany w ojczyźnie za pośrednictwem niemieckiej lewicy i niemieckojęzycznych przyjaciół praskich trafia na szeroki trakt europejski.

Światowa kariera Przygód dobrego wojaka Szwejka odbyła się rzeczywiście w osobliwych i skomplikowanych warunkach. W latach dwudziestych, kiedy powieść powstała i zyskała sobie niezwykle życzliwe przyjęcie czytelnicze, pomimo oziębłego i niechętnego potraktowania utworu przez krytykę czeską, zwróciła na siebie uwagę odmiennością sposobu widzenia wojny światowej. Krytyka czeska podejrzewała dzieło Haska o wulgarność, zarzucała jej „nieliterackość”, wyrażała przekonanie o jej negatywnym wpływie wychowawczym. W okresie, kiedy czeska powieść mieszczańska formowała legendę legionów czechosłowackich, legendę zwycięskiego końca wojny, krzewiła sławę bohaterskich czynów wojskowych dokonanych w Rosji, powieść Haska była z jego strony co najmniej nietaktem. Oficjalna krytyka czeska (Jindrich Vodak, Miloslay Hysek, Arne Novak) przy żywym współuczestnictwie konserwatywnych pisarzy czeskich (jak bardzo wpływowy pisarz katolicki Jaroslav Durych) atakowała powieść za nihilizm, lekceważenie ideałów bohaterstwa i walki o wolność oraz łączyła jej wady z bolszewicką przeszłością autora, byłego komisarza 5 Armii na Syberii.

I choć krytyka lewicowa, głównie Julius Fućik oraz Josef Hora, usiłowała przełamać zmowę milczenia i pogardy oraz fałszywy krąg opinii o dziele Haska jako o utworze ludowego humorysty, co prawda godnym uwagi, ale przecież marginesowym, niczego w sposób istotny w krajowej recepcji Przygód dobrego wojaka Szwejka nie można było zmienić. Natomiast pewnego wyłomu dokonali niemieccy pisarze i krytycy prascy - Max Bród oraz dr Alfred Fuchs. Ich głos zabrzmiał szerzej aniżeli sprawiedliwe i znakomite odczytanie dzieła przez czeskiego prozaika i działacza komunistycznego Ivana Olbrachta. Prascy Niemcy przygotowali również przekład dzieła Haska pióra Grety Reiner oraz wydali go w praskiej oficynie A. Synka.

Potem pierwsza część powieści znalazła się w antologii humoru światowego, którą sporządził Roda Roda, i właśnie ten fragment zwrócił uwagę Kurta Tucholskiego, który na łamach „Die Welbuhne” nie tylko poprawnie odczytał cele ironii Haska, ale zestawił czeskiego autora z największymi twórcami światowego humoru. Późniejsi krytycy niemieccy - Willy Haas, Hans Reimann i inni - już tylko mnożyli porównania wielkiego Czecha do Cervantesa, Rabelais’go, Szekspira, Grimmeishausena i innych.

Światową uwagę na dzieło Jaroslava Haska zwróciła jednak dopiero inscenizacja Piscatora wedle scenariusza Brechta i Gassbarry’ego; wcześniejszy scenariusz Maxa Broda i Hansa Reomanna został przez Piscatora odrzucony. Inscenizacja Piscatora była na wskroś polityczna.

Bohater powieści Haska występuje tu jako komentator burżuazyjnej społeczności, odkrywający ostrzem swego humoru różne warstwy jej świadomości moralnej. Szwejk grany mistrzowsko przez Maxa Pallenberga był równocześnie okrzykiem przeciw wojnie, przeciwko bezsensowi mieszczańskiej historii. Końcowa scena, w której Piscator uruchomił tłum obdartych i półnagich inwalidów wojennych, była dla berlińskich widzów szokiem. Inscenizacja miała światowe echa, uczyniła nieżyjącego autora sławnym i podziwianym na wszystkich kontynentach. Berlińska inscenizacja wywołała również zainteresowanie Przygodami... w Polsce i sankcjonowała europejskim sukcesem polski przekład Pawła Hulki Laskowskiego. W ojczyźnie - zgodnie z prawem działania już nie tylko polskiego, ale szerzej słowiańskiego kundlizmu - europejski sukces powieści wywołał ponowny i bardzo ostry spór o wartość dzieła Haska, inspirowany tym razem atakiem, który przypuścili przedstawiciele mieszczańskiej katolickiej i nacjonalistycznej opinii konserwatywnej - Jaroslav Durych i Viktor Dyk. Ale to już zupełnie inna historia.

Jaroslav Hasek umarł 3 stycznia 1923 roku nie dokończywszy powieści, która w zamierzeniach miała przedstawić losy bohatera w niewoli oraz po powrocie do ojczyzny. Schorowany i wyniszczony nałogiem, do którego powrócił po okresie rewolucyjnej abstynencji, pisarz odszedł po ciężkiej chorobie. Na grobie umieszczono napis: „Austrio, nigdy nie byłaś tak dojrzała do upadku, nigdy tak skazana, nigdy tak przeklęta...” Urywek z legionowego wiersza - jako niewłaściwy - po latach usunięto. Dzisiaj na cmentarzu w Lipnicy zostały tylko na tabliczce imię i nazwisko oraz daty urodzin i śmierci: 30.IV.1883-3.II. 1923.

I.
Przygody dobrego wojaka Szwejka przed wojną światową i inne opowiadania

Szwejk staje przeciwko Italii

Szwejk szedł do wojska z sercem radosnym. Marzyło mu się, że w wojsku przeżyje jakąś wesołą przygodę i rzeczywiście udało mu się wprawić w osłupienie cały garnizon w Trydencie wraz z jego naczelnym dowódcą. Szwejk zawsze był uśmiechnięty, uprzejmy w zachowaniu i pewno dlatego stale siedział w więzieniu.

A gdy wyszedł z więzienia, odpowiadał z uśmiechem na wszystkie pytania, z całkowitym spokojem pozwalał się znowu zamknąć, zadowolony z siebie, iż lękają się go wszyscy oficerowie całego garnizonu w Trydencie. Budził lęk nie z powodu gruboskórności, przeciwnie wzbudzał strach z powodu swych uczciwych odpowiedzi, ze względu na swe poczciwe poczynania i łaskawie przyjacielskie uśmiechy, które w nich wzbudzały rozpacz.

Przychodzi inspekcja do izby, uśmiechnięty Szwejk siedzi na pryczy i uprzejmie pozdrawia:

- Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus, melduję posłusznie.

Oficer Walk zgrzytnął zębami patrząc na szczery, przyjacielski Uśmiech Szwejka i byłby mu z ochotą poprawił na głowie czapkę, aby mu siedziała wedle przepisu, ale ciepły i serdeczny wzrok Szwejka powstrzymał go od jakichkolwiek uwag.

Do izby wszedł major Teller. Oficer Walk surowo zmierzył oczyma drużynę stojącą przy pryczach i powiedział:

- Wy, Szwejk, przynieście tutaj karabin!

Szwejk przytomnie wypełnia rozkaz i przynosi zamiast karabinu cielę. Major Teller patrzy z wściekłością na delikatnie niewinne rysy twarzy Szwejka i wrzeszczy:

- Wy nie wiedzieć, co to jest gwer?

- Melduję posłusznie, że nie wiem.

I już prowadzą go do kancelarii. Przynoszą tam karabin i podtykają mu pod nos:

- Co to jest, jak się to nazywa?

- Melduję posłusznie, że nie wiem.

- To jest karabin.

- Melduję posłusznie, że nie wierzę.

Zamykają go, a profos uważa za swój obowiązek, aby mu oświadczyć, że jest osłem. Drużyna idzie w góry na ćwiczenia, spokojny i uśmiechnięty Szwejk siedzi za kratkami.

Nie mogąc sobie z nim poradzić, zrobili z niego ordynansa jednorocznych ochotników, pomagał w kasynie podczas obiadu i kolacji.

Rozniósł sztućce, posiłki, piwo i wino, skromnie przysiadł sobie koło drzwi, palił papierosa i co jakiś czas głosił:

- Posłusznie proszę, panowie, że pan oficer Walk jest dobrym panem, bardzo dobrym panem - i uśmiechając się puszczał dym w powietrze.

Przyszła znowu inspekcja do kasyna i jakiś nowy oficer miał to nieszczęście, że spytał stojącego skromnie pod drzwiami Szwejka, do której należy kompanii.

- Melduję posłusznie, że proszę nie wiem.

- Do stu diabłów, który regiment tu kwateruje?

- Melduję posłusznie, że proszę nie wiem.

- Człowieku, jak się nazywa miasto z tym garnizonem?

- Melduję posłusznie, że proszę nie wiem.

- Więc, jak się tu, człowieku, dostałeś?

Z sympatycznym uśmiechem, spoglądając mile i niezwykle przyjemnie na oficera, Szwejk powiada::

- Melduję posłusznie, że się urodziłem, potem chodziłem do szkoły.

Potem uczyłem się na stolarza i wyuczyłem się, potem znowu mnie zaprowadzili do pewnej gospody i nakazali mi się rozebrać do naga. Za parę miesięcy przyszli po mnie żandarmi i zaprowadzili mnie do koszar.

W koszarach mnie zbadali i powiedzieli: „Człowieku, spóźniłeś się o trzy tygodnie z rozpoczęciem służby wojskowej, a więc cię zamkniemy”.

Zapytałem się dlaczego, jeśli w ogóle nie chciałem iść do wojska i że wcale nie wiem, co znaczy być żołnierzem. Mimo to mnie zamknęli, potem mnie wsadzili do pociągu, wozili tu i tam, aż przyjechaliśmy tutaj.

Nikogo nie pytałem, co to za regiment, jaka to kompania i co to za miasto, abym nikogo nie uraził i zaraz po pierwszych ćwiczeniach musztry mnie zamknęli, ponieważ zapaliłem w szeregu papierosa, choć nie wient za co i dlaczego. Potem mnie zamykali, kiedy tylko się pokazałem, raz, że zgubiłem bagnet, potem za to, że o mało co zastrzeliłbym pana pułkownika na strzelnicy i wreszcie teraz usługuję panom jednorocznym ochotnikom.

Dziecięce, jasne spojrzenie podniósł Szwejk na oficera, który nie wiedział, czy ma się śmiać, czy złościć.

Zbliżało się Boże Narodzenie. Jednoroczni ochotnicy przystroili w koszarach drzewko, a po kolacji pan pułkownik miał wzruszającą mowę o tym, że jak wszyscy wiedzą, Chrystus się narodził i że cieszą go porządni żołnierze, i że porządny żołnierz powinien się cieszyć sam z si;bie.

I tutaj w ten uroczysty wykład wpadło szczere:

- Jasne! Tak być powinno!

Powiedział to z jaśniejącą twarzą dobry wojak Szwejk, stojący niezauważony pomiędzy jednorocznymi ochotnikami.

- Się Einjahriger - wrzasnął pan pułkownik - który to krzyknął?

Z szeregu jednorocznych ochotników wystąpił Szwejk i zapatrzył się uśmiechnięty na pana pułkownika.

- Melduję posłusznie, że ja tutaj posługuję panom jednorocznym ochotnikom i że mnie się bardzo, podobało, co raczyli mówić. Tak im to płynęło prosto z serca.

Kiedy dzwony w Trydencie zwoływały na pasterkę, Szwejk już od godziny siedział w ciupie.:

Tym razem zamknięto go na długo, a potem mu znowu przypasano bagnet i przydzielono do oddziału karabinów maszynowych.

Były wielkie manewry na włoskich granicach i dobry wojak Szwejk ciągnął za armią.

Przed wyprawą słyszał wyjaśnienia kadeta:...

- Myślcie sobie, że Italia wypowiedziała nam wojnę i że idziemy na Włochy.

- Dobrze, więc pójdziemy! - zawołał Szwejk, za co dostał sześć dni aresztu., Kiedy odsiedział karę, wysłano go wraz z trzema innymi więźniami i pod dowództwem jednego kaprala do jego oddziału karabinów maszynowych. Najpierw szli doliną, potem konno w góry, a tu - jak można było oczekiwać - Szwejk zgubił się w gęstym lesie na włoskiej granicy.

Przedzierał się przez krzewy, daremnie poszukując swych towarzyszy, aż w pełnym uzbrojeniu przekroczył granicę włoską.

I tam Szwejk wyróżnił się szczególnie. Oddział karabinów maszynowych z Mediolanu prowadził właśnie ćwiczenia na granicy austriackiej i jeden muł oraz ośmiu żołnierzy znalazło się na polanie po której się właśnie rozglądał dobry wojak Szwejk.

Żołnierze włoscy pewni bezpieczeństwa spokojnie wleźli w gąszcza i spali, a muł pasł się dostojnie i powoli oddalał od swego oddziału, zbliżając się do miejsca, z którego Szwejk z uśmiechem spoglądał na nieprzyjaciela.

Dobry wojak Szwejk wziął muła za uzdę i z włoskim karahnem maszynowym na włoskim mule powrócił do Austrii.

Schodził z powrotem po górskim zboczu, skąd przyszedł, potem się jeszcze pół dnia tułał wraz z mułem po jakimś lesie, aż wreszcie pod wieczór zobaczył austriacki obóz.

Straż nie chciała go wpuścić, ponieważ nie znał hasła, nadbiegł oficer i wtedy Szwejk z uśmiechem przyjął postawę zasadniczą i salutując meldował:

~ Melduję posłusznie, panie poruczniku, że zabrałem Włochom anuła z karabinem maszynowym!

Potem odwieźli Szwejka do garnizonu, ale my wiemy, jak wygląda najnowszy model włoskiego karabinu maszynowego.

Dobry wojak Szwejk dostawcą mszalnego wina

Apostolski wikariusz polny, dr Koloman Belopotoczky, biskup tncalski, mianował kapelanem wojskowym w Trydencie Augustyna Kleinschrodta. Pomiędzy zwykłym duchownym, księdzemcywilem a duchownym wojskowym istnieje wielka różnica. W tym ostatnim złączona jest w sposób doskonały religijność z żołnierzem, dwie na pierwszy rzut oka różne kasty połączone są razem a różnice pomiędzy dwoma rodzajami duchowieństwa są takie jak pomiędzy porucznikiem dragonów, który uczy jazdy w akademii wojskowej, a właścicielem hipodromu.

Duchowny wojskowy jest opłacany przez państwo, jest urzędnikiem wojskowym w określonej klasie godności i rang, ma prawo do noszenia szabli i prawo do pojedynku. Duchowny w cywilu otrzymuje - co prawda - również wynagrodzenie od państwa, ale musi się starać, aby i z wiernych wydobyć jakieś pieniądze, jeśli chce żyć wygodnie.

Żołnierz nie musi salutować zwyczajnemu księdzu, ale musi oddać należne honory kapelanowi wojskowemu, inaczej się go zamyka. Bóg posiada tedy tutaj dwu reprezentantów, cywilnego i wojskowego.

Cywilny musi się zajmować agitacją polityczną, natomiast wojskowy spowiada żołnierzy i zamyka ich w areszcie, co miał pewno w zamyśle nasz Pan, kiedy stworzył tę grzeszną ziemię i kiedy później stworzył Augustyna Kleinschrodta.

Kiedy ten dostojny pan rwał ulicami Trydentu, z daleka wyglądał jak kometa, którą rozgniewany Bóg pragnie pokarać to nieszczęsne miasto.

Był straszny w swej świątobliwości i szła za nim legenda, że na Węgrzech miał trzy pojedynki, w których obciął nosy swym przeciwnikom L oficerskiego kasyna, którzy byli nazbyt oziębli w wierze.

Zmniejszywszy w ten sposób ilościowo bezbożnictwo, został przen»esiony do Trydentu w tym czasie, kiedy dobry wojak Szwejk opuścił więzienie Wizonowe i Powrócił do swej kompanii, aby nadal bronić ^”oSowny ojciec garnizonu w Trydencie poszukiwał akurat Wtedy nowego sługi i udał się do koszar, aby wybrać go osobiście pomiędzy ^JaS byto zdziwienie, gdy podczas przechodzenia przez izby żołnierskie, wzrok jego.spoczął właśnie na dobrodusznej twarzy Szwejka i pdy poklepawszy go po ramieniu, powiedział: „Pójdziesz ze mną Dobry wojak Szwejk począł się tłumaczyć, że niczego złego me uczynił, ale kapral wypchnął go z szeregu i zaprowadził do kancelarii.

W kancelarii po długim przepraszaniu podoficer wyjaśnił kapelanowi że dobry wojak Szwejk „ist ein Mistvieh”, ^ wielebny Kleinschrodt mu przerwał: „Ein Mistvieh kann doch gutes Herz haben na co dobry wojak Szwejk uniżenie kiwał głową. Jego uśmiechnięta twarz o szczerych oczach okrąglała w kąciku, a duchowny pasterz wojskowy, spoglądając na tę dobroduszną głowę, nie chciał nawet widzieć rejestru przewinień i kar dobrego wojaka Szwejka.

Od tej chwili nastał dla Szwejka błogosławiony żywot. Potajemnie pił wino mszalne, a swemu zwierzchnikowi tak pięknie czyścił konie, aż go kiedyś za to wielmożny ksiądz Kleinschrodt pochwalił.

- Melduję posłusznie - odezwał się dobry wojak Szwejk - ze robię, co możliwe, aby był tak piękny jak oni. M”nv«

Potem nadeszły dni wielkiego obozu wojennego pod CastelNuovo, gdzie miała być odprawiona msza polowa..”

Augustyn Kleinschrodt używał dla celów duchownych Jedynie dolnoaustriackiego wina mszalnego z Vóslau. Włoskiego wina me mog nawet powąchać i stało się, że gdy zapas się kończył, przywołał dobrego wojaka Szwejka i powiedział:

- Jutro z samego rana pójdziesz do miasta po wino z Dolnej Austrii, z Vóslau. W kancelarii dostaniesz pieniądze i przyniesiesz osmiolitrową beczułkę. I zaraz wrócisz! Tak więc pamiętaj, z Vóslau w Dolnej Austrii. Abtreten!

Następnego dnia dostał dwadzieścia koron oraz P”^010^”,”„ rozkaz „W urzędowej powinności po wino”, aby podczas powrotu Warta mu nie utrudniała wstępu do obozu. ‘; -., Dobry wojak Szwejk poszedł do miasta, w drodze przez masto p ZJ tomnie sobie powtarzał „Vóslau - Niederósterreich i to właśnie oznajmił na stacji kolejowej i za trzy kwadranse jechał spokojnie pociągiem do Dolnej Austrii.

4 - Nieznane przygody Szwejka Tego dnia uroczysty przebieg mszy polowej naruszałojte^ywe cierpkie wino włoskie w dzbanku. ^/.;,”?*

Pod wieczór Augustyn Kleinschrodt umacniał się w przekonaniu, że dobry wojak Szwejk jest hultajem, który najpewniej gdzieś popija i zapomniał o swych żołnierskich obowiązkach.

Łajanie Augustyna Kleinschrodta słychać było w całym obozie i niosło się aż ku alpejskim szczytom, spływało w dolinę Adygi i Meranu, skąd przed kilku godzinami ze spokojnym uśmiechem i w błogosławionym poczuciu porządnego wypełniania obowiązków odjeżdżał dobry wojak Szwejk.

Jechał doliną, przebywał tunele i na każdym dworcu sucho pytał:

„Vóslau, Niederósterreich?”

Nareszcie dobroduszną twarz dobrego wojaka Szwejka ujrzał dworzec w Vóslau, a dobry wojak Szwejk pokazał jakiemuś mężczyźnie w urzędowej czapce rozkaz: „W urzędowej powinności po wino”.

Przyjemnie się uśmiechając pytał, gdzie tutaj są koszary.

Człowiek w czapce zapytał go o marszrutę. Dobry wojak Szwejk oświadczył, że nie wie, co to jest marszruta.

Potem przyszli jeszcze dwaj ludzie w urzędowych czapkach i jęli wyjaśniać Szwejkowi, że najbliższe koszary są w Korneuburgu.

Dobry wojak Szwejk kupił więc bilet do Korneuburga i jechał dalej.

W Korneuburgu stacjonuje pułk kolejowy, a w koszarach byli ogromnie zdziwieni, kiedy w nocy pojawił się w bramie koszar dobry wojak Szwejk i pokazał warcie swój rozkaz: „W urzędowej powinności po wino”. ‘. ‘ ‘. -.!’

- Zostawmy to do rana - powiedzieli na warcie - pan oficer inspekcyjny akurat zasnął.

Dobry wojak Szwejk legł na tapczan z błogim przeświadczeniem, że robi dla państwa, co potrafi i spokojnie zasnął.

Rankiem prowadzili go do kancelarii magazynów. Pokazał tamoficerowi zaopatrzenia swój rozkaz wyjścia: „W urzędowej powinności po wino” z pieczęcią FeldlagerCastelNouvo - Rgt. 102, Bat. 3 oraz z podpisem oficera dziennej służby.

Zdumiony podoficer zaprowadził go do kancelarii pułku, gdzie poddany został drobiazgowemu przesłuchaniu przez pułkownika.

- Melduję posłusznie - mówił dobry wojak Szwejk - że przyjechałem na polecenie wielebnego kapelana Augustyna Kleinschrodta z Trydentu. Mam przywieźć ośmiolitrową beczułkę wina mszalnego z Vóslau.

Zaczęła sięwielfca narada. Jego dobroduszna twa,rz, szczere żołnierskie zachowanie się oraz rozkaz „W urzędowej powinności po wino” z porządnie odciśniętą pieczęcią i podpisem, to wszystko sprawiało jak najlepsze wrażenie i czyniło całe zdarzenie jeszcze bardziej zawikłane.! ‘ -1 ‘. ‘!! ‘ ‘1

Trwała wielka debata i sformułowano pogląd, że najpewniej wielebny kapelan Augustyn Kleinschrodt zwariował i że nie pozostaje nic innego, jak tylko dobrego wojaka Szwejka odesłać marszrutą z powrotem do Trydentu. ‘

Podoficer przygotowywał zatem dla Szwejka rozkaz wyjazdu. Był to dobry człowiek i nie zależało mu, czy będzie to jeden, czy dwa kilometry więcej. Wypisał mu marszrutę przez Wiedeń, Styryjski Hradec, Zagrzeb, Triest do Trydentu. Obliczył, iż potrzeba mu na to dwu dni. Dali mu do kieszeni 1,60 korony, podoficer kupił mu bilety, a kucharz ze współczucia dał mu trzy bochenki komiśniaka.

Kapelan wojskowy Augustyn Kleinschrodt chodził tymczasem po obozie pod CastelNuovo, zgrzytał zębami i nie mówił nic więcej, jak tylko:

„Złapać, związać, rozstrzelać!”.

Dobrego wojaka Szwejka w ewidencji zapisali już jako dezertera, jakie więc ogarnęło wszystkich zdumienie, kiedy po czterech dniach pojawił się nocą w bramie obozu dobry wojak Szwejk i podał warcie z uśmiechem swą marszrutę z Korneuburga oraz swój rozkaz: „W powinności urzędowej po wino”.

Zaraz go pochwycili i ku jego rozpaczy zaprowadzili w kajdankach do szopy, w której go zamknęli.

Rankiem zaprowadzili go do koszar w mieście.

Jednocześnie z kolejowego pułku w Korneuburgu nadeszło zapytanie tamtejszego pułkownika, dlaczego wielebny kapelan Augustyn Kleinschrodt posłał szeregowca Szwejka^do Korneuburga po wino z Vóslau.

Po przesłuchaniu dobrego wojaka Szwejka, który szczerze i z błogim uśmiechem opowiedział, jak się to wszystko stało, odbyła się wielka narada, po której wielebny kapelan Augustyn Kleinschrodt udał się do więzienia, aby odwiedzić Szwejka.

- Najlepiej zrobisz, ty bydlaku, jeśli wystąpisz o superarbitrację, abyśmy się ciebie pozbyli i mieli spokój.

I wtedy dobry wojak Szwejk powiedział, patrząc szczerze na kapelana:! ^.’ - - ‘ -:’. „‘ -.

- Melduję posłusznie, że będę służyć najmiłościwszemu cesarzowi aż do ostatniego tchnienia!

Nadzwyczajne postępowanie komisyjne wobec dobrego wojaka Szwejka

W każdej armii znajdą się łajdacy, którzy nie chcą służyć. Jest rzeczą miłą i zajmującą, kiedy stają się nimi najzwyklejsi cywilni cwaniacy.

Przebiegli chłopcy skarżą się na przykład, że cierpią na wadę serca, aczkolwiek mieli tylko co najwyżej zapalenie ślepej kiszki, jak to się okazuje podczas sekcji zwłok. Takim i innym sposobem chcą się uwolnić od swej żołnierskiej powinności. Ale biada im! Jest tutaj jeszcze nadzwyczajne postępowanie komisyjne, które im sakramencko da w kość.

Skarży się chłopaczek, że ma platfus. Lekarz wojskowy przepisuje mu sól glauberską i rycynus, i platfus nie platfus biega, jakby mu się w tyłku paliło, a rankiem go JUŻ przymkną.

Inny łotr skarży się, że ma raka żołądka. Kładą go więc na stół operacyjny i mówią: „Bez narkozy otworzyć żołądek”. Zanim skończą, już jest po raku, a cudownie uzdrowiony wędruje do pierdla.

Nadzwyczajne postępowanie komisyjne jest dla armii dobrodziejstwem. Gdyby go nie było, co drugi rekrut czułby się chory i niezdolny do noszenia broni.

Nadzwyczajne postępowanie komisyjne - superarbitracja - słowo to jest łacińskiego pochodzenia. Super=nad, arbitrare==obserwować, badać.

Superarbitracja znaczy tedy „nadobserwację”.

Dobrze to powiedział pewien lekarz sztabowy: „Ilekroć badam symulanta, czynię to z przeświadczeniem, iż n’e powinno się mówić o «superarbitrare, nadbadaniu», ale raczej o «superdubitare, nadpowątpiewaniu», iż ten rzekomy słabeusz jest ponad wszelką wątpliwość zdrów jak ryba. Wychodzę więc z tej zasady. Przepisuję chininę i dietę. Za trzy dni na Boga prosi, abym go wypuścił ze szpitala. Kiedy natomiast umrze taki symulant, uczyni to tak przekonująco, aby nas rozłościć i aby nie musiał odbywać odsiadki za swoje oszustwo. Tak więc «superdubitare» a nie «superarbitrare». Trzeba powątpiewać i nikomu nie wierzyć aż do ostatniego tchnienia symulanta”.

Kiedy dobregp wojakaSz,wejka chciano poddać nadzwyczajnemu postępowaniu komisyjnemu, zazdrościły mu superarbitracji wszystkie kompanie. Profos, przynosząc mu obiad do celi więziennej, powiedział:

- Ty draniu, masz szczęście. Pójdziesz z woja do domu, będziesz superarbitrowany jak polny kwiatuszek.

Ale dobry wojak Szwejk odrzekł mu to samo, co wielebnemu kapelanowi Augustynowi Kleinschrodtowi: - Melduję posłusznie, że to nie przejdzie. Jestem zdrów jak ryba i chcę służyć najmiłościwszemu panu aż do ostatniego tchnienia., Z zadowolonym uśmiechem położył się na pryczy. Profos zameldował o wypowiedzi Szwejka dyżurnemu oficerowi, Mullerowi.

Mfiller zazgrzytał zębami:; > „;, - Już my lumpa nauczymy - r - zawołał - aby sobie nie myślał, że może zostać w wojsku; musi co najmniej dostać plamistego tyfusu, choćby miał od tego kipnąć.

Tymczasem dobry wojak Szwejk wyjaśniał współwięźniowi z kompanii: „Będę służył miłościwemu panu do ostatniego tchnienia. Kiedy już tutaj jestem, niech tu zostanę. Kiedy jestem żołnierzem, muszę służyć cesarzowi i nikt mnie nie ma prawa z wojska wygnać, nawet gdyby przyszedł pan jenerał, kopnął mnie w tyłek i wyrzucił z koszar. Wróciłbym do niego i powiedziałbym:”Melduję posłusznie, panie jenerale, że pragnę służyć cesarzowi panu do ostatniego tchnienia j że powracam do kompanii.” A gdyby mnie tutaj nie chcieli, pójdę do marynarki, abym chociaż na morzu mógł służyć najmiłościwszemu cesarzowi. Gdyby zaś i tam mnie nie chcieli i pan admirał i tam kopnąłby mnie w dupę, będę cesarzowi służył w powietrzu”.

W koszarach jednak panowało powszechnie głębokie przekonanie, że dobrego wojaka Szwejka wyrzucą z wojska! W dniu 3 lipca przyszli po niego do więzienia z noszami, przywiązali go rzemieniami i odnieśli do szpitala garnizonowego. Kiedy go nieśli, z noszy odzywało się patriotyczne hasło: „Żołnierze, nie dajcie mnie, chcę dalej służyć cesarzowi!”... 1, Położyli go na oddziale ciężko chorych, a lekarz sztabowy Jansa pobieżnie go zbadał:..

- Szwejku, masz powiększoną wątrobę i otłuszczone serce. To się urządziłeś, musimy cię zwolnić z wojska.

- Proszę posłusznie - odezwał się Szwejk - jestem zdrów jak ryba.

Co by beze mnie, posłusznie melduję, armia poczęła? Proszę posłusznie, że chcę do kompanii i że będę dalej służył miłościwemu panu wiernie i uczciwie, jak przystoi i przynależy porządnemu żołnierzowi”.

Przepisali mu środki przeczyszczające, a kiedy mu je dawał sanitariusz Boczkowskij, Ukrainiec, dobry wojak Szwejk w tej żałosnej sytuacji powiedział wzniosie:

- Bracie, nie oszczędzaj mnie, jeśli się nie przeląkłem Włochów, nie boim się ani twego rycynusu i lewatywy. Żołnierz nie może się niczego bać i musi służyć, to sobie zapamiętaj!

Odprowadzili go potem i w ustępie pilnował go żołnierz z nabitym karabinem. ‘ ‘„‘...

Ułożyli go ponownie na łóżku a sanitariusz Boczkowskij, chodził koło niego i w2dychał:

- Psiakrew, masz rodziców?

- Mam.

- Stąd nie wyjdziesz cało, ty symulancie.

Dobry wojak Szwejk go spoliczkował.

- Ja, symulant? Ja przecież jestem zupełnie zdrów i chcę służyć miłościwie nam panującemu aż do ostatniego tchnienia.

Obłożyli go lodem. Trzy dni trzymali go w lodowych okładach, a kiedy nadszedł lekarz sztabowy i zwrócił się do niego:

- No, Szwejku, pójdziesz chyba jednak do domu z wojska?

Szwejk oświadczył:

- Melduję posłusznie, panie szabarct, że ciągle jestem zdrów i że Chcę dalej służyć.

Dali go znowu do lodu i za dwa dni miała przyjść komisja, superarbitrażowa, która by go na wszystkie czasy zwolniła z wojska.

Na dzień przed przybyciem komisji, kiedy już wypisano Jegozwolnienie od służby wojskowej, dobry wojak Szwejk zdezerterował z koszar.

Aby mógł nadal służyć miłościwemu panu, musiał zbiec. Przez czternaście dni nic o nim nie słyszano.

Jakże więc wielkie było zdziwienie, kiedy po czternastu dniach pojawił się w nocy dobry wojak Szwejk przed bramą koszar i meldował warcie z poczciwym uśmiechem na okrągłej, spokojnej twarzy:

^- Melduję posłusznie, że idę się dać zamknąć, ponieważ zdezynterowałem, abym mógł dalej służyć cesarzowi aż do ostatniego tchu.

Jego życzenie zostało spełnione. Dostał pół roku, a kiedy domagał się dalej służyć, przenieśli go do arsenału, aby nabijał bawełną strzelniczą torpedy.

Dobry wojak Szwejk uczy się, jak należy się obchodzić z bawełną strzelniczą

I stało się tak, jak mu powiedział wielebny kapelan:

- Szwejku, ty hultaju, jeśli już chcesz służyć w wojsku, tedy będziesz służył przy bawełnie strzelniczej. To ci pewnie pójdzie na zdrowie.

Dobry wojak Szwejk uczył się w arsenale obchodzić z bawełną strzelniczą. Nabijał nią torpedy. Nie ma żartów w tej służbie, ponieważ jedną nogą jesteście stale w powietrzu, a drugą w grobie.

Dobry wojak Szwejk wszakże się nie bał. Żył pomiędzy dynamitem, ekrazytem i bawełną strzelniczą spokojnie jak przystało na godnego żołnierza, a z budynku, gdzie ładował torpedy tym strasznym środkiem wybuchowym, dobiegał jego śpiew:

„Piemoncie, Piemoncie, robisz z siebie pana i za tobą padła ta majlandzka brama, hop, hop, hop. Ta majlandzka brama i te cztery mosty, wystawże, Piemoncie, mocniejsze forpoczty, hop, hop, hop! Ja wam wystawiłem regiment ułanów,^ wyście go zagnali za majlandzka bramę, hop, hop, hop!”

Po tej pięknej pieśni, która dobrego wojaka Szwejka przemieniała w lwa, przychodziła kolej na szereg innych przejmujących pieśni o knedlikach wielkich jak głowa, które dobry wojak Szwejk łykał z niewysłowioną rozkoszą.

I w ten sposób żył spokojnie wśród bawełny strzelniczej, sam że sobą w jednym z budynków arsenału.

Aż pewnego dnia przyszła inspekcja, która chodzi od jednego do drugiego budynku i kontroluje, czy wszystko jest w porządku.

Kiedy weszli do budynku, w którym dobry wojak Szwejk uczył się obchodzić z bawełną strzelniczą, zobaczyli prócz obłoku tytoniowego dymu, który snuł się z fajki, że dobry wojak Szwejk jest nieulękłym żołnierzem.

Szwejk, widząc panów wojskowych, wstali według regulaminowych przepisów wyjął z ust fajkę i położył ją w najbliższej od siebie odległości, aby miał ją w zasięgu ręki, a więc do otwartej stalowej beczki z bawełną strzelniczą. Przy tym przemówił salutując:

- Melduję posłusznie, że nie stało się nic nowego i że wszystko jest w porządku.

Są w życiu człowieka momenty, kiedy przytomność umysłu odgrywa wielką rolę.

Najbardziej przytomny z całego towarzystwa był pan pułkownik.

Z bawełny strzelniczej wydobywały się kółeczka tytoniowego dymu i wtedy powiedział:

- Palcie, Szwejku, dalej.

Były to mądre słowa, ponieważ jest zdecydowanie lepiej, kiedy zapalona fajka znajduje się w ustach niż w bawełnie strzelniczej. Szwejk zasalutował i powiedział:

- Posłusznie melduję, że będę kurzyć.

Był to bowiem posłuszny żołnierz.

- A teraz, Szwejku, chodź na wartownię!

- Posłusznie melduję, że nie mogę, ponieważ muszę tutaj wedle przepisu pracować do szóstej, aż mnie przyjdą zmienić. Przy bawełnie strzelniczej musi ciągle ktoś być obecny, aby się nie stało jakieś nieszczęście!

Inspekcja zniknęła. Kłusem biegła na wartownię, gdzie rozkazano, aby po Szwejka wysłać patrol.:

Patrol poszedł niechętnie, ale przecież poszedł.

Kiedy stanął przed budynkiem, gdzie z zapaloną fajką odbywał służbę dobry wojak Szwejk pośród bawełny strzelniczej ku chwale najmiłościwiej nam panującego cesarza, kapral zawołał:

- Szwejku, ty draniu, wyrzuć fajkę oknem i wyłaź stamtąd.

- Nawet o tym nie myślę, pan pułkownik rozkazał, abym kurzył dalej, a więc muszę palić aż do rozerwania ciała na kawałki.

- Wyłaź stamtąd, bydlaku!

- Nie wylezę, melduję posłusznie. Dopiero jest czwarta, możecie mnie zluzować o szóstej. Do szóstej muszę być przy bawełnie strzelniczej, aby zapobiec jakiemuś nieszczęściu. Ja jestem ostrożny...

Tego „y” nie dopowiedział. Chyba czytaliście o tym wielkim nieszczęściu, jakie się zdarzyło w arsenale i które stało się powodem do ogłoszenia żałoby narodowej w Austrii. Wylatywał w powietrze budynek po budynku, aż w trzy ćwierci sekundy wyleciał cały arsenał.

Zaczęło się to w budynku, w którym dobry wojak Szwejk uczył się obchodzić z bawełną strzelniczą i jak mogiła nad tym miejscem wznosiły się deski, belki i szczątki żelaznej, konstrukcji, które spadły tutaj ze wszech stron, aby oddać ostatnią posługę dzielnemu Szwejkowi, który się nie bał bawełny strzelniczej.;:

Przez trzy dni pracowali saperzy na gruzach i zbierali do kupy głowy, korpusy, ręce i nogi, aby dobry Pan Bóg na sądzie ostatecznym łatwo rozpoznał różne szarże i wedle tego, jakie są, je wynagrodził.

Składanie szczątków w całość były to prawdziwe łamigłówki. Przez trzy dni sprzątali deski, żelazo z konstrukcji aż trzeciego dnia z mogiły Szwejka, kiedy nocą przedzierali się do środka tej kupy, usłyszeli przyjemny głos: „Ta majlandzka brama i te cztery mosty, wystawże, Piemoncie, mocniejsze forpoczty, hop, hop, hop”. W świetle pochodni przekopywali drogę w stronę głosu: „Ja wam wystawiłem regiment ułanów, wyście go zagnali za majlandzka bramę, hop, hop, hop”.

Przy świetle pochodni ujrzeli jakąś jaskinię zbudowaną z elementów żelaznej konstrukcji i bezładnie ułożonych desek, a w kąciku zobaczyli dobrego wojaka Szwejka, który odkładając fajkę, zasalutował i powiedział:;

- Melduję posłusznie, że nie stało się nic nowego i że wszystko jest w porządku!, Wyprowadzili go na zewnątrz tego rozwalonego piekła i dobry wojak Szwejk, kiedy tylko znalazł się przed oficerem, kontynuował:

- Melduję posłusznie, że wszystko jest w porządku i że proszę, aby mnie zmieniono, ponieważ dawno już minęła szósta godzina i proszę również o „menażgeld” za ten czas, co to na mnie spadło.

Dzielny wojak był jedynym, który z całego arsenału przeżył tę katastrofę.

Wieczorem na Jego cześć koła wojskowe wydały w kasynie oficerskim w mieście małe przyjęcie. Otoczony przez oficerów, pił dobry wojak Szwejk jak smok, a jego dobre okrągłe oblicze jaśniało radością.

Na drugi dzień otrzymał”menażgeld” za trzy dni, tak jakby uczestniczył w wojnie, a za trzy tygodnie został mianowany kapralem w swej kompanii oraz otrzymał wielki medal wojenny.

Kiedy ozdobiony nim i z gwiazdeczkami wchodził do swych koszar w Trydencie, spotkał się z oficerem Knoblochem,. który zachwiał się, gdy zobaczył budzącą trwogę dobroduszną twarz dobrego wojaka Szwejka:

- Tyś to, lumpie jeden, zmajstrował - powiedział do niego.

Szwejk odparł z uśmiechem:

- Melduję posłusznie, że się nauczyłem, jak należy obchodzić się z bawełną strzelniczą.

I z pogodną myślą wyszedł na dziedziniec, aby odnaleźć swoją kompanię., Tego dnia oficer dyżurny czytał żołnierzom informację z ministerstwa wojny o stworzeniu oddziału aeroplanów w armii oraz wezwanie, aby zgłosili się ci, którzy chcą tam służyć.

Wtedy wystąpił dobry wojak Szwejk i meldując się oficerowi, mówił:

- Proszę posłusznie, ja już byłem w powietrzu i już to znam i chcę też w powietrzu służyć miłościwemu panu cesarzowi.

I już za tydzień wędrował dobry wojak Szwejk do oddziałów żeglugi powietrznej, gdzie sobie poczynał nie mniej wspaniale, jak w arsenale, dalej to zobaczycie.

Dobry wojak Szwejk służy przy aeroplanach

Austria posiada trzy balony, którymi można sterować, osiemnaście balonów niesterownych oraz pięć aeroplanów. Tak się przedstawia siła Austrii w powietrzu. Dobrego wojaka Szwejka przydzielili do oddziału aeroplanów, aby służył dla honoru i sławy tego nowego rodzaju broni. Najpierw wyciągał z hangarów aeroplany na lotnisko wojskowe oraz czyścił metalowe części terpentyną i wiedeńskim wapnem.

Służył tedy przy aeroplanach, zaczynając od podstaw. I jak kiedyś pieczołowicie czyścił konie wielmożnemu kapelanowi w Trydencie, tak tutaj z ochotą pracował przy aeroplanach, szczotkował powierzchnie jakby zgrzebłem konie oraz w stopniu kaprala rozprowadzał warty pilnujące hangarów i pouczał żołnierzy:, - Latać się musi i dlatego każdego, który chciałby ukraść aeroplan, zastrzelcie., ‘

Po czternastu dniach wykonywał funkcję towarzyszącego w lotach.

Jest to wszakże bardzo niebezpieczny awans.

Obciążał aeroplan i latał z oficerami. Dobry wojak Szwejk się jednak nie bał. Uśmiechnięty wzbijał się w powietrze i pokornie oraz poczciwie patrzył na oficera sterującego samolotem, salutował też, jeśli widział przed sobą wyższe szarże, poruszające się pomału po lotnisku.

A jeśli gdzieś spadli i rozbili aeroplan, to Szwejk zawsze pierwszy wyłaził ze szczątków i pomagając oficerowi powstać, meldował:

- Melduję posłusznie, że spadliśmy i że jesteśmy żywi i zdrowi.

Był to przyjemny współtowarzysz. Pewnego dnia wystartował z oficerem Herzigiem i kiedy znaleźli się na wysokości 826 metrów, przestał pracować motor.

- Melduję posłusznie, że skończyła się nam benzyna - odezwał się zza pleców oficera przyjemny głos Szwejka. - Zapomniałem, melduję posłusznie, dolać do baku. - I chwilę potem:

- Melduję posłusznie, że spadamy do Dunaju.

A kiedy po chwili wynurzyły się ich głowy z koliście falujących, zielonkawych wód Dunaju, płynąc za oficerem do brzegu, dobry wojak.

Szwejk meldował:

- Melduję posłusznie, że dzisiaj pobiliśmy rekord wysokości.

Zbliżały się wielkie lotnicze ćwiczenia wojskowe na lotnisku pod Wiener Neustadt.

Przeglądali aeroplany, próbowali motory i wykonywali ostatnie prace przygotowawcze do lotów.

Porucznik Herzig zamierzał polecieć wraz ze Szwejkiem na dwupłatowcu Wrighta, do którego przymocowany był przyrząd Morrissona; umożliwiający start pionowy.

Znajdowali się tutaj przedstawiciele wszystkich obcych mocarstw.

Rumuńskiego majora Gregorescu bardzo interesował aeroplan Herziga, siadł w. kabinie i oglądał dźwignie oraz stery.

Dobry wojak Szwejk na rozkaz porucznika uruchomił silnik, śmigła się obracały, Szwejk z wielkim oddaniem poprawiał - siedząc obok ciekawego rumuńskiego majora - metalową linkę drucianą łączącą tylne stery wysokościowe, poczynając sobie przy tym tak energicznie, że zrzucił majorowi czapkę z głowy.

Porucznik Herzig się rozzłościł:

- Szwejku, ty ośle, leć do wszystkich diabłów.

- Zum Befehl, Herr Leutnant - odkrzyknął Szwejk, złapał za stery wysokościowe oraz dźwignie przyrządu Morrissona i aeroplan wzniósł się nad ziemią a głośne, regularne wybuchy znakomitego silnika słychać było daleko.

20, 100, 300, 450 metrów wysokości w kierunku południowozachodnim, ku białym Alpom, szybkość 150 km na godzinę. ‘

Nieszczęsny rumuński major odzyskał świadomość nad jafcimś lodowcem, nad którym lecieli na takiej wysokości, że mógł wyraźnie rozpoznawać pod sobą cuda przyrody, śnieżne pola, przepaście spoglądające na niego surowo i groźnie.

- Co to się dzieje? - pytał jąkając się ze strachu.

- Lecimy według rozkazu, melduję posłusznie - odpowiedział poczciwie dobry wojak Szwejk. - Pan porucznik rozkazał: „Lećcie do wszystkich diabłów”, a więc lecimy, melduję posłusznie.

- Ale gdzie, gdzie wylądujemy? - pytał szczękając zębami dociekliwy rumuński major Gregorescu.

- Posłusznie melduję, że nie wiem, gdzie spadniemy. Lecimy według rozkazu i ja umiem tylko w górę, w dół nie potrafię, myśmy zresztą z panem porucznikiem w ogóle tego nie potrzebowali. Kiedy osiągnęliśmy wysokość, spadaliśmy tak jakoś sami.

Wysokościomierz pokazywał wysokość 1860’metrów. Major kurczowo trzymał się poręczy i krzyczał po rumuńsku: „Deu, deu, Boże, Boże”, a dobry wojak Szwejk zręcznie posługując się’ sterami, śpiewał ponad Alpami, nad którymi przelatywali: „Ten pierścionek, coś mi dała, ja go nosić nie będę, do pioruna8, czemu nie, kiedy wrócę do regimentu karabin nim nabiję”.

Major modlił się na głos po rumuńsku i klął straszliwie, podczas gdy w czystym mroźnym powietrzu daleko brzmiał jasny głos dobrego wojaka Szwejka: „Tę chusteczkę, coś mi dała, tej ja nosić nie będę, do pioruna, czemu nie, kiedy wrócę do regimentu, gwer pucować nią będę, do pioruna, czemu nie”.

Pod nim krzyżowały się błyskawice i grzmiała ‘burza.

Wytrzeszczywszy oczy major patrzył przed siebie i ochrypłym głosem pytał: ‘ ‘;

- Kiedy się to skończy?

- Niewątpliwie się to skończy - uśmiechając się, odpowiedział dobry wojak Szwejk - ponieważ myśmy z panem porucznikiem zawsze gdzieś spadli.

Znajdowali się gdzieś ponad Szwajcarią i lecieli na południe.

- Cierpliwości, proszę posłusznie - powiedział dobry wojak Szwejk - kiedy się nam skończy benzyna, musimy gdzieś spaść.

- Gdzie jesteśmy?

- Nad jakąś wodą, melduję posłusznie, jest to duża woda, chyba spadniemy do morza.

Major Gregorescu zemdlał, zaklinował swój tłusty brzuch między listwami i mocno uwiązł w żelaznej konstrukcji.

A dobry wojak Szwejk śpiewał sobie nad Morzem Śródziemnym:

„Kto chce wyróść wielki, musi jeść knedliki, ein, zwei, na wojnie go nie zabiją, ein, zwei, jadł bowiem knedliki, te wojskowe knedliki jak głowa wielkie, ein, zwei”.

I dalej śpiewał sobie dobry wojak Szwejk ponad tymi olbrzymimi przestrzeniami morskimi na wysokości tysiąca metrów: „Maszeruje Grenewil przez Prochową Bramę na szpacir...**;

Morskie powietrze przebudziło majora z omdlenia. Popatrzył na te wstrętne głębiny i stwierdziwszy, że to morze, zawołał: „Diu, diu” i ponownie omdlał.

Lecieli nocą i lecieli ciągle. Raptem dobry wojak SzWejk potrząsnął majorem i powiedział dobrodusznie:

- Meldujęposłusznie, że spadamy, ale jakoś powoli.

Ślizgowym lotem aeroplan, który nie miał już benzyny, wylądował w palmowym gaju pod Trypolisem, w Afryce.

Dobry wojak Szwejk, pomagając wychodzącemu z aeroplanu imajorowi, mówił:.

- Melduję posłusznie, że wszystko jest w porządku. ‘

Był to światowy rekord, który ustanowił Szwęjk, przelatując ponad Alpami, południową Europą, Morzem Śródziemnym i lądując aż w Afryce. ^. \. - Major widząc wokół siebie palmy, wyciął Szwejka dwa razy w pysk, co przyjął dobry wojak z uśmiechem, ponieważ wykonywał jedynie swój obowiązek, odkąd porucznik Herzig mu rozkazał:

- Lećcie do wszystkich diabłów!

Co było dalej, niezręcznie by opowiadać, ponieważ byłoby to bardzo niemiłe dla ministerstwa wojny, które z pewnością zaprzeczy, jakoby pod Trypolisem miał wylądować austriacki aeroplan, albowiem tym samym znaleźlibyśmy się w wielkich kłopotach międzynarodowych.

Ośla historia z Bośni

Na granicy Bośni i Serbii znajduje się mały fort austriacki. Na dole - jeszcze w Bośni - położona jest wieś Crna Bara, a w niej jest bunar, studnia, do której chodzili z austriackiego fortu po wodę. Posyłali tam po wodę osła wraz z podoficerem i dwoma żołnierzami. Osioł nosił bukłaki na wodę i był militarystą.

Jeśli ktoś nie nosił austriackiego munduru, nie śmiał się zbliżyć do osła w czasie, kiedy żołnierze czerpali z bunaru wodę do skórzanych worków. Wtedy kopał, porykiwał i gryzł, krótko mówiąc, objawiał prawdziwą nienawiść na widok czakszir, spodni Bośniaków, czemu się też żaden rozumny człowiek nie powinien dziwić, albowiem osioł żył już od wielu lat w forcie, po którego dziedzińcu się wesoło i swobodnie przechadzał.;

W nocy jednak pilnował w stajni granicy.

Kiedy się bowiem na serbskiej stronie coś poruszyło, wtedy sympatyczny i dobry osioł zaczynał straszliwie ryczeć, aż zbudził całą załogę. Razem z nim największy hałas robił kogut dzierżawcy kantyny, który z biegiem czasu całkowicie’nabrał wojskowego ducha. Gdy w nocy po serbskiej stronie, jechały wozy, kogut rozpoczynał wówczas pianie i tak żyli wszyscy bezpiecznie w tym forcie, albowiem pilnowali ich osioł i kogut.

Żyli w bojaźni bożej, aż zdarzyło się pewnego dnia coś, co całkowicie zakłóciło spokój załogi, spokój powiatu i wprowadziło zarząd krajowy Bośni w wielkie zdenerwowanie. Bohaterką tej zdradzieckiej afery była koza Branka Nuszicią.

Zanim jednak przejdę do opowiadania o zdradzie stanu, która mrozi krew w żyłach każdego dobrego obywatela, pozwolę sobie krótko opowiedzieć o Bośni i Hercegowinie i w ogóle o ziemiach okupowanych, jak to pewnego razu jeden z moich przyjaciół przedstawiał pewnemu Francuzowi:

- AustroWęgry składają się z Austrii i Węgier oraziikyajów okupom wanych. Te zaś składają się z Bośni, o której nie wolno mówić oraz z Hercegowiny, o której w ogóle nie wolno wspominać. Potem idzie Nowy Pazar, ale i o nim się również nie śmie mówić.

- A dalej? - zapytał Francuz.

- O tym, co dalej także nie wolno mówić - zakończył wykład mój przyjaciel.,’

W Crnej Barze żyła sobie spokojnie koza Branka Nuszicia; zrządzeniem losu przeżyła ona przed laty tę groźną katastrofę, która dotknęła wszystkie kozy w Bośni i Hercegowinie. Zarząd kraju karczował otóż lasy i potem doszedł do wniosku, iż wyniszczeniu lasów winne są kozy. Hultajskie te zwierzęta ogryzają krzewy i drzewa. Zarząd krajowy wydał wtedy rozporządzenie, iż do wyznaczonego terminu wszystkie kozy w Bośni i Hercegowinie muszą zostać zjedzone, w przeciwnym razie właściciele kóz zostaną postawieni przed sąd wojenny.

Branko Nuszić ocalił swoją kozę w ten sposób, że ją przeprowadził przez granicę; kiedy zaś rozporządzenie zarządu zostało zniesione, bowiem bratanek jednego z naczelników zarządu krajowego miał według przepisu lekarza pić kozie mleko pod Sarajewem, Branko Nuszić przywiódł z powrotem swą kozę na terytorium bośniackie.

Było to zwierzę bardzo mądre i nie ogryzało krzewów i drzew, rozumiało bowiem zarządzenie władz krajowych, które za takie karygodne postępowanie przewidziały w Bośni i Hercegowinie karę śmierci. Koza nie może się odwoływać, a zresztą w Bośni nie na wiele by się to jej zdało...

Tak więc koza Branka Nuszicia szanowała prawa. Dwanaście lat apetyczne leśne drzewa i drzewka posadzone na koszt skarbu kusiły.

Pokusa była. niekiedy bardzo silna, ale koza zawsze mówiła sobie kategorycznie „nie mogę”, wiedziała bowiem, iż żyje w kraju pod zarządem wojskowym.’ ^,:

Dwanaście lat to piękny kawałek czasu, szczególnie, gdy zważymy, że kozy są stworzeniami OiSłabym charakterze.

Kóz bez charanteru tłucze się wiele po wzgórzach wszystkich krajów, nie musi to być ani Bośnia, albo Hercegowina.

Ale koza Branka Nuszicia uczciwie się wałęsała po zboczach i skar łach. ‘.

Często ślina zbierała się jej w pysku, kiedy widziała zieleń młodych drzewek, zawsze jednak zwyciężała jej godność i uczciwość obywatelska.

Gdy bowiem tak rozporządzi zarząd krajowy w Bośni, nawet koza nie może być łakoma. Dwanaście lat.trzymała się w ryzach. Było to zwierzę wzorowe.

Aż pewnego dnia stało się: modrzewiowe drzewko pod fortem posadzone na pamiątkę okupacji Bośni i Hercegowiny, zostało przez noc do cna objedzone. Wstrętny uczynek odkryty został o piątej rano, a o szóstej prowadzili już spętanego Branka Nuszicia do sądu okręgowego.

W Crnej Barze jeden jedyny człowiek miał kozę i był nim Branko Nuszić; wszystkie pozostałe kozy zostały zastrzelone przez żołnierzy.

Kolejny dowód: Branko Nuszić był swego czasu posłem. Chcecie jeszcze czegoś więcej? Mamy i inne dowody, które przemawiają na niekorzyść Nuszicia. Koza Branka Nuszicia, kiedy po niego przyszli żołnierze, ukryła się i nie można jej było znaleźć.

Koza Branka Nuszicia uciekła do Serbii!

Branko Nuszić przez całą drogę do sądu okręgowego zaklinał się, że jest niewinny.

Kozę miał przez noc przywiązaną i wypuścił ją na trawę dopiero na pół godziny przed przyjściem żołnierzy:

- A więc, gdzie ją ukryłeś?

- Uciekła do Serbii, ponieważ po serbskiej stronie zobaczyła kozła.

My, którzy znamy jego kozę jako niezwykle uczciwą, moglibyśmy w to uwierzyć. Po prostu chciała przeszkodzić wtargnięciu serbskiego kozła na terytorium bośniackie, wiedziała bowiem o tym, że władze bośniackie zakazują i surowo karzą za przejście żywych zwierząt z Serbii.

Z drugiej strony uważamy również za możliwe, iż koza Branka Nuszicia objadła - obgryzła drzewko posadzone na pamiątkę okupacji Bośni i Hercegowiny. Pewnie już tego nie mogła wytrzymać i objadła własność skarbu w stanie niepoczytalności.

Albowiem jako porządni obywatele, nie możemy mniemać, iżby uczyniła to znajdując się w normalnym stanie ducha.

Tymczasem Branko Nuszić został wtrącony do więzienia przy sądzie okręgowym i jednocześnie przeprowadzono u niego rewizję domową.

Kto zna tę gorącą ziemię w Bośni, nie dziwi się, iż dowódca fortu, kapitan Kraus, przeniesiony tu za długi z Dolnej Austrii, inteligentnie się domyślił, iż sprawa nie jest tak prosta, jakby na to z pozoru wyglądało.

Uczynił tedy, co uznał za pożądane, a o resztę postara się już zarząd krajowy. ‘

Było jasne i pewne, iż idzie tu o zdradę państwa, ponieważ Niemcy na terytoriach okupowanych są znienawidzeni, i 5 - Nieznane przygody Szwejka Podobnie myślano również w sądzie okręgowym, który zatrzymał Nuszicia w więzieniu śledczym.

Jeszcze tego samego dnia przyprowadzono Nuszicia na przesłuchanie, w czasie którego doszło do sensacyjnego odkrycia.;

Branko Nuszić przyznał się w czasie krzyżowych pytań zadawanych podczas przesłuchania, że kozę kupił.przed dwunastu laty ód Miliwoja Neszkovicia.

Zatelegrafowano’tedy, aby w Crnej Barze zaaresztować Miliwoja Neszkovicia. Rozkaz wykonano i już następnego dnia przesłuchiwano przez trzy godziny w sądzie okręgowym Miliwoja Neszkovicia.

Zrazu się do niczego nie przyznawał, ale potem oświadczył: „Kozę kupiłem od Turczynki Medżimy Czarapiciowej i potem sprzedałem ją Brankowi Nusziciowi”.;

Sędzia okręgowy zacierał ręce.iA więc. nie myli się. Są w to zamieszani również mahometanie...

Natychmiast wysłano telegram: „Zaaresztować Turczynkę Medżimę Czarapiciową w Rakowicy”.

Pod wieczór doprowadzono przed sąd tę straszliwą staruchę.

Na pytanie, w jakim jest wieku, odpowiedziała, że ma sto lat.

Odprowadzono ją do więzienia po nieudanym przesłuchaniu twierdziła bowiem, że niczego nie pamięta.

Sędzia okręgowy nie tracił jednak nadziei. Nić była - co prawda - przerwana, ale dzięki jego przemyślności drugi dzień przyniósł nowe odkrycia.

Nie było wątpliwości, że idzie o szeroko rozgałęzione sprzysiężenie.

Miliwoj Neszkowić - jak stwierdzono podczas przesłuchania w śledztwie - kuzyn Janka Weselinowicia w Żarkowie, a ów Janko Weselinowić był narzeczonym Ewicy Yasiciowej z Crnej Trdżawy, natomiast jej ojciec był zaufanym przyjacielem Petara Milutinowicia ze wsi Zukwarica. A ów. Petar Milutinowić abonował czasopismo „Straż Serbska”, które wychodziło w Sarajewie i miało antypaństwowy charakter.

Nie minęły dwa dni, a mieli ich wszystkich za kratkami. Janka Weselinowicia, Ewicę Wasiciową, jej ojca i Petara Milutinowicia i tych wszystkich wraz z Brankiem Nusziciem oraz Turczynką Medżimą Czarapiciową przewieźli z sądu okręgowego do sądu krajowego w Sarajewie, dodając redaktora „Straży Serbskiej” (SrbObran). Równocześnie w Kotorze w Dalmacji aresztowano syna Petara Milutinowicia, piętnastoletniego gimnazjalistę.

To było straszne. Spisek - jak widać - rozszerzono i na Dalmację’

Tymczasem sędzia okręgowy przeglądał akta sprawy i ku swemu przerażeniu stwierdził, iż brakuje podstawy oskarżenia, kozy Branka Nuszicia, tej bowiem nie znalazł pomiędzy uwięzionymi Uczynił więc wszystko, co było w jego mocy. Wezwał załogę fortu nad Crna Barą, aby pilnie strzegła granicy, a w przypadku gdyby koza zamierzała z Serbii powrócić do Bośni, by Ją natychmiast i bezwarunkowo pochwycono i doprowadzono do fortu.

Kiedy wydał ten rozkaz, raz jeszcze zbadał wszystkie materiały o tej aferze i ogarnął go lęk.

Jasno zobaczył, iż w tej sprawie posunął się nazbyt daleko Ponieważ niczego JUŻ nie można było naprawić, aby się nie zblamować nakazał dodatkowo zaaresztować naczelnika gminy Crna Bara, w której żyła koza Branka Nuszicia, niejakiego Milkowicia, bowiem i ten zaniedbał swych obowiązków. Jakich obowiązków, o tym nie wiedział zamknięty naczelnik gminy, ani sędzia okręgowy.

Powróćmy teraz od sędziego okręgowego do osła, który nosi wodę z bunaru gminy Crna Bara do fortu.

Otóż osioł ten całymi dniami chodził zasmucony, jakby go gryzło sumienie.

Żołnierze rozmawiali o całym zdarzeniu nie krępując się przed mądrym osłem i choć w większości mówili po niemiecku, to przecież ten Język osioł najlepiej rozumiał, żył bowiem wcześniej pomiędzy Niemcami w Tyrolu.

Wiedział więc o całej aferze i porykiwał smutnie, i zawsze gdy przechodził obok obgryzionego drzewka zasadzonego na pamiątkę okupacji Bośni i Hercegowiny, zwieszał łeb między nogi, a oczy mu mętniały Kiedyś był żwawy< pełen życia, wesoło strzygł wielkimi uszami a teraz miał się nędznie.

Nie strzygł uszami, nie skakał i leniwie łaził po forcie. Potem pewnego dnia przyszła komisja.

Przyjechał sędzia okręgowy oraz panowie z głównego sądu krajowego z Sarajewa...:...:;,’,:, ^:^. -’.,^

Przybyli, aby obejrzeć objedzone drzewko. I wtedy osioł który zrozumiał, o co idzie, przyłączył się do komisji.

Stał obok nieszczęsnego drzewa ze zwieszoną głową, ogonem pomiędzy nogami i opuszczonymi uszami.: „<

Gdy tylko usłyszał nazwisko kozy Branka Nuszicia, uważnie nadsłuchiwał.

I naraz przedarł się przez czcigodną komisję, zaryczał i rzucił się w stronę drzewka upamiętniającego okupację.

I za nim panowie z komisji zdołali się opamiętać, obgryzł nieszczęsny osioł pozostałe listki i resztki kory.

A potem podniósłszy ogon i postawiwszy uszy, zaryczał potężnie i radośnie: „Y, y, a! To byłem ja!”

Była to spowiedź nieszczęsnego osła, trapionego wyrzutami sumienia.

Świetna komisja nie zrozumiała osła...

Co się stało z aresztowanymi, nie wiem, ponieważ o Hercegowinie nie wolno mówić, a o Bośni również mówić nie wolno. Koza Branka Nuszicia jeszcze nie powróciła z Serbii i sądzę, że o niej również nie wolno mówić.

Zdrada ojczyzny to niebezpieczna i dwuznaczna sprawa.

Teksty wojskowe do czytanek dla dzieci

Podług zarządzenia ministerstwa oświaty do czytanek dla dzieci mają być włączone teksty pochodzące spod pióra panów oficerów, jako wzorzec podajemy następujące:

Mitiuszka i słonina Mitiuszka wziął ze spiżarni pana Kapitana Miszkolcego kawał iłoniny, którą zjadł w całkowite} tajemnicy, a potem poszedł do pana kapitana, zasalutował i zameldował:

- Posłusznie melduję, panie kapitanie, że ukradłem z pańskiej spiżarni kawał słoniny, którą zjadłem.

Mitiuszka był mianowicie ordynansem pana kapitana.

Kapitan Miszkolc! był w dobrym nastroju, gościł u siebie panów oficerów, zawołał ich i powiedział:

- Popatrzcie, to jest Mitiuszka z mojego pułku! Ukradł kawał słoniny, a jak go zjadł, poszedł o tym zaraz posłusznie zameldować. Dlaczego, Mitiuszko, nie zameldowałeś o całym zdarzeniu, zanim’ słonina zjadłeś? ‘ ‘ ‘

Mitiuszka był w rozterce.

- Melduję posłusznie - odpowiedział niepewnym głosem - słonina pachniała.

- Dobrze, Mitiuszko, a czy wiesz, co cię czeka?

- Surowa kara, melduję posłusznie!

- W żadnym przypadku, Mitiuszko, zjesz całą słoninę ze spiżarni!

Idzie więc Mitiuszka do spiżarni, gdzie wisi spory kawał słoniny / niemałego świniaka, wesoło siada na beczce od wina, wyjmuje z kieszeni ko/ik. kraje słoninę i połyka.

Gdy zjadł porządny kawał słoniny, zaczął rozmyślać o nieoczekiwanym szczęściu. W półmroku spiżarni sam sobie wydawał się księciem.

Krajał słoninę i jadł dalej. Słoniny wszakże wolno ubywało. Zdało mu się nagle straszne, ale świadom tego, że rozkaz jest rozkazem, dalej odkrawał słoninę i żując kęs po kęsie, mówił do siebie:

- To za to, że nie czyściłem guzików przy bluzie, ten kawałek za to, że nie zasalutowałem kapralowi, ten za to, że na warcie myślałem o domu.

Słoniny jednakże ubywało bardzo powoli. Im dalej, tym trudniej mu było ją jeść i wreszcie wytoczył się z niemałą trudnością na zewnątrz, gdy zjadł pięć kilogramów słoniny. Od tego czasu nigdy nie łasował w spiżarni i z Mitiuszki stał się wzorowy żołnierz.

Mały Jasiek wyszedł po bitwie na pole. Podobały mu się trupy dzielnych obrońców ojczyzny, które leżały w krwi przelanej za ojczyznę z twarzą zwróconą w kierunku, gdzie akurat nasze dzielne wojsko sławiło całkowite zwycięstwo. Ale w tym momencie zbliżył się do niego wysoki człowiek, który z lekceważeniem spoglądał na pole chwały i powiedział do niego:

- Drogi chłopcze, to co tutaj widzisz (skonfiskowano)..

Mały Jasiek odparł jednak:

- Jestem dumny z tego, że mój starszy brat znajduje się wśród martwych bohaterów!

Zły człowiek mu na to odpowiedział:

- Ty nie rozumiesz, że (skonfiskowano).

Tu wszakże oczy Jaśka zaiskrzyły się gniewem i zawołał:

- Czy pan nie ma ani trochę zrozumienia dla tego, że pięknie jest strzelać do nieprzyjaciela?

Odpychający mężczyzna odrzekł:

- Nie mam, ponieważ (skonfiskowano).

Po tych słowach mały Jasiek’z pogardą odszedł od nieszlachetnego męża, który wołał za nim:, - O, chłopcze, (skonfiskowano).

Boję się, aby panowie oficerowie nie robili wielkich błędów ortograficznych. A w ogóle taka czytanka będzie przyjemną i pouczającą lekturą. Znajdą się tu opowiadania: „Zasnął na warcie”, „Egzekucja dezertera”. Redakcja czytanek przyjmie z chęcią teksty pisane przez sierżantów. Będą one pisane jędrnym językiem, a ich treść będzie uwznioślająca. Z szeregów artylerzystów dostarczone zostaną artykuły „Wychowanie młodzieży i karabiny maszynowe”. Wzruszający będzie wiersz kapelana wojskowego: „Modlitwa przed bitwą”. Z historii wojskowości będzie z pewnością artykuł „Broń wieków średnich a współczesna”.

A potem z pewnością w domach rodzinnych będzie można widzieć taki oto tkliwy obrazek: Dziadziuś weteran czyta głośno wnukom z takiej czytanki. Czy potraficie sobie wyobrazić większe szczęście w przemiłej, dobrodusznej tępocie?

II.
Przygody dobrego wojaka Szwejka podczas wojny światowej i inne opowiadania

Opowiadanie o portrecie cesarza Franciszka Józefa I

W mieście Mlada Boleslav żył właściciel sklepu papierniczego, Petiska. Szanował prawo i od niepamiętnych czasów mieszkał naprzeciwko koszar. W dzień urodzin cesarskich oraz podczas innych świąt ustanowionych przez ck władze austriackie wywieszał czarnożóltą chorągiew na swoim domku i dostarczał lampiony do kasyna oficerskiego.

Sprzedawał portrety Franciszka Józefa do żydowskich szynków w powiecie Mlada Boleslav oraz na posterunki żandarmerii. Dostarczałby również portrety władcy i do szkół podległych tamtejszemu inspektorowi, ale jego obrazy nie miały tej wielkości, jaką ustaliła krajowa rada szkolna. Powiedział mu o tym pewnego razu ck inspektor powiatowy w starostwie:

- Ogromnie żałuję, panie Petiska, ale pan chce nam dostarczać cesarza szerszego i dłuższego niż jest to przewidziane w uchwale przesławnej krajowej rady szkolnej z dnia 20 października 1891 roku. Cesarz według przepisów uchwały jest nieco krótszy. Dopuszczalny jest j jedynie cesarz o wysokości 48 cm i szerokości 36 cm. Natomiast pański cesarz jest wysoki na 50 cm i 40 cm szeroki. Napomyka pan, iż posiada; pan na składzie dwa tysiące portretów monarchy. Niech pan tylko sobie nie wyobraża, że wtryni nam jakiś bubel. Ten pański cały cesarz to towar marnego gatunku i haniebnego wykończenia. Wygląda jakby sobie nigdy nie czesał wąsów. Na nos mu nadpali strasznie wiele czerwonej farby, a na domiar złego zezuje.

Kiedy pan Petiska powrócił do domu, rozgoryczony do ostatka; powiedział do żony:

- A to się przejechaliśmy na cesarzustaruszku.

Było to jeszcze przed wybuchem wojny. Krótko mówiąc dwa tysiące portretów pana i władcy zostało w remanencie. Gdy wybuchła wojna, pan Petiska bardzo się z tego cieszył i miał nadzieję, że przecie się wreszcie pozbędzie tego towaru. Wywiesił portrety krwiożerczego staruszkia w oknie wystawowym swego Sklepu wraz z informacją: Okazja.

Cesarz Franciszek Józef za 15 koron”. Sprzedał sześć sztuk. Pięć portretów do koszar, gdzie te litograficzne wizerunki ostatniego Habsburga miały natchnąć patriotyzmem rezerwistów w kantynach, jeden kupił stary Szimr, właściciel trafiki. Ten austriacki patriota stargował cenę obrazu na dwanaście koron i jeszcze wypowiedział się o transakcji jako złodziejskiej. Trwała wojna, ale cesarz nie znajdował zbytu, chociaż pan Petiska zdecydował się na reklamę w gazetach. Zamawiał reklamujące ogłoszenia i ogłaszał cesarza w „Polityce Narodowej” oraz w „Głosie Narodu”: „W trudnych czasach nie może brakować w czeskim domu obrazu ciężko doświadczonego monarchy za 15 koron”. Zamiast zamówienia otrzymał pan Petiska wezwanie do starostwa, gdzie go pouczono, aby w przyszłości unikał w ogłoszeniach reklamowych takich określeń, jak „trudne czasy” oraz „ciężko doświadczony”. W ich miejsce powinien używać określeń „czasy pełne chwały” oraz „zwycięski”, inaczej będzie miał z tego nieprzyjemności. Dał tedy ogłoszenie: „W czasach pełnych chwały w czeskim domu nie może zabraknąć portretu naszego zwycięskiego monarchy za 15 koron”. Na nic się to nie zdało.;

Otrzymał tylko kilka obelżywych listów, w których nieznani korespondenci radzili mu, aby powiesił miłościwego pana w miejscu, do którego cesarz chodzi pieszo i znowu wezwano go do starostwa, gdzić urzędujący komisarz pouczył go, iż powinien bacznie śledzić wiadomości ck biura informacyjnego i podług nich kierować się wstylizowaniu swoich ogłoszeń.

Rosjanie wkroczyli już na Węgry, zdobyli Lwów, są pod Przemyślem i o tym się nie mówi, że są to czasy pełne chwały, panie Petiska. To wygląda jak żart, jak naśmiewanie się, ironia. Z powodu takich ogłoszeń mógłby się pan znaleźć W Hradcu przed sądem wojennym.

Pan Petiska ślubował, że już będzie uważał i opracował następujące ogłoszenie:

„15 koron chętnie ofiaruje każdy Czech, aby mógł w swym domu powiesić naszego stareńkiego władcę”. W redakcjach’miejscowych gazet ogłoszenie odrzucono.

- Człowieku - powiedział jeden z urzędników administracji gazety - chyba pan nie chce, aby nas wszystkich rozstrzelano.

Pan Petiska zirytowany powrócił do domu. Na zapleczu sklepiku poniewierały się paczki z zapasem podobizn cesarza. Pan Petiska kopnął jedną z nich i zaraz się przeląkł tego, co zrobił. Przerażony rozejrzał się wokoło i uspokoił się dopiero wówczas, kiedy stwierdził, że nikt tego nie widział. Melancholijnie zaczął odkurzać paczki i wtedy stwierdził, n że niektóre są zawilgocone i pojawiła się na nich pleśń. W kącie siedział czarny kocur. Nie było wątpliwości, kto jest winien zamoczenia paczek. Kocur, aby zmyć z siebie podejrzenie zaczął przymilnie mruczeć. Pan Petiska rzucił w zdrajcę stanu miotłą i kocur się uspokoił. Rozzłoszczony kupiec wpadł do mieszkania i ofuknął małżonkę:

- To zwierzę trzeba wygnać z domu. Kto sobie kupi cesarza, którego taki kocur opaskudzi? Cesarz jest zapleśniały. Będzie go trzeba suszyć.

Niech to piorun trzaśnie!

Popołudniowa drzemka, w tym czasie żona zastępowała go w sklepie, była dla pana Petiski wielce niemiła i niespokojna. Śniło mu się, że po czarnego kocura przyszli żandarmi i że prowadzą go wraz z nim na sąd wojenny. Potem zdawało mu się, że zasądzili jego i kota na śmierć przez powieszenie i że najpierw ma być powieszony kocur, I że on, Petiska, wypowiada przed sądem jakieś straszliwie buntownicze słowa. Krzyknął przerażony i zobaczył nad sobą żonę, która zwróciła się do niego z wyrzutem: „Na Boga, co ty mówisz, niechby cię ktoś usłyszał”.

I opowiadała cała roztrzęsiona, że ona tymczasem próbowała suszyć cesarza w ogrodzie i że jacyś ulicznicy rzucali do obrazów; kamieniami i że wyglądają one teraz jak rzeszota...

Stwierdzono również inne straty. Na jednym z obrazów miłościwego pana, który suszył się na trawniku przysiadły kury i trawiły tam zawartość swych żołądków, a dzięki właściwej sobie przemianie materii pomalowały mu wąsy na zielono. Dwa obrazy usiłował zeżreć młody i niedoświadczony bernardyn rzeźnika Holeczka, który nic nie wiedział o paragrafie 63 kodeksu karnego. Szczeniak miał to jednak we krwi.

Jego matkę przed rokiem zgładził hycel, ponieważ zżarła na placu j ćwiczeń sztandar 36 pułku.:. < l Pan Petiska był nieszczęśliwy. Wieczorem w winiarni mówił coś o okazyjnej sprzedaży i jakie ma kłopoty z panującym, a z całej mowy wynikało, że rząd wiedeński dlatego z tak małym zaufaniem traktuje Czechy, ponieważ w firmie Frantisek Petiska w Mladej Boleslvi nie kupuje się portretów cesarza za piętnaście koron sztuka.

- Niech pan sprzedaje taniej - powiedział do niego winiarz, gdy opuszczał winiarnię - teraz są złe czasy. Horejsek sprzedaje młocarnie parowe o trzysta koron taniej i tak też powinno być z cesarzem.

I dlatego pan Petiska napisał to oto ogłoszenie reklamowe i umieścił je w oknie wystawowym swego sklepu: „Z powodu kryzysu gospodarczego sprzedam większą ilość pięknych portretów cesarza nie po 15 koron za sztukę, ale po 10 koron”.. i I znowu w jego sklepie było, cicho.

- Jak to wygląda, z cesarzem - pytał znajomy winiarft - Kiepsko - odpowiadał pan Petiska - nie ma żadnego zainteresowania cesarzem.

- Wie pan - powiedział mu w zaufaniu winiarz - trzeba spróbować go sprzedać za jaką bądź cenę, zanim nie będzie za późno.

- Jeszcze poczekam - odpowiedział pan Petiska.

A na portretach miłościwego pana nadal siadywał niepoprawny kocur. Za trzy miesiące pleśń pokryła i te paczki z cesarzem, które leżały na samym dole. Austriacy się wycofywali i cała sytuacja Austrii nie była warta funta kocich kłaków.

I wtedy pan Petiska wziął pióro i papier, by wyliczyć z ciężkim sercem, że nie wzbogaci się w ten sposób; gdyby jednak sprzedawał cesarza po dwie korony sztuka, zarobiłby na każdym portrecie choć koronę...;.

W tym celu wykonał specjalne ogłoszenie reklamowe. W oknie wystawowym wywiesił obraz monarchy i napisał pod nim: „Ten stareńki władca jest na sprzedaż nie po 15, ale po 2 korony za sztukę”.

Cała Mlada Boleslav jeszcze tego dnia podeszła pod sklep pana Petiski przyjrzeć się, jak to nagle spadły akcje habsburskiej dynastii.

W nocy po pana Petiśkę przyszli żandarmi i potem już wszystko potoczyło się lawinowo. Zamknęli sklep, zamknęli pana Petiśkę i postawili go przed sądem wojennym za przestępstwo przeciwko spokojowi publicznemu i porządkowi. Związek weteranów wykluczył go ze swych szeregów na nadzwyczajnym walnym zebraniu.

Pan Petiska dostał trzynaście miesięcy ciężkiego więzienia. Miał dostać pięć lat, ale wzięto pod uwagę, że kiedyś walczył za Austrię pod Custozzą. Paczki z litografiami cesarza są tymczasem schowane w depozycie sądu wojennego w Terezinie i czekają na godzinę wyzwolenia.

Po likwidacji Austrii jakiś przedsiębiorczy kupiec będzie w nie pakował serki.

Szkoła dla policji państwowej;

Na początku wojny dyrekcja praskiej policji zadecydowała na polecenie Wiednia, iż agenci praskiej policji państwowej powinni być jak najlepiej wyszkoleni w kwestiach politycznych, aby im ułatwić jak najlepsze i jak najpewniejsze wpakowanie kogoś w pośpiesznie wydawane wyroki.

W tym względzie - niestety - detektywi praskiej policji państwowej nie odpowiadali wymogom chwili. Detektyw Zawieski na przykład nie wiedział w ogóle, ile stronnictw politycznych istnieje w Czechach, detektyw Braun nie odróżniał narodowego socjalisty od socjaldemokraty i do dnia dzisiejszego myśli, iż Cierniobroński jest socjaldemokratą, ponieważ kiedy go aresztował, więzień wygrażał mu po drodze, że policja już da bobu demokratycznym socjałom, dla detektywa Fabery nie były znowu jasne różnice pomiędzy anarchistą a agrariuszem i kiedy aresztował tego poczciwca Kachę z Źiźkowa, powiedział do niego:

„Już my z wami, agrariuszami, zrobimy porządek”. Podobnie przed laty nie wyjaśniono detektywowi Stoczesowi, co to jest reskrypt. Słyszał jak o tym mówili w dyrekcji jako o rzeczy wielce niebezpiecznej - reskryptowe oświadczenie, zebranie w sprawie reskryptu - a kiedy był wysłany na rewizję domową u jednego takiego reskryptowego entuzjasty, przyniósł do komisariatu biały papierek z tymi c^to zagadkowymi znakami: Resorcini 0,5 gr, Aqua destiiiata 300 gr. Dr Samojed. Biedny detektyw po prostu sobie to słowo pomylił i poplątał reskrypt’ z innym i natychmiast w domu podejrzanego politycznie obywatela zażądał z naciskiem: „W imieniu prawa proszę dać mi tę receptę”.

Za nieboszczyka Krzykawy nigdy nie dopilnowano, aby na przykład detektywom w należyty sposób wyjaśnić znaczenie bitwy pod Białą Górą.

A było to przecież niezwykle ważne, bowiem z jej powodu można było Reskrypt - dawniej zarządzenie władz, rozporządzenie pisemne cesarzy, rządu, od przypadku do przypadku przywieść do kryminału więcej ludzi. Zaczyna się to od Białej Góry, a kończy się przed sądem powiatowym lub karnym w Pradze. To zupełnie łatwo zrozumieć.

Razu pewnego wysłano detektywa Kohouta do Brzewnowa w czasie listopadowych zebrań2, aby tam po konferencji w Resursie Obywatelskiej za dwie korony diety na piwo sprowokował kogoś do nieszczęścia z powodu Białej Góry. Wrócił nie wykonawszy rozkazu a w raporcie doniósł, że kiedy zapytał w gospodzie gościa, który wydawał mu się podejrzany, co sądzi o Białej Górze, ten mu po prostu odpowiedział, że z Brzewnowa idzie się tam trzy czwarte godziny oraz że z Motolu jest na Białą Górę nieco bliżej.

Tajniacy nie wyróżniali się tedy politycznym wykształceniem i wielokrotnie się zdarzało, iż donosili na ludzi z powodów, które im się wydawały politycznie ważne, jak to się przydarzyło naszemu dozorcy, na którego doniósł detektyw Braun, iż w dzień jubileuszu pięćdziesięciolecia panowania Franciszka Józefa w kawiarni..Palące” na Moraniu mówił ostentacyjnie o Edisonie oraz o bitwie pod Waterloo, przez co wywołał wrażenie, iż jest człowiekiem politycznie poważnie podejrzanym, a kiedy go prowadził na komisariat i zwrócił mu uwagę na charakter dzisiejszego jubileuszu, ten mu odpowiedział:

- Ależ pozwólcie, najemny żołnierzu, przecież oni chyba nie myślą, że cesarz Franciszek Józef wynalazł telefon, ten wynalazł Edison, to mogli sobie wczoraj przeczytać w „Polityczce”.

Tajniak Fabera doniósł pewnego razu na mnie, że w pewnej winiarni miałem mowę o znaczeniu dwutlenku węgla dla piwa podawanego w restauracji wiedeńskiego parlamentu i że między innymi powiedziałem, że w Wiedniu powinni wiedzieć, iż dopóty wszędzie w Austrii nie będzie się używać bomb z dwutlenkiem węgla, człowiek się tam nigdzie ze smakiem nie napije.

Jak widać z tych drobnych przykładów, pracownicy policji państwowej w Pradze mieli wszystko w głowie pomieszane: socjaldemokratów, dwutlenek węgla, bomby, recepty, reskrypty. Białą Górę, Franciszka Józefa i Edisona, bitwę pod Waterloo i agrariuszy, i wskutek tego efekty ich poszukiwań były bardzo żałosne. Oczywiście, prawdą jest, że i z ta2 Na pamiątkę bitwy pod Białą Górą stoczonej w dniu 8 listopada 1620 roku z armiij habsburską przegranej przez stany czeskie odbywały się patriotyczne spotkania.

Bitwa kończyła erę samodzielności królestwa czeskiego i jego walk przeciwko Habsburgom.

W dniu 21 czerwca 1621 roku na Rynku Staromiejskim stracono czeskich i niemieckich przywódców powstania antyhabsburskiego. Stracono wybitnych przedstawicieli czeskiego życia politycznego i kulturalnego.

^’ - Nie/nanc pr/ygody S/wcjka kich doniesień politycznych tu i tam można było przecież wykręcić jakiś miesiąc więzienia z paru głodówkami przymusowymi, ale była to męcząca robota. Nie można powiedzieć, urzędnicy starali się jak mogli, aby podejrzany o mówienie rzeczy zakazanych nie wyszedł na czysto i często się im udawało, bo każdy przesłuchiwany, choć niewinny jest przecież jednak trochę zdenerwowany i podczas krzyżowego przesłuchania w końcu się popłacze i mimowolnie coś powie. Ale była to ciężka praca.

Na początku wojny nastąpiła więc pewna reorganizacja. Agentów, policji państwowej trzeba było dokładnie wprowadzić w problemy czeskie, aby mogli obywatelom przedłożyć do rozważenia cały dobrze opracowany materiał, a więc całą niebezpieczną austriacką rezolucję programową, a potem zawołać z tym charakterystycznym wzruszeniem, jak to zawsze mówił pan główny komisarz Chum: „Już pana mamy, chłopczyku”.

I to właśnie leży u podstaw rozwoju szkoły dla policji państwowej w Pradze. Nie było to - oczywiście - żadne wyższe studium nauk politycznych, raczej program nauki obejmował zbiór różnych problemów dotyczących koncepcji rozbicia Austrii oraz zestaw idei, które już od dawna drzemały w sercach obywateli czeskich.

Jeden z pokojów w departamencie policji państwowej był przeznaczony na wykłady i opracowany został następujący podział godzin:

Od 9-10 godz.: Dlaczego musi się rozpaść Austria Od 10-11 godz.: Jakie mamy powody, aby czescy żołnierze nie walczyli przeciwko Serbom i Rosjanom, Od 11-12 godz.: Zakładanie tajnych towarzystw Od 12-13 godz.: Ulubione przezwiska panującego oraz członków donna cesarskiego, obelgi i inne niedozwolone wyi s powiedzi Po południu od 2-4; godz.: Nauka o powszechnej prowokacji i określanie ciężaru wyroków od 2 do 15 lat Piękny ten program stał się jeszcze bardziej sympatyczny, kiedy słuchaczom, których zobowiązano do. odbycia kursu, przekazano po pięćdziesiąt koron na papier i ołówki.

Dla głupszych agentów wprowadzono jeszcze wieczorne kursy dodatkowe. Wszystko było piękne i odbywało się systematycznie.

Agenci policji państwowej w wolnych chwilach uczyli się w domu z zeszytów z notatkami z wykładów. W domu detektywa Brauna była z tego cała awantura. Pani Braunowa chodziła cała zapłakana i skarżyła się znajomym paniom:

- Ja już naprawdę nie wiem, czy Braun nie zwariował. Przez cały wieczór czyta coś z jakichś papierów i na głos przemawia: „I dlatego, panowie, dzisiaj po trzynastu latach nadeszła chwila, kiedy musimy się za to zabrać. Austria jest zmurszała i gdy tylko ją trącimy, musi się rozlecieć”. A kiedy mu powiem: „Ależ mężu, co ty też mówisz, przecież pracę stracisz”, patrzy na mnie i odpowiada: „Ty jesteś głupia gęś i nic nie rozumiesz, nie wtrącaj się do naszej polityki”. I znowu chodzi po pokoju, czyta na głos z notatek i krzyczy: „Od Białej Góry aż po dzisiejszy dzień milczeliśmy, ale teraz przemówimy. Ja, panowie, do Serbów strzelać nie będę, ani do Rosjan. Ponieważ jesteście tego samego zdania, panowie, pozwólcie, że się wam przedstawię”. Ja chodzę i płaczę, a on mnie przeklina, że mu przerywam wykład, więc mu ostatnio powiedziałam: „Na rany Chrystusa, proszę cię, Braun, przecież cię jeszcze zamkną”, a on znowu, że niczego nie pojmuję i abym sobie siadła i pomyślała, że jestem w gospodzie i że prowadzi się rozmowę o polityce i potem mi wyłożył, że nasz najmiłościwszy cesarz wraz z całą rodziną raczy być całkowicie zdegenerowany lub zdenaturowany. Już nie pamiętam, jak mi to powiedział, ale wiem, że mi szeptał:

„Założymy tajny spisek, nas już jest więcej. Spotkamy się jutro w tym miejscu, a ja wam powiem, jak się wysadza w powietrze pociągi. Chętnie pani przyjdzie? Proszę pozwolić, że się przedstawię”. Takie utrapienie mam - droga pani - z mężem już od tygodnia i bardzo panią proszę, aby pani nikomu nie mówiła o tym denaturowanym naszym cesarzu. Najbardziej mi żal tego mojego chłopca, Emilka, zapomina o nauce i tylko patrzy na tatusia, jak ten chodzi po pokoju i mówi coś do skrzyni na pościel w rogu pokoju o kaźni na Rynku Staromiejskim”.

Emilek rzeczywiście nie mógł oczu spuścić ze swego ojca. Im więcej się mu przyglądał, tym bardziej treść mów tatusia mu się zaczęła podobać. Był to dobry chłopiec, uczeń pierwszej klasy gimnazjum.

Ponieważ był synem tajniaka, należał w szkole do śmietanki towarzystwa, które siedziało w ławach szkolnych z samego krają.

Nie uczestniczył w debatach kolegów, którzy nim pogardzali, dźgali go scyzorykiem i mówili do niego: „Gnojku”.

Wojna w naturalny sposób powiększyła temperaturę gwałtownych debat w szkolnych ławach klasy. Emilek nie odzywał się nawet wówczas, kiedy synalkowie ojców, którzy byli powołani na front mówili jeden drugiemu, że tatuś przed wyjazdem z domu ślubował rodzinie, że jak najszybciej ucieknie na drugą stronę., Pewnego dnia Austriacy wzięli do niewoli około trzydziestu Serbów gdzieś nad Drawą, ck kancelaria prasowa uczyniła z tego wielkie zwycięstwo na froncie serbskim pod tytułem: „Wojska austriackie zdobyły linię Drawy”, a dyrektor gimnazjum. Koch, godne politowania indywiduum austriackie, chodził od klasy do klasy i wszędzie miał do uczniów patriotyczną przemowę, wznosił okrzyki na cześć cesarza, z czego wszyscy mieli wielką uciechę, ponieważ w ten sposób mijała cała godzina lekcyjna.

Kiedy przyszedł do primy, powtórzył to, co mówił już w innych klasach, jak Austria jest potężna i jak to powinno nas cieszyć, że cesarz wypowiedział wojnę, jaką musimy mieć radość, iż mamy tak wspaniałego władcę i wezwał w końcu wszystkich, aby razem z nim krzyknęli na chwałę dynastii habsburskiej: cześć cesarzowi, chwała ojczyźnie.

Pierwszoklasiści zawyli i tylko stojący pod samą katedrą Emil Braun nie otwierał swych niewinnych, dziecięcych ust, aby swój głosik włączyć w powszechny manifestacyjny krzyk.

Dyrektor podszedł do niego.

- A czemuż to, chłopcze, się nie odezwałeś?

Emilek odpowiedział niewinnym głosem, szczerze patrząc w oczyl dyrektora: ‘|

- Ponieważ jego cesarską mość nie uważamy za swego władcę i z tego powodu, że my, Czesi, nigdy nic dobrego nie doświadczyliśmy pod berłem dynastii habsburskiej. Mówi o tym i czyta co wieczór mój tatuś, a on musi dobrze wiedzieć, ponieważ jest w policji, i niedawno była u nas pani Faberowa i ona mówiła mamusi, że panu Faberze dali na policji jakiś papier z jakąś mową o tym, że musimy austriackiej żmiji przydeptać głowę. Tatuś także wczoraj tak mówił, a ja musiałem udawać gościa w gospodzie i powtarzać po nim. że dynastia austriacka jest to towarzystwo oszustów.

Kiedy pedel wraz z groźnym listem pana dyrektora przyprowadził Emilka do domu, a detektyw Braun przeczytał doniesienie o zdradzieckim młodzianku, zaśmiał się nieludzkim głosem i wykrzyknął:

- Nasz system się sprawdza. Emilu Braun, aresztuję cię w imieniu prawa.

I nic zwracając uwagi na płacz i lament żony. wlókł przerażonego syna na dyrekcję policji, obchodząc się z nim na ulicy ordynarnie, przy czym stale zwracał uwagę:,1

- Już my wam, socjalistom, pokażemy.

Tacy oto byli agenci policji państwowej za starej Austrii; ci Brutusowie wyszli ze szkoły policji państwowej.

Oddawszy syna do aresztu, wrócił do domu i dziko przewracając oczyma, powiedział do żony:

- Przyznaj się, że wierzysz w degenerację austrackiej dynastii?

Nieszczęśnica kiwnęła potakująco głową.

- W imieniu prawa aresztuję panią, pani Braun - zawołał uroczyście, a ponieważ była to jednak jego żona, kazał ją odwieźć na policję dorożką.

Pod wieczór dostarczył na policję jeszcze starą i głuchą ciotkę ze swego domu, przymusiwszy ją do podpisania oświadczenia, iż jest członkinią tajnego sprzysiężenia, które zabiło Ferdynanda d’Este w Sarajewie.

Na drugi dzień złożył z odznaczeniem przed komisarzem Klabićkiem egzamin dojrzałości państwowej szkoły policyjnej.

Emilek ze względu na swój młody wiek dostał tylko trzy lata, pani Braun pięć lat na skutek uwzględnienia różnych okoliczności łagodzących, a głucha ciotka osiem lat. To wszystko jest jednak drobiazgiem w porównaniu z l 200 latami więzienia, które pan Braun zapewnił współobywatelom z różnych dzielnic Pragi dzięki swemu zawodowemu politycznemu wykształceniu podczas trwania wojny światowej.

Jaki kto ma obwód szyi

W grudniu 1866 roku minister Beust przebywał na żądanie Franciszka Józefa w Peszcie, gdzie pośród Węgrów opracowywał program rekonstrukcji ministerstwa policji państwowej. Podług znanych wiadomości za wzór służył mu sposób postępowania inkwizycyjnego w dawnej monarchii aragońskiej i katalońskiej i w ten sposób pod koniec dziejów inkwizycji po Morillu, Juanie Martinie oraz Tomaszu Torquemadzie wstępują do historii naczelni komisarze praskiej policji państwowej, Sliva, Klabićek i Snopek.

Znaleźliśmy się w stuleciu, kiedy w Austrii o wszystkim rozstrzygał miecz, powróz i policja. Komisarz Sliva był brunetem, Klabićek blondynem. Chodzili zawsze razem i wspólnie tworzyli jakiś żywy; czarnożółty sztandar. Komisarz Klabićek miał do tego jeszcze rudy wąs pod nosem tak, że z tym wąsem tworzyli czarnoczerwonożółty wielkoniemiecki trójkolor. Gdy żyjąca istota upodabnia się barwą do oto - j czenia, wtedy naukowo mówi się o tym mimikra.

Od początku wojny aż po nasze dni ci trzej nowocześni inkwizytorzy rozwijali rozległą działalność. W niektóre dni przeprowadzali aż trzydzieści domowych rewizji w Pradze, przebyli w samochodzie dziesiątki kilometrów, jeżdżąc po Czechach, przewieźli Klofaća z Wysokiego Myta do Pragi, odwieźli Kramara z Pragi do Wiednia oraz sfotografowali się z trupem powieszonego Kratochvila z Prerowa.

Uzupełniali jeden drugiego. W czasie, kiedy komisarz Snopek prze, giądał kalesony pana domu, komisarz Klabićek zajmował się małżonką; podejrzanego obywatela. Obaj byli przy tym uśmiechnięci, mili.

W ich uśmiechu kryły się pojedyncze cele dyrekcji policji przy ulicy Bartolomejskiej, sąd wojenny na Hradczanach i wyroki na ładnych parę lat.

Pod koniec 1914 roku zostałem zaszczycony wizytą tej nierozłącznej dwójki, z czego bierze początek ta detektywistyczna Historyjka.

Był wczesny ranek, pora, kiedy wszyscy porządni ludzie jeszcze śpią lub kładą się do snu, gdy w moim mieszkaniu odezwał się dzwonek elektryczny. Równocześnie zabrzmiało także silne kopnięcie w drzwi, łomot pięściami w odrzwia i jakieś głośne klątwy, które podniecały moją ciekawość.

Szedłem ku drzwiom i ze sztuczną obojętnością zapytałem się, czego sobie ktoś tam życzy. Odpowiedzieli mi znanym wezwaniem: „W imieniu prawa otworzyć”. Na chwilę zapadła cisza, którą przerwał kobiecy głos:

- Proszę pana, tutaj są do pana z policji.

- Dzień dobry, pani dozorczyni - odpowiedziałem otwierając drzwi. Do przedpokoju Wtargnął zastęp podejrzanych indywiduów, pośród których poznałem natychmiast komisarzy Slivę i Klabićka. Trzej cywilni agenci pozostali w przedpokoju i przyglądali się wieszakowi w ten sam sposób, w jaki meksykańscy bandyci generała Carranzy oglądają gałęzie drzewa, badając czy utrzymają jeńców.

Sliva i Klabićek się uśmiechali a po chwili Sliva przemówił ciepłym, miłym głosem:

- Proszę nart wybaczyć, że przeszkodziliśmy panu w odpoczynku.

Ale zna pan nasze służbowe powinności. Dostaliśmy rozkaz przepro\Vadzić u pana w domu rewizję. Wierzę, że nie będzie się pan wzbraniał i podpisze postanowienie o rewizji policyjnej. Jestem przekonany, że nie znajdziemy u pana nic zakazanego. Jeśli nie podpisze pan postanowienia, rewizja zostanie przeprowadzona bez pańskiej zgody.

Tymczasem komisarz Klabićek już był w kuchni. Szliśmy za nim.

Stał z założonymi rękami jak Napoleon pośrodku kuchni i spoglądał na płytę kuchenną.

- To jest piec, piec kuchenny - wyjaśniłem.

- Aha - zawołał Sliva - panie Kleibr - krzyknął na jednego z tajniaków z przedpokoju - niech pan łaskawie obejrzy piec.

Po piętnastu minutach piec był zburzony. Pan Kleibr wyglądał jak bandyta, który wlazł przez komin.

Natomiast Klabićek w niewymuszony sposób rzucał uwagi o problemach politycznych. -^

- To zrozumiałe - mówił, zerkając na mnie - że państwo nie może pogodzić się z istnieniem wywrotowych elementów. Dlatego nikt nie może się dziwić, że stosuje się również ostrzejsze środki.

Kuchnia zaczynała przybierać wygląd belgijskiego miasteczka splądrowanego przez Niemców. Wszędzie poniewierały się kafelki, naczynia kuchenne, szuflady stołu, cynkowa blacha z lodówki, którą pan Kleibr tymczasem rozebrał za pomocą młotka i obcęgów. Oderwane płótno smutnie zwisało z deski do prasowania a wyłamana spiżarnia wyrzuciła swą zawartość na podłogę, jakby podczas corridy rozzłoszczony byk wypatroszył brzuch biednemu koniowi. Grzybki w occie wymieszały się z marmeladami, a komisarz, kosztując łyżeczką truskawkowy dżem z rozbitego słoja, rzucił z uśmiechem:

- Stwierdziliśmy, że przed dwoma laty grywał pan w bilard z adwokatem Sawciem z Banja Luki.

Komisarz Klabicek tymczasem tasakiem do mięsa rozciął puszkę segedyńskiego gulaszu i wbijając wzrok w zawartość, nadmienił, że jest z wołowego mięsa i że przedwczoraj podczas rewizji domowej u pewnego politycznie podejrzanego człowieka znalazł w konserwie z truflowym pasztetem wycinek z szwajcarskiej gazety „Zuricher Post”.

Kiedyśmy się tak zabawiali w kuchni, na skinienie komisarza Snopka dwaj detektywi z przedpokoju znikli, odchodząc do sypialni.

Komisarz Klabicek otworzył jeszcze pudełko szprotek oraz sardynek w oliwie i udaliśmy się do sypialni.

Zrazu nie mogliśmy się dobrze zorientować, gdzie jesteśmy, ponieważ w sypialni wyglądało tak jak w czasie, kiedy wieje blizzard i zasypuje wszystko białymi nitkami śniegu. Obaj tajniacy pruli pierzyny.

Komisarz Snopek ze zwykłym uśmiechem powiedział delikatnie:

„Nie przypomina to panu zaśnieżonej krainy, kiedy pada gęsty śnieg?

Chyba przed tygodniem rozpruliśmy pierzyny pewnemu redaktorowi w Kladnie, agent Patlićka przewrócił przy tym butelkę z Leśnym Zapachem i przypadkiem puścił gramofon z płytą”Narodził się Jezus Chrystus« Wierzy mi pan, że zrobił się nastrój, jak w Boże Narodzenie”.

Detektywi tymczasem patroszyli już materace i wytrząsali poduszki. Z pierzem mieszała się morska trawa; łóżka wyglądały jak szczątki żaglowców. Szuflady umywalni zostały wypróżnione, lustro na umywalni, kiedy odkręcili śruby, aby zobaczyć, czy nie napisano niczego na amalgamie, pękło jak lód podczas mrozu i po chwili sypialnia wyglądała, jakby do tego skrzydła domu przypadkiem wpadł ogon komety.

- Nawet pan nie wie - powiedział przy tym komisarz Klabicek - ile pracy kosztuje robienie w Austrii porządku. Wierzy mi pan, że można od tego posiwieć?

Wierzyłem mu całkowicie, bo chyba nawet Niemcy do biblioteki uniwersyteckiej w Lowanium nie przyłożyli się tak, jak oni do mojej.

Snopek, kiedy wyrzucił z półki „Dzieje” Palackiego, rzucił ironiczne pytanie:

- Pan to również czyta?

Klabićek siedział na stosie ksiąg na podłodze i zajmował się odrywaniem okładek, albowiem niewątpliwie słyszał, iż wiadomość o klęsce pod Waterloo przedostała się do Francji w okładzinach modlitewnika markizy de Mioux.

Biurko nie wymagało od nich wysiłku i wielkiej pracy. Niewielkie uderzenie młotkiem i zamek odleciał, deska nad nim wygięła się, jak umierający łabędź, a interesująca korespondencja wydostała się na zewnątrz. Wielkie zainteresowanie Snopka wzbudził pożółkły list, który mój dziadek pisał do babuni. Przeczytał również listy, które kiedyś pisała do mnie żona i zapytał się: ‘

- Co to za kociak?:

Kiedy zobaczył fotografię mojej żony, zawyrokował:

- Dziwię się, że ma pan tak marny gust.

Listy i fotografie wyniesiono do przedpokoju, gdzie jeden z agentów trzymał na łańcuszku mego Bałabana, wielce brzydkiego i litość wzbudzającego psa. Zwrócili mi go później z dyrekcji policji zupełnie ostrzyżonego i z ogolonym grzbietem, albowiem przypomnieli sobie, że kiedyś w dawnej Grecji ważne informacje pisano na ostrzyżonej głowie posłów, a kiedy im urosły włosy, wysyłano ich w misję, tam ich strzyżono, przeczytano, co było napisane i myto im głowy. Później pisano odpowiedź i znowu czekano, aż posłom włosy odrosną. Biedny Bałaban!

Co się zaś tyczy listów i fotografii, ustawia sobie z nich domeczki pucułowaty Karliczek, synek inspektora policji Barnera, któremu powierzono archiwum policyjne.

Dzwoniono na południe (wówczas w Czechach były jeszcze dzwony), praca była zakończona, a mieszkanie zburzone. Chodziliśmy po kolana w papierach, podartych książkach, porwanych materiałach, kawałkach skóry odciętej od pokryć krzeseł, w piórach i morskiej trawie. Komisarz Klabićek raz jeszcze powierzchownie omiótł spojrzeniem wszystko dookoła, a kiedy stwierdził, że już nic nie można rozbić, rozpruć, wyłamać i zburzyć, przeszedł raz jeszcze przez wszystkie pokoje i zatrzymał się przed szafą z bielizną, która walała się po podłodze, podeptana, z odciskami obcasów wielu butów.

- Popatrzcie - rzekł zwycięsko - zapomnieliśmy o tym pudełku. - Kopnął w białe pudło, które wyrzucone z szafy poniewierało się gdzieś w kącie. Rozpadło się, a na świat boży wypadły bielutkie kołnierzyki od koszul.

- A więc kołnierzyki, popatrzymy - zawołał komisarz Snopek - czy nie macie zwyczaju robić na nich notatek jak jeden szynkarz z Kbeli?

Badali, przewracali i w końcu Klabićek powiedział jakby mimochodem:

- Dla nas byłyby te kołnierzyki trochę za małe. Ja mam wokół szyi 46 cm, a pan główny komisarz Snopek ma numer kołnierzyka 44 cm.

Siedzę sobie teraz daleko od domu i cieszę się na ten moment, kiedy powrócimy do siebie, a ja wtedy pomyślę, jaki ma obwód szyi niejeden pan z policji państwowej w Pradze...

Uwaga: Opowiadanie to napisał Hasek w 1917 roku i publikował, podobnie jak wcześniejsze (z 1916 roku) opowiadania..Przypadki pana Hurtu oraz..Opowiadanie o portrecie cesarza Franciszka Jó/ela” w piśmie,.Ćechoslovan”. Pod nazwiskami Slivy. Snopka i Klabicka sportretował komisarzy praskich Klimę, Knotka i Slavicka. Rewizję przeprowadzono w mieszkaniu Haska w związku z posądzeniem o udział w ruchu pokojowym.

Przypadki pana Hurta

Na początku mobilizacji cesarz Franciszek Józef wciągnął w wir wojny również pana Hurta, handlarza żywnością gdzieś z Źiźkowa. Wyciągnął go z gniazda, jak niegrzeczni chłopcy wybierają młode szpakom.

Wydobył go z beczek twarogu i masła, spośród butelek nafty, worków kawy i wieńców cytryn. Wzięli go od jego tutek na papierosy, głów cukru i posłali do Galicji. Było to nadzwyczaj proste. Pan Hurt nawet tego dobrze nie pojmował. Wdał się z kimś w kłótnię, nawymyślał mu i sprawa była załatwiona. Noży używał do krajania chleba i kiełbasy.

Teraz dostał bagnet, karabin, 120 nabojów i mógł mieć jeszcze nadzieję, że gdzieś na połoninach Galicji jakiś granat rozerwie go na poły.

I do tego wszystkiego, zanim pociągiem wyprawili go na te nieszczęsne pola bitewne, miał do nich patriotyczną mowę kapitan i kończył ją wieloznacznie: „Chyba nie zamierzacie żyć tutaj wiecznie?

Pan kapitan tak się przy tym zapatrzył na pana Hurta, że ten zasalutował i ni w pięć, ni w dziewięć przerwał przemówienie pana kapitana:

- Melduję posłusznie, że nie pragnę żyć wiecznie.

Przyobiecali mu po wojnie kajdany. Kiedy przyjechali do Galicji, dostał pan Hurt dyzenterii. Całe dni przesiadywał po latrynach i miał wrażenie, że robi to wszystko dla najmiłościwszego pana. Gdy go wyleczyli, posłali pana Hurta na powrót w pole. Podczas pierwszego ataku przestrzelono mu piersi a sanitariusze ukradli mu zegarek. Na punkcie opatrunkowym lekarz orzekł, że to są żarty. Półtora miesiąca przeleżał w szpitalu, otrzymał dziesięć sportów i dziesięciohalerzową tabliczkę czekolady jako dar wdzięczności i pamięci. Potem wysłali go na rekonwalescencję gdzieś na Węgry. Węgrzy zwymyślali go tam od czeskich świń, i po czterech dniach odjechał z najbliższym batalionem zapasowym na pozycje. I znowu miał szczęście. Tym razem odłamek granatu urwał mu kawałek ucha. O tym z całą pewnością już czytaliście w gazetach.

Był tam pewien niezwykle sumienny lekarz sztabowy i ten przyszył mu nowe ucho, które akuratnie obciął jeszcze ciepłe pewnemjU umierające lnu sierżantowi z wiedeńskich deutschmeistrów.

Za trzy tygodnie pan Hurt znowu kopał sobie osłonę na głowę przeciwko rosyjskim kulom i zaczął rozumieć wojnę: jeśli tak dalej pójdzie, to mu w końcu przyszyją głowę jakiegoś pruskiego gwardzisty. I wreszcie nadszedł pamiętny dla niego dzień. Tego popołudnia czytaliśmy w okopach rozkaz wojskowy o tym, że Czesi mają w Austrii czeskie szkoły. Pan Hurt o tym dobrze wiedział, ale niezupełnie poprawnie rozumiał, co to może mieć wspólnego z jego dyzenterią, z jego przestrzelonymi płucami, z urwanym i przyszytym uchem. Potem wyfasowaliśmy czarną kawę z rumem, z kolei nastał jakiś ruch i wydano rozkaz, aby co trzeci żołnierz wystąpił. Zanim się opamiętał, wiedziałjuż o smutnej prawdzie. Jego brygada odrywa się od nieprzyjaciela a część jego kompanii ma zostać i strzelać tak długo, dopóty... Dalej już nie rozmyślał, bo mu to pięknie wyjaśnił kadet Holawa: „I my musimy się tutaj dać pozabijać”.

Panu Hurtowi bardzo się to podobało. Jak długo spał, nie wiedział, usłyszał gromkie „ura” z przodu, z tyłu, wziął więc karabin i wyłaził z ukrycia.

Wtem jakiś żołnierz rosyjski z bagnetem na karabinie mówi ku jego wielkiemu zdziwieniu całkiem dobrze po czesku:

- Rzuć to żelastwo, bo jak ci przyłożę.

I pan Hurt, jeśli kiedykolwiek o swym jeniectwie opowiadał, rozpoczynał zawsze od stów:

- A więc rzuciłem to żelastwo i szliśmy do Rosji; dogoniłem kadeta Holawę i mówię do niego:

- „A więc jesteśmy w niewoli” a on na to: „Ma się rozumieć, czekałem na to już trzy miesiące”.

W niewoli dobrze się wiodło panu Hurtowi. W obozie dostał się do batalionowej kuchni i gotował dla jeńców podług receptury, a dla siebie według wspomnień z domu: nerki, ozór na papryce i inne dobre rzeczy. Tył aż radość brała i wynalazł nowy gatunek gulaszu. A kiedy nadeszły te wielkie czasy i kancelaria batalionu oraz baraki jeńców w obozie stały się ośrodkami naszego rewolucyjnego ruchu przeciwko Austrii, pan Hurt gotował sobie nadal gulasze, nereczki, ozory i ciągle tył.

Kiedy była mowa o starej chałupie z czarnożółtymi chorągwiami oraz o schoenbrunnskim zwierzyńcu, pan Hurt mówił z pełnymi ustami:

- Tak, ja jestem Czech.

I dalej mieszał w kociołku nerki oraz gulasz z wermiszelem. A gdy wszystkie oświadczenia jenieckich obozów wyraziły się w jedynie sensownych słowach: „zbrojny ruch przeciwko Austrii”, pan Hurt stał się bardzo refleksyjny.,;, i - v Pewnego dnia przyszedł przed kancelarię i wdał się’z nami w rozmowę...!,;1...

- Słyszałem - przemówił żałosnym głosem - że chcecie mieć czeskie wojsko. Muszę to przemyśleć. Popatrzcie na mnie: jestem dobrym Czechem, ale jestem też starszym człowiekiem i przywykłem do porządku, Rano wstanę, ugotuję sobie kawę, wiecie, dobrą kawę, w kantynie się dostanie, mleko baby przywiozą, takie żółciutkie, kupię sobie też bułkę, taką kruchą, bielutką. Potem przyrządzę sobie na dziesiątą ozór.

Ładnie go wytnę z głowy, oczyszczę, podgotuję, ściągnę skórę, na smalcu usmażę cebulkę, uduszę ziemniaczki, ozór też będę dusił, zasypię mąką i mam sos. Wiecie, jestem dobrym Czechem, ale tego ode mnie nie wymagajcie. Potrzebuję czasu, aby się przygotować. W południe zbiorę zupę jak olej, wybiorę sobie kawałek tłustego mięska i mam do tego czerwone buraczki, kiszone, jak wino, jak wino. Wieczorem gulasz z wermiszelem i jestem jak nowo narodzony. Nie śmiejcie się z tego, to jest prawda, jestem dobrym Czechem i muszę się przygotować.

Odciągnął mnie na stronę.

- Wie pan - powiedział płaczliwym głosem - ja nie mogę, nie idę z wami i nie pojadę, mam jeszcze całkiem inne powody, aby tak uczynić.

Niech pan popatrzy, kupiłem sobie, zanim mnie wzięli na wojnę, nowe meble. Jeślibyśmy nie wygrali, musiałbym je sprowadzać do Rosji, a one by mi się poniszczyły. To jest przecie odległość! Wie pan, ale to między nami. Gdyby się dowiedzieli, że idę zbrojnie na cesarza, wyprzedaliby mnie na licytacji. Sprzedadzą mi łóżka, szafę, takie piękne łóżka z drucianymi materacami i szafę z lustrem. A kiedy wygramy, przyjdę do domu i nie będę miał się na czym położyć i gdzie powiesić ubranie. To są nowe meble. Naprawdę, zupełnie nowe meble... - wołał za mną, kiedy mu wyciąłem policzek i odchodziłem. - Pan mnie policzkuje i nie wierzy mi, a przecie i umywalka jest zupełnie nowa, na rany Chrystusa...

Na drugi dzień skierowaliśmy do kuchni batalionowej innego kucharza. Pan Hurt, kiedy wyprowadził się ze swego zamku i od stoliczka „nakryj się” do baraku pomiędzy Węgrów, był zdruzgotany. Po prostu nie rozumiał, że nereczki, gulaszyk i ozorek w sosie już się nigdy nie wróci i że to był tylko piękny sen, niestety, krótki sen.

Trochę się jeszcze opamiętał, kiedy otrzymał z Austrii za pośrednictwem neutralnej misji nowy mundur i półtora rubla. Wówczas oświadczył, że będziemy wisieć. Dostał za to dziesięć dni aresztu o chlebie os i wodzie. Potem długo o nim nie słyszeliśmy, aż pewnego dnia nadeszła wiadomość z pobliskiej wioski, że konny strażnik zatrzymał gdzieś na łące pewnego Austriaka, który lazł na czworakach w trawie, a na jego pytanie, co tam robi, odpowiedział, że się pasie i że jest na sprzedaż za dwieście rubli. Był to pan Hurt.

Karol Doudiera z Pędrakowa oraz F. J. I

Z obywatelem F.J. I - jeśli rzecz idzie o jego stronę cielesną - sprawa jest już całkowicie załatwiona. Z tego rodu może nas interesować co najwyżej K. I, któremu niczego innego nie życzymy, jak tylko tego,.aby zginął gdzieś jako dżokej na wyścigach, wygnany z ojczyzny, dla której upadku F. J.fl tak cierpliwie i wytrwale pracował aż do swej śmierci.

Życzymy mu jednak i tego, aby gdzieś na obczyźnie mógł sobie przeczytać ten artykuł o Karolu Doudierze z Pędrakowa.

Zupełnie świadomie nie informuję o Doudierze, jakiego był zawodu. Gdybym napisał, że był rolnikiem przeciwko takiemu plugawieniu stanu zaprotestowaliby wszyscy agrariusze, podobnie gdybym napisał, iż był fryzjerem, a wymieniłbym jakiś inny zawód, nadeszłyby protesty od innych.

I jednego jeszcze bardzo żałuję, że kiedy my powrócimy, nie będzie już czytanek dla młodzieży szkolnej wydawanych przez ck wydawnictwo i księgarnię. Jak pięknie wyróżniałby się tam ten artykuł: „Karol Doudiera z Pędrakowa oraz F. J. I”. Najpewniej brzmiałby następująco:

„Podczas wojny światowej, kochane dzieci, niewielu można było zobaczyć prawdziwych bohaterów w czeskich szeregach, którzy - nie reagując na różne hasła - staliby wiernie przy boku cesarza Franciszka Józefa I i to nie tylko na polu bitwy, ale również w niewoli na obczyźnie, gdzie się znaleźli wskutek nieszczęśliwego przypadku, ale gdzie nie zapomnieli o należnej miłości do monarchy. Jednym z tych bohaterów, miłe dziatki, był Karol Doudiera z Pędrakowa.

Abyście mogły sobie wyobrazić, jak wówczas zagrożona była monarchia austriacka, musimy wam powiedzieć, że stareńkiemu władcy, który widział tyle przelanej krwi, ze współczucia pękło serce. Ale było też wielu Czechów, którzy chcieli się oderwać od Austrii i nie pomagało zamykanie do więzień wielu buntowników, skazywanie niektórych z nich na śmierć oraz konfiskatę ich mieni.a, szczególnie tych, którzy prze7 - Nie/nimi; pr/ygddy Sywejka szli do nieprzyjaciół na rosyjską stronę; ci właśnie uzbroili ęię} w wielkiej sile, ciągnęli na Austrię. ‘ ‘.. - ^s.

Wszakże Karol Doudiera z Pędrakowa do nich nie należał, kochane dzieci. Jak tylko dostał się do niewoli, unikał ich towarzystwa, ponieważ prowadzili o monarchii austriackiej brzydkie rozmowy, siadywał sam gdzieś w kąciku, wspominając sobie, co też robi teraz szlachetny, stary monarcha, którego inicjały F. J. I nosił na blaszanym guziku na czapce. Niestety, niepogoda panująca na ziemi rosyjskiej spowodowała, iż zardzewiał również F. J. I.

Wielokrotnie pisał do domu, aby mu przesłali pudełko proszku do czyszczenia metali marki Amor, ale daremnie, ponieważ - jak wiecie - w tym czasie powszechnej nędzy i głodu, proszek Amor poświęcono na użytek kuchni publicznych., Wtedy Karol Doudiera z Pędrakowa wziął się do roboty.

Zgłosił się do czyszczenia kanałów w mieście, w którym znajdował się w niewoli i ciężko zapracowane pieniądze przeznaczał na zakup kredy i każdego dnia, kochane dzieci, siadywał w kąciku i czyścił odznakę z inicjałami F. J. I, podczas gdy inni wyśmiewali się z niego i wiedli bezbożne rozmowy. Wyczyściwszy starego władcę, śpiewał przed snem pieśń, którą sam ułożył, a której pierwsza zwrotka zaczynała się od słów: » Austriaczka dzielny, nie daj się przestraszyć« Pomodliwszy się jeszcze za cesarza, zasypiał jako sprawiedliwy bohater pośród tych, którzy inicjały F. J. I już dawno ściągnęli z czapek.

Przyszły jednak jeszcze gorsze czasy. Staruszek - monarcha umarł i wówczas - drogie dzieci - Karol Doudiera z Pędrakowa doświadczył jeszcze większego ucisku. Czynili mu uwagi, że teraz, kiedy cesarz umarł, jego upór jest zbyteczny, ale on dumnie twierdził i odpierał zarzuty mówiąc, że urodził się z inicjałami F. J. I i z nimi również umrze.

Naciskali na niego coraz bardziej okrutnie, lecz on odpowiadał dzielnie: »Nigdy, nigdy ich nie zdejmę«

A wieczorem, po wyczerpującej pracy brał znowu kredowy proszek i ze łzami w oczach polerował inicjały starego monarchy, aż świeciły się jak złoto.

Pewnego dnia wieczorem obiegli go tłumnie liczni nieprzyjaciele Austrii i podnosząc dłonie, wygrażali mu, a jeden z nich oświadczył, że mu odznakę starego cesarza zerwą z czapki.

Wtedy Karol Doudiera z Pędrakowa, nie chcąc, aby ich ręce ją zbrukały, zniszczyły lub gdzieś wyrzuciły sam zdjął odznakę z czapki i w grobowej ciszy połknął ją na oczach oniemiałych ze zdumienia napastników.”

‘h T Tak bym sobie wyobrażał tę opowieść. Niestety, ck wydawea i księgarz nigdy już nie będzie Wydawał czytanek dla młodzieży szkolnej.

Karol Doudiera połknął tedy F. J. I. Połknął go prawie z tą samą odwagą, jaką wykazał ów człowiek, który przed pięciu laty w Pradze połknął złotą dwudziestokoronówkę znalezioną na ladzie sklepu, do którego wybrał się żebrać.

Połknął go z bohaterskim zdecydowaniem starych herosów, którzy łykali ważne pisane informacje. Było w tym tyle przejmującego bohaterstwa, że jego czyn byłby godzien długiej epopei.

Niestety, przeniknięty praktycyzmem świat patrzy na to zdarzenie trochę inaczej.

F. J. I z czapki był to przedmiot, którego nie można było dobrze strawić.

Karol Doudiera z Pędrakowa cały blady odnalazł drugiego dnia sanitariusza.

- Połknąłem go - powiedział stłumionym głosem, siadając prawie bez przytomności na krześle.

I historia się powtórzyła. Stało się z nim to samo, co z człowiekiem z Pragi, który połknął dwudziestokoronówkę, a o czym pisała „Polityka Narodowa”.

Karolowi Doudierze kazano wypić roztwór gorzkiej soli. Łyżecz&ę soli daje się królikom chorym na pasożyty jelit. Doudiera dostał 70 gramów.

Karol Doudiera z Pędrakowa znajduje się dzisiaj w zakładzie dla umysłowo chorych w Saratowie. Kiedy jest dobra pogoda, Doudiera przesiaduje na ławeczce na dworze, poleruje jakąś blaszkę rękawem i przy tym śpiewa: „Austriaczku dzielny, nie daj się przestraszyć”.

Dobry wojak Szwejk w niewoli

Doczekałeś się zatem aż tego, mój dobry wojaku Szwejku! W „Polityce Narodowej” oraz w innych urzędowych dziennikach pojawiło się twoje nazwisko w związku z niektórymi paragrafami kodeksu karnego. Ws/yscy, którzy cię znali, czytali ze zdziwieniem: „CesarskoKrólewski Sąd Ziemski i Karny, Oddział IV, nakazał konfiskatę mienia Józefa Szwejka, szewca, ostatnio zamieszkałego na Królewskich Winogradach, za przestępstwo dezercji na stronę nieprzyjaciela, zdradę główną oraz przestępstwo przeciwko siłom zbrojnym państwa według § 183-194, nr 1334, litera c oraz § 327 wojskowego kodeksu karnego”

Jak to się stało, iż wszedłeś w kolizję z tymi paragrafami, ty, który przecież chciałeś służyć najjaśniejszemu panu „aż do ostatniej kropli krwi”?

Dobry wojak Szwejk chorował na reumatyzm i dlatego ten rozdział można by zatytułować: „Wojna i reumatyzm”. Kiedy wybuchła wojna, zastała Szwejka mimo jego sławnej przeszłości w łóżku. W szafie wisiały stare paradne spodnie wojskowe oraz jego czapka z wypolerowanym napisem „Fur Judische Interesse” ‘, którą sąsiad wypożyczał zawsze na reduty i inne zabawy maskowe.

Widzimy więc, że dobry wojak Szwejk zdjął swego czasu mundur wojskowy i otworzył’ mały warsztat s2ewski na Winohradach, gdzie żył po bożemu i gdzie mu raz do roku regularnie puchły nogi.

Wszyscy, którzy przychodzili do jego warsztatu, aby oddać do podzelowania buty, musieli najpierw zobaczyć niezwykle krzykliwy portret Franciszka Józefa, wiszący na ścianie prawie naprzeciwko drzwi.

Flir Jiidischc Interesse - w żydowskich interesach.

Tam więc wisiał najwyższy dowódca wojskowy, uśmiechając się przygłupio do wszystkich klientów Szwejka. Wisiał tam ten, dla którego Szwejk chciał walczyć aż do ostatniej kropli krwi, z którego to powodu stanął nawet przed nadzwyczajną komisją arbitrażową, ponieważ panowie wojskowi nie mogli pojąć, że ktoś przy zdrowych zmysłach może chcieć to zrobić dla najjaśniejszego pana.

W kancelarii regimentu pod liczbą porządkową 16 112 by ł przechowywany akt dotyczący przebiegu i wyniku postępowania nadzwyczajnego komisji arbitrażowej w sprawie dobrego wojaka Szwejka.

Jego oddanie dla cesarskiego majestatu było tam wyjaśnione jako przypadek ciężkiej psychozy najściślej sformułowanej przez lekarza sztabowego, który kiedy przyszła kolej na Szwejka, rozkazał sierżantowi:;

- Zawołaj tu tego głupka.

Daremnie się dobry wojak Szwejk zaklinał, że z wojska nie odejdzie i że pragnie dalej służyć. Znaleźli mu jakąś szczególną narośl w dolnej części zatok czołowych czaszki, a kiedy mu major z komisji powiedział:

- On jest kolosalnym idiotą, w końcu chciałby się chyba znałćźć w sztabie generalnym.

Wtedy Szwejk powtórzył dobrodusznie:

- Jeśli pan major sądzą, żebym tam podołał.

Dostał za to oświadczenie osiem dni ścisłego aresztu. Przez trzy dni zapominali, aby mu dać cokolwiek do jedzenia, a kiedy wreszcie kara się skończyła, zaprowadzono go do kancelarii pułkowej, dano mu białą kartę, na której napisano, iż z powodu demencji zostaje zwolniony z wojska, dwaj żołnierze odprowadzili go z powrotem na izbę, aby zabrał swoje rzeczy i potem go wyprowadzili poza bramę koszar.

Pod bramą cisnął Szwejk kuferek na ziemię i zawołał:

- Nie chcę odchodzić z wojska, chcę służyć najjaśniejszemu panu aż do ostatniej kropli krwi.

Na te wzniosłe słowa odprowadzający odpowiedzieli mu sójką pod żebra i z pomocą kilku koszarowych obiboków wypchnęli go poza koszarową bramę.

Znalazł się na cywilnym bruku ulicy. Czy to możliwe, że już nigdy nie usłyszy jak na koszarowym podwórcu orkiestra ćwiczy „Gott erhalte” 2? Czy możliwe, że już nigdy na placu ćwiczeń sierżant nie rąbnie ³ go pięścią w brzuch i nie powie: „Patrz mi w oczy, patrz mi miło w oczy, albo zrobię z ciebie flaczki, małpo”! I czy to możliwe, że już nigdy nie usłyszy z ust porucznika Wagenknechta: „Się bohmischer Schweinehund, mit ihrer weissroten Meerschweinnase!” ⁴ Czyż już nie powrócą te piękne czasy?

I dobry wojak Szwejk zdecydowanie, pewnym krokiem skierował się w stronę szarego, ponurego budynku koszar, wybudowanych przez cesarza Józefa II ⁵, który natrząsał się, że kiedyś dragoni Lichtensteina ⁶ chcieli zbawić naród przymusowo go rekatolicyzując, a sam przy pomocy tych samych dragonów zamierzał uszczęśliwić naród czeski poprzez germanizację: na podwórcu koszar czescy żołnierze biegali przez kije i rózgi za karę, że mówili po czesku, i na tym koszarowym placu apelowym niemieccy kaprale nieustannie bijąc tęgo w pysk usiłowali obznajomić uparte czeskie łby z niektórymi urokami języka niemieckiego, z „execirreglama”, z „nieder, kehrt euch, Trotti” ⁷ i podobnymi.

A legalizował to jak pieczęcią wielki czarnożółty orzeł austriacki, rozpościerający skrzydła nad wielką bramą koszar. Pod wyciętym z blachy ogonem wróble uwiły sobie gniazda.

Z tych koszar rozchodziły się w świat i trafiały do parlamentu w postaci interpelacji wieści o licznych przypadkach maltretowania rekrutów. Interpelacje zapadały gdzieś w gabinetach ministerstwa spraw wojskowych a wróble nadal zanieczyszczały mur, co sprawiało wrażenie, że czyni to czarnożółty orzeł austriacki.

A dobry wojak Szwejk zdecydowanie wracał pod tego orła.

W wojsku się długo nie dyskutuje. Z grzeczności zapytali go tylko, czego w koszarach życzy sobie cywil z białą kartą, a kiedy im powiedział, że pragnie nadal służyć cesarzowi aż do ostatniej kropli krwi, wyrzucili go znowu na ulicę.

- Ty czeski świński psie z białoczerwonym nosem morskiej świnki.

Przedstawiciel oświeconego absolutyzmu, który poprzez wewnętrzne reformy usiłował zjednoczyć różne narodowościowo i językowo prowincje habsburskie w jeden organizm państwowy z przewagą elementu niemieckiego.

T Jest zjawiskiem najzupełniej zwyczajnym, że stójkowy znajduje się blisko koszar. W części z powodu służbowych obowiązków, częściowo dlatego, że go z tym miejscem wiąże przeszłość. Tutaj wszczepiono mu poczucie obowiązku wobec państwa, tutaj nauczył si.ę mówić łamaną niemczyzną i tutaj coś specyficznie austriackiego powlekło mu i pokryło zamiast fosforu szare komórki jego kory mózgowej.

- Ja chcę dalej służyć - krzyczał Szwejk, kiedy strażnik za kołnierz dźwigał go z ziemi - ja chcę nadal służyć najjaśniejszemu cesarzowi!

- Nie wrzeszcz, człowieku, bo cię zamknę - pouczał go policjant.

- Ja chcę...: J ‘ ‘ „„‘

- Niech się pan powstrzyma od jakichkolwiek oświadczeń, zresztą po co ta cała szarpanina, w imieniu prawa jest pan aresztowany!

Na posterunku policyjnym dobry wojak Szwejk połamał stołek i pryczę w pojedynce, do której go wtrącili, a potem już w spokoju i ciszy czterech gołych ścian biegły Szwejkowi dni w Ziemskim Sądzie Karnym, dokąd go przeniesiono z powodu kilku przewinień.

Prokuratura starała się uczynić ze Szwejka politycznego przestępcę. Chciano mu przede wszystkim udowodnić, że krzyczał coś o cesarzu w związku z powszechnym obowiązkiem służbowym („Ja chcę dalej służyć jego cesarskiej mości”), przez co wywołał zbiegowisko i zgromadzenie publiczne, co w następstwie wymagało interwencji policji. Okrzyki, jakie Szwejk wznosił o najjaśniejszym cesarzu, nawet jeśli oskarżony starał się im nadać inny, poważny sens, wywołały powszechny śmiech zgromadzonych ludzi, przez co Szwejk popełnił przestępstwo przeciw spokojowi i porządkowi publicznemu. Prokuratura wysuwała przypuszczenie, że Szwejk czynił to świadomie. „A że się opierał przy tym funkcjonariuszowi policji - głosił akt oskarżenia - oczywistym się staje, że mamy też do czynienia z przestępczym aktem gwałtu publicznego.

Połamanie natomiast sprzętu w celi jest przestępstwem polegającym na niszczeniu majątku publicznego”, ponieważ urząd skarbowy wycenił drewnianą pryczę na 240 koron, a więc na sumę, za którą by można wstawić do pojedynki bez mała mahoniowe łóżko.

Głos jednak zabrali lekarze sądowi, którzy nawiązali do orzeczenia wojskowej komisji lekarskiej, która zwolniła Szwejka ze służby wojskowej. Przez bite dwie godziny sprzeczali się, czy Szwejk jest absolutnym idiotą, czy jest tylko umysłowo upośledzony lub też czy nie jest całkiem normalny.

Dr Słowik bronił poglądu, że człowiek może nagle zgłupieć, a wówczas nie jest w pełni świadomy swych czynów.

Mogę o tym mówić na podstawie własnego doświadczeniamówił/dobytego podczas wieloletniej praktyki sądowej.

Przyniesiono potem lekarzom sądowym śniadanie od Brejski i doktorzy przy kotletach uzgodnili, że w przypadku Szwejka chodzi jednak naprawdę o ciężki przypadek przewlekłych zaburzeń umysłowych.

Dr Słowik chciał jeszcze coś powiedzieć, ale się rozmyślił i zamówił sobie jeszcze jedną ćwiartkę wina, i również podpisał sądowe orzeczenie lekarskie.

Z tego orzeczenia cytujemy tylko tę część, w której się mówi o jego cesarskiej mości:

„Lekarze sądowi są zdania, że oskarżony Szwejk, objawiając przez różne okrzyki, że pragnie służyć jego cesarskiej mości aż do ostatniej kropli krwi, czynił tak z powodu umysłowej demencji, albowiem lekarze sądowi uważają, iż człowiek normalnie rozwinięty umysłowo unika chętnie służby wojskowej. Miłość Szwejka do Najjaśniejszego cesarza ma charakter anormalny i wypływa jedynie; z jego niskiego duchowego poziomu”.

Szwejka wypuszczono na.wolność. Przesiadywał teraz w małej piwiarni naprzeciwko koszar, z ktprych go kiedyś wygnano. Spóźnieni przechodnie widywali potem błądzącą w nocy koło koszar tajemniczą postać, która z okrzykiem: „Ja chcę służyć cesarzowi aż do ostatniej kropli krwi”, rzucała się do ucieczki i ginęła w mrokach ulicy.

Był to Szwejk, onegdajszy dobry wojak. Pewnego razu znaleźli go leżącego pod koszarami na chodniku. Obok niego leżała butelka z etykietą „Diabelski Likier Cesarski”, a spoczywający w śniegu Szwejk nieustraszenie śpiewał, co z daleka można było wziąć raz za wołanie o pomoc. a niekiedy też za wojenny śpiew Indian z plemienia Sjuksów: i „Byla bitwa, byla, tam pod Solferino, wiele krwi się lilio, krwi aż po kolana i po góry mięsu, bo if tam rabata la nasza rzeladko. Hop, hop, hop.

Osiemnasty pułku nie bójze się nędzy, boć za tobą wiozą furgony pieniędzy.

Pieniądze na wozie i inciuiz ⁸ ir karecie...”

- W jakim regimencie, gdzie tak potraficie - darł się Szwejk w porannej ciszy czynszowych kamienic, z rozkoszą walając się w śniegu na chodniku.

Od tego czasu bierze początek jego reumatyzm.

Wojna zastała tedy Szwejka w łóżku po czterech latach cywilnego życia. W ostatnich latach Austria, państwo interesujące politycznie i wprost rozrywkowe powoli przygotowywała sama swą zagładę. Austria o niczym innym nie marzyła jak tylko stać się zbędną8. Austriacka duma nie pozwalała, inaczej wyobrazić sobie monarchii, jak w postaci oskubanej kury, którą goni kucharka z nożem w ręku.

Tymczasem dobry wojak Szwejk ma reumatyzm. Austria wypowiada wojnę, zapominając, że przy pomocy bagnetów można zrobić wszystko, nie można na nich tylko siedzieć. Ale Austria miała dobrego wojaka Szwejka.

Kiedy się rozeszły wieści o mobilizacji, terminator Bogusław smarował mu właśnie nogi ichtiolową maścią, a Szwejk zaciskając zęby, warczał:

„Ach ci Serbowie, ci Serbowie”.

Pod wieczór przyszedł w odwiedziny sąsiad, parasolnik, mistrz Bilek.

- Już dostałem - krzyczał od samych drzwi, wywijając w powietrzu jakąś kartką - w ciągu dwudziestu czterech godzin mam się stawić w moim regimencie. Dziady zatracone.

Bilek się rozgadał jak tysiące, tysiące innych. Cesarza nazwał starym szalbierzem, bestią, dla której kuli szkoda, a - Szwejk czuł jak podczas tej głośnej rozmowy wszystkie nerwy w palcach nóg mu boleśnie drgają, jak ból wykręca mu nogi i stękał:

- Jezus Maria, co też wygadujesz, mnie to aż skręca, co za ból.

Przecież maszerowałem z Trydentu na Vale di Calogno w czterdziestOstopniowym upale całe pięćdziesiąt kilometrów aż na wysokość półtora tysiąca metrów! - Cesarz jest oszustem, Jezus Maria, bo mnie szlag trafi, rwie mnie jakbym miał nogi w rozżarzonych kleszczach.

Bilek mimo to dalej rozwijał swój program: Cesarz, jak to mówią - stary Prochaska ⁹ - jest drań, a jeśli tam w Sarajewie ¹⁰ skręcili kark ¹¹ następcy tronu, to po co tam w ogóle lazł, dlatego i przez niego, jego - Bitka - wyciągają od żony, dzieci i każą mu strzelać do Serbów.

Czemu miałby strzelać, z czyjego powodu, po co i na co? Serbowie nic mu nie zrobili. Nie jest też żadnym kamratem tego gaduły Wilhelma ¹².W końcu ten stary łotr mógłby mu rozkazać, aby strzelał do własnego taty.

Szwejk nie słuchał, ponieważ reumatyczne bóle wstrząsały jego ciałem.

Reumatyzm zepchnął całkowicie na dalszy plan najjaśniejszego pana i na moment ostygła jego lojalna świadomość. A gdzieś daleko nad Austrią wisiała groźba nowego Hradca Kralowe ¹³.

Na drugi dzień, jeszcze wcześniej, zanim dr Grosz zdołał osobiście wyrazić namiestnikowi swe tchórzliwe uczucia wiernopoddancze w związku z wypowiedzeniem wojny, dobry wojak Szwejk wśród wielkiego zbiegowiska ludzi urządził na praskich ulicach własną manifestację lojalności.

Na wózku, który służy pielęgniarzom do wożenia ludzi chorych na zanik rdzenia pacierzowego, wypożyczonym od Stoupy, kazał swemu terminatorowi Bogusławowi wozić się po ulicach królewskiego miasta Pragi i trzymając w ręku kule, wołał do podnieconego tłumu: „Na Belgrad, na Belgrad!”.

Ludzie się śmiali, powiększali zbiegowisko a koło Muzeum jakiś Żyd, który zawołał „Heił”, otrzymał pierwszy cios. Na rogu ulicy Krakowskiej i Placu Wacława tłum pobił trzech burszów i orszak ze śpiewem „Nemelem, nemelem” ¹⁴ na ustach przedostał się aż na ulicę Wodną, gdzie dobry wojak Szwejk z bólem podniósł się na wózku i wymachując kulami, zawołał: „Powtórzmy, na Belgrad, na Belgrad!” Wtedy uderzyła policja piesza i konna.:

Po pięciu minutach siedzący na wózku Szwejk i jego terminator byli jedynymi cywilami w morzu policyjnych mundurów.

Obok jego wózka spotkał się właśnie komisarz policji Klima z inspektorem policji konnej Klausem:

- Dobry połów - powitał Klima.

- Dobre polowanie - odpowiedział Klaus.

- Złaźcie - rozkazał Szwejkowi jakiś inny wąsaty inspektor policji.

- Nie mogę, mam reumatyzm, przecież chciałem...

- Stul pyskzwrócił się do niego komisarz Klima.My to pojmujemy, wyciągnijcie go z wózka!

Czterech policjantów rzuciło się na Szwejka, podczas gdy sześciu konnych i dwunastu pieszych wlokło w stronę Wodnej terminatora Bogusława, który wrzeszczał co sił:

- Panie majster, panie majster, idę z tymi panami!

Czterech policjantów z niezwykłą urzędową gorliwością starało, się postawić na nogi reumatyka Szwejka. Szwejk zaciskał z bólu zęby:

- Nie mogę...

- Wsadźcie tego symulanta na wózek - zabrzmiał nowy rozkaz, który wykonano z błyskawiczną szybkością, przy czym Szwejkowi pękła na plecach marynarka, podszewka kamizelki oraz urwał mu się kołnierzyk, który pozostał w ręku jednego z policjantów.

Dwóch policjantów popychało od tyłu wózek z cenną zdobyczą, a chyba z dwudziestu szło obok, po obu stronach zachmurzeni jechali konni zwycięzcy w liczbie ośmiu.

Powiewały kogucie pióra na czapkach, rżały konie, cały orszak ciągnął do dyrekcji policji, a dobry wojak Szwejk zaczął się dobrodusznie uśmiechać. Czuł, że jego nogi są jakby sprawniejsze, mógł bez bólu poruszać palcami stóp w butach i stanął Szwejk przed wielką naukową tajemnicą. Reumatyzm powoli ustępował i zanikał, im bardziej zbliżali się do dyrekcji policji. W spotkaniu twarzą w twarz z całym systemem policyjnym reumatyzm znikał, a kiedy za Szwejkiem zamknęła się brama dyrekcji policji przy ulicy Bartolomejskiej, dobry wojak Szwejk usiłował wyskoczyć z wózka. Było to traktowane jako; nowa manifestacja.

- Zanieście go na piętro - polecjt komisarz Klima i za chwilę Szwejk znalazł się w oddziale śledczym praskiej policji państwowej.

W ten sposób skończyła się jego manifestacja.

Wybuch wojny oznaczał dla policji państwowej coś, co znowu ożywiło korytarze gmachu dyrekcji policji. Co chwila kogoś przyprowadzano i osadzano w pojedynczych celach. Na dziedzińcu, na którym króluje stara wieża mieszcząca muzeum kryminalistyczne, przechadzali się ludzie, którzy jeszcze wczoraj spokojnie zasypiali w swych domach i na samym początku tej wielkiej ery myśleli w swych mieszkaniach, co jutro będzie na obiad. Przyszli po nich w nocy i problem jadłospisu był rozwiązany. Dostali w brudnej blaszanej misce brunatną zupę z jednym łojowym skwareczkiem rozpaczliwie pływającym w mętnej cieczy. Teraz ich wyganiali na dziedziniec, na który patrzyli przez zakratowane okna swych nowych przybytków, aby lepiej trawili i nabrali ochoty nie tylko na zupę, ale i do skruchy.

Redaktorzy dzienników praskich, kiedy udawali się po informacje o złamanych nogach, przejechanych psach i okradzionych strychach, musieli przejść obok okien, przez które widać było grupy więźniów przechadzających się smętnie po dziedzińcu.

Na początku wojny miało to być jakąś codzienną wprawką dla czeskich dziennikarzy..

Wielu z nich później również ze zwieszoną głową chodziło po tym samym podwórcu, liczyło kroki tub spoglądało przez zakratowane okna dyrekcji policji. ‘

Szwejk ocknął się na brudnym sienniku w przedziwnie różnorodnym towarzystwie. Pewien stary restaurator opowiadał właśnie, że kiedy wybuchła wojna, przyszedł do niego gość, zamówił kufel piwa i uruchomił pianolę, aby zagrała „Hej, Słowianie”. Potem przyszedł policjant, posłuchał chwilę, wyszedł, gość również odszedł, a rano przyszli po niego tajniacy do piwiarni. Aresztowali również kelnerkę, choć tamtego dnia właśnie nie pracowała, ale im to nie przeszkadzało. Teraz spotyka ją codziennie na spacerze po dziedzińcu, kiedy obie aresztowane płcie wymieniają się na przechadzce. Krzyczy na niego: „Ty stary kocurze” i na jego rachunek każe sobie przynosić obiady z restauracji.

Na sienniku naprzeciw siedział chudy, wysoki młodzieniec z czarnym krawatem i długimi włosami. Był to twardy optymista. Ciągle coś mówił o wolności i podług tego, co gadał, można było wnioskować, iż oczekiwał, że strażnik idący właśnie korytarzem, w każdej chwili może mu przynieść papierosy za ostatnią koronę, którą wczoraj rano dał jednemu z nich na sporty.

Na bardzo zamyślonego wyglądał pan w średnim wieku, bardzo porządnie ubrany, który wczoraj wieczorem znalazł się w zbiegowisku przed redakcją „Prager Tagblatt” na ulicy Pańskiej. Ktoś go aresztował, jego - radcę z namiestnictwa, zemdlał im z irytacji, przywieźli go do dy-”

rekcji policji w trumnie a potem znaleźli w jego kieszeni jakieś karnie-”

nie. Jeszcze go nie wezwali na badanie. Posądzają go, że chciał wybijać okna w „Prager Tagblatt”, on, radca namiestnictwa, który nigdy niczego innego poza tym dziennikiem nie czytał, za żonę ma Niemkę i...

Szwejk słyszał jeszcze jakieś wyzwiska, a jakiś niewielki człowieczek wskoczył na pryczę i krzyczał przez zakratowane okno: „Mordercy”.

- Naprawdę, panowie - odezwał się obdarty człowiek spod drzwi - ja, powiedzmy, jestem złodziejem, złapali mnie w mieszkaniu kupca Hornićka, no, złapali mnie, w kieszeni pieniądze kupca, w drugiej kieszeni wytrychy, mieszkanie przewrócone do góry nogami, wpadłem, panowie i to jest ostatecznie sprawiedliwie. Ale wy, mój Boże, czemu wy?

Młodzieniec w czarnym krawacie znowu zaczął mówić o wolności, stukał do drzwi celi i w ogóle zachowywał się lekkomyślnie. Miał za sobą barwną przeszłość, był kiedyś wmieszany w proces antymilitarystów, wcześniej napisał dwa felietony do „Młodych Prądów” skierowane przeciwko rządowi wiedeńskiemu i wykorzystywaniu przez władze Czechów.

Oba zostały skonfiskowane.

Uczucia narodowe były zawsze w oczach austriackich urzędów okolicznością obciążającą, przestępstwem, a teraz nadeszły czasy, kiedy Austria wtrącała poniżanych i obrażanych za kraty. Przydarzyło się to i młodzieńcowi w czarnym krawacie.

Stłoczono ich tutaj jednego przy drugim. Skupili się w grupkach i w jednej właśnie mówił młody zastępca gimnazjalnego profesora z Winogradów, aresztowany wczoraj za to, że w kawiarni zawołał:

„Niech żyje Serbia!”

Nie mówił o polityce, ponieważ tutaj za kratkami wydawało mu się to poniżające. Opowiadał jakąś uczniowską zakulisową anegdotę gimnazjalną.

Szwejk w ciągu tych kilku minut nie zaobserwował pomiędzy tymi wszystkimi ludźmi najmniejszej oznaki żalu, ani też śladu zakłopotania z powodu pamięci o „przestępstwach”, o które ich oskarżała policja.

Młody urzędnik z dyrekcji urzędu podatkowego głośno się śmiał.

Aresztowano go przedwczoraj pod konsulatem niemieckim na Placu >

Havlićka właśnie za to, że się śmiał. Ale czyż nie jest powodem do śmiechu i czy nie warte to głośnej uwagi przed całym tłumem, że manifestacja urządzona przez niemieckich studentów, żydowskich ekspedientów i kilka bab z „Lehrerinnenvereinu” l4 pod niemieckim konsulatem odbywała się na placu noszącym dumne imię Karola Havlićka? 15 Niemiecki konsulat! Ta najbezczelniejsza obraza pamięci Havlićka! Trzeba to tylko przymierzyć do jego słów: „Hej, w Niemcy - chamy, nie idziemy z wami, coście sobie upitrasili, zeżryjcie to sami”.

Młody kancelista był w dobrym nastroju, jakby się cieszył, że gq wyrwano z szablonu urzędniczej egzystencji. ^

Z sąsiednich cel dochodził śpiew. Przypominało to czasy politycznego fermentu, okres Omladiny 16. Tymczasem na ratuszu burmistrz Grosz, największa hańba Pragi w ostatnich trzystu latach, odkąd Praga znalazła się pod władzą Habsburgów, na posiedzeniu nadzwyczajnym, zapominając, że ratusz emanuje duchem czeskiej historii, która całkowicie przeczy temu, co on bredzi o cesarzu jako o autentycznym przyjacielu Polaków17. j W tym czasie pociągi odwoziły już rezerwistów na pola bitew w Ser - ^

bii. Czescy rezerwiści wyruszali przeciwko Serbom, ale na wagonach,’

którymi ich wywożono, pisali: „Niech żyją Serbowie!” i I znowu na dziedzińcu dyrekcji policji rozlegał się refren pieśni:

„I burzyli wesoło, tę Austrię spróchniałą!” Zielone wozy o poetycznej nazwie „zielony Antoni” co chwila wyjeżdżały z podwórza i odwoziły kobiety oraz mężczyzn do Sądu Wojennego na Hradczanach.

Szwejk rękami zakrył twarz, zapłakał i zawołał jak filozof Chatrion:

- Chciałem tak jak i oni, a oni mnie biją, podejrzewają mnie i niszczą moje najczystsze zamysły. I nawet nie wiedzą, jak to mnie boli;

zostawcie mnie, pozwólcie mi się w spokoju wypłakać, łzy dowodzą, jak jestem prawy. Wspominam nieszczęsnych, którzy mnie prześladują.

14 „Lehrerinnenverein” - związek nauczycielek niemieckich 15 Kareł Havlićek (1821-1856), pseud. Havel Borovsky, czeski poeta, publicysta, działacz narodowy, znakomity satyryk, więziony i internowany przez władze austriackie w Tyrolu, autor antyaustriackich artykułów i satyr, antyklerykał, demokrata, patriota i bezkompromisowy przeciwnik wiedeńskiej polityki antyczeskiej.

„okres Omladiny - Omladina (od nazwy serbskiej organizacji liberalnodemokratycznej w Wojewodinie), nazwa organizacji postępowej młodzieży studenckiej i robotniczej w Pradze, przeciwko której w 1894 roku wystąpiono z procesem politycznym. Ruch antyklerykalny, antydynastyczny, występował również przeciwko konserwatyzmowi lojalistycznej burżuazji czeskiej (staroczesi). Walczyli o polityczną wolność narodu czeskiego, oskarżeni o spisek polityczny, byli więzieni.

17 jako o rodzonym przyjacielu Polaków - aluzja do specyficznej reakcji Polaków na wybuch wojny, wierzących w wielką wojnę europejską jako szansę niepodległościową dla Polaków. Dawało to rządowi i cesarzowi szansę kokietowania Polaków i wykorzystywania antyrosyjskich nastrojów. Czesi przyjęli wojnę sceptycznie i niechętnie.

- Nadzwyczajne - odezwał się młodzieniecw czarnym krawacie - my jesteśmy przez nich bici, a pan ich jeszcze żałuje.

Szwejk wyjaśnił im swój przypadek i swą chwałę wojenną. Przedstawił, jak chciał służyć cesarzowi aż do ostatniej kropli krwi i jak to go urzędy wojskowe wzięły za głupca.

Omyłkowo aresztowany radca namiestnictwa napomknął, że proroka Jeremiasza rżnęli piłą. Potem radcę namiestnictwa zawołano na przesłuchanie, a za pół godziny do celi wszedł dozorca i wręczył Szwejkowi karton ze stu papierosami memfis. Na pudełku napisano: „Auf freien Fuss gesetzt” („Wypuszczony na wolność”).

Memfisy dodały Szwejkowi ducha. Podzielił się papierosami ze współwięźniami, tylko młodzieniec w czarnym krawacie nie przyjął ani jednego.

„Mimo wszystko był to zdrajca - motywował swe zachowanie - ponadto czekam aż przyniosą mi sporty kupione za moje pieniądze.

Późnym wieczorem wyprowadzili Szwejka na przesłuchanie, ponieważ jego przypadek był nadzwyczajnie ważny.

Po odejściu Szwejka wszyscy w celi zgodzili się, że będzie z nim niewesoło.

III Szwejka prowadzono na przesłuchanie wprost do wydziału komisarzy policji Klimy i Slavićka. Ci dwaj przedstawiciele aparatu policji państwowej od momentu wybuchu wojny aż do chwili, kiedy się u nich pojawił Szwejk, zbadali kilkaset przypadków denuncjacji, przeprowadzili mnóstwo rewizji domowych ‘i wywlekali ludzi od ciepłych kolacji na ulicę Bartolomejską. Jest rzeczą interesującą, dlaczego departamenty praskiej policji państwowej usadowiły się właśnie na ulicy przypominającej swą nazwą noc św. Bartłomieja 18.

Nad biurkiem komisarza Klimy jakby przypadkiem wisiał portret austriackiego ministra Beusta, który swego czasu powiedział: „Mań 18 noc św. Bartłomieja - podczas wojen religijnych we Francji, w nocy z 23 na 24

sierpnia 1572 katolicka szlachta wyrżnęła francuskich protestantów (hugonotów), korzystając z ich zjazdu na wesele Henryka Nawarskiego i Małgorzaty de Valois. Ślub uroczyście obchodzony w Paryżu miał przypieczętować pokój między katolikami i hugonotami.

Zamieszki trwały także w Orleanie, Tuluzie, Rouen i innych miastach, ocaleli, którzy przeszli na katolicyzm. Na czele katolickiego spisku stali Katarzyna Medycejska i Henryk Gwizjusz.

8 - Nieznane przygody Szwejka muss dic Tschechen an die Wand driicken”„.I Chlum, Klima oraz Slavićek, ten nikczemny triumwirat panujący nad Pragą o stu wieżach, ci reprezentanci niemieckokrzyżackiej hegemonii nad Czechami w austriackich mundurach, postępowali według stów nieboszczyka Beusia.

Gwałtownie przypierali Czechy do muru.

Aparat policyjny w Pradze otrzymał od rządu wiedeńskiego po prostu carte blanche na wszystko: „Rób, co chcesz i co ci się podoba+abyś tylko zniszczył Czechy!”

Tutaj ci nikczemnicy prowadzili przesłuchania, widywali ł/y kobiet, których mężów Austria pognała na jatki i które odważyły się wyrazić o tym swój sąd, słyszeli tu opinie prostych ludzi i inteligentów, poznali jak zwykły szary Czech zapatruje się na wojnę. Spisane to było w dziesiątkach protokołów, które piętrzyły się wszędzie całymi stosa - |

mi i w wielkich paczkach odwożone były do Sądu Wojennego na Hrad - jj czanach.

Pomieszczenie było przesycone przekleństwami, obelgami i gwałtem.

A obaj komisarze, Klima i Slavićek, pozostawali przy tym uśmiechnięci, zacierali ręce, mówili ironicznie, a ich dzielne spojrzenie mówiło, że dręczenie narodu dobrze im służy. Na tych, którzy zobaczyli ich po raz pierwszy, sprawiali wrażenie dobrodusznych mieszczan z jakiejś komedii, którzy w widoczny sposób nic uczestniczą w akcji.

Podczas domowych rewizji, kiedy komisarz Klima przygotowywał aresztowanie małżonka, komisarz Slavićek bawił panią domu rozmową o obrazach wiszących na ścianach, które równocześnie podnosił, przeglądał nuty na pianinie, jak przyjaciel domu w niezwykle miły i niewymuszony sposób odkrywał kołdry na małżeńskich łóżkach, grzebał z uśmiechem w nocnych stolikach, urozmaicając te czynności różnymi żarcikami.

Ta sztuczna uprzejmość natychmiast z. nich spadła, kiedy byli już u siebie, na ulicy Bartolomejskiej. Ich biura były weneckimi katowniami z odbiciem trybunału inkwizycyjnego starej Sewilli. Tutaj już nikogo nie traktowano w rękawiczkach, tutaj słowem najbardziej uprzejmym było odezwanie: „Stulcie pysk!”

Jakby trzeba było jeszcze tutaj każdemu to przypominać, jeśli Wiedeń od trzystu lat wszczepił to hasło narodowi.

„‘ austriacki minister Beust - Friedrich Fcrdinand Beust (1809-1886), saski a potem austriacki polityk i działacz państwowy, przeciwnik Bismarcka. przygotowywał na zlecenie Franciszka Józefa l odwet za Sadową. Twórca ugody austriackowęgierskiej;

wygrywając interesy polskie przeciw wpływom węgierskim i czeskim, uchodził za przeciwnika czeskich aspiracji narodowych. Przypisywano mu powiedzenie: Mań muss die Tschechen an die Wand driicken - Trzeba Czechów przycisnąć do ściany.

Jest zrozumiałe, że wszyscy, których tutaj przyprowadzono, chcieli coś powiedzieć. Szwejk miał również taki zamiar, kiedy stał pomiędzy dwoma dozorcami, twarzą w twarz z wielkimi inkwizytorami - Klima i Slavićkiem.

- Stulcie pysk! - powiedział komisarz Klima, a gdzieś z kąta kancelarii jak echo się odezwało: „Stulcie pysk!’

- Stulcie pysk! - powiedzieli również obaj policjanci, ale ciszej.

Dobroduszne oczy Szwejka spoglądały tak niewinnie na komisarza Klimę, aż ze złością zaczął przerzucać stos papierów na biurku.

- Pan jest Józefem Szwejkiem, szewcem z Królewskich Winogradów?

Jakiś niebiański spokój zagościł na twarzy Szwejka. To znajome z wojska: „Stul pysk” przeniosło go daleko w minione czasy. Przyłożyłrękę do głowy, jakby chciał zasalutować, a jego niewinne, niebieskie oczy...:

- Pan nie jest durniem - odezwał się po chwili komisarz Klima, szermując jakimś dokumentem - pan jest skończonym łobuzem, łotrem i lumpem. Najlepiej pana rozstrzelać, zdrajco. Gdzie się podział pański reumatyzm. Pan wywołał zbiegowisko, pan występował wprost i pośrednio przeciwko prowadzeniu wojny. Pan się kazał wozić jak kaleka w wózku inwalidzkim i krzyczał: „Na Belgrad, na Belgrad!” Tym kaleką w oczach zgromadzonego tłumu miała być Austria.

- Niech pan popatrzy na te zeznania świadków - mówił dalej. - Tmaj na przykład pan widzi zeznanie nadinspektora policji konnej, Klausa, który w pańskim ekscesie zobaczył zniesławiającą alegorię monarchii austrowęgierskiej. Zamknąć pysk, wiemy, co pan myślał!

Niebieskie, dobre oczy Szwejka wpiły się w twarz komisarza Klimy.

- Melduję posłusznie - powiedział stary wiarus - że ja tylko myślałem...

- Niech no pan się tvlko nie wstydzi - odezwał się komisarz Slavićek - i nie patrzy na nas tak głupio, niech pan to wprost powie: „Myślałem, że mi się ta heca uda”. Ale pan się bardzo pomylił, za to grozi sąd wojenny. Pan się buntował. Teraz jest wojna. Pan tego oczekiwał.

- Melduję posłusznie - odezwał się Szwejk - że nie czekałem na wojnę, ja mam reumatyzm, ale chcę służyć najjaśniejszemu panu aż do ostatniej kropli krwi!

Padło znowu to podniosłe zdanie, ale niestety takie oświadczenie podczas wojny jest zdradliwe, bowiem w takich czasach mają na policji tyle pracy, że łatwo w tym pośpiechu o pomyłkę i w protokole się takie słowa jak „najjaśniejszy pan”, „ostatnia kropla” pominie..Tak też się stało w tym przypadku.”^;t.

Jest to zwykły, łatwy do wyjaśnienia błąd. Urząd liczył się z możliwością takiego nieszczęścia i dlatego w protokołach kierujących Szwejka do Sądu Wojennego na Hradczanach, pisano między innymi: „Szwejk podczas przesłuchania powiedział między innymi, że chociaż jego ciało jest dotknięte reumatyzmem, raczej je porozrywa na kawałki, niżby miało służyć cesarzowi”.

Powiadam: jest to zwykły błąd spowodowany przepracowaniem urzędników, którzy troskliwie wykonując swe obowiązki wobec państwa po prostu usiłowali w tych słowach zawrzeć wierny obraz sposobu myślenia czeskiego ludu.:.”;

(Jeśli to kogoś interesuje, informuję, że Klima i Slavićek mieszkają naprzeciw Ogrodów Riegera, a z okien mają widok na dwa jesiony w parku. Są to zdrowe drzewa o mocnych gałęziach. Komisarz Klima nosi kołnierzyk nr 40, komisarz Slavićek nr 42.)

IV Najpewniej każdy sobie przypomni, że charakterystyka sądów wojennych u Havlićka zaczyna się od słów: „Sąd wojenny to potęga” M. Około 20000 ofiar tego sądu na ziemiach czeskich, mogłoby potwierdzić opinię Havlićka bez zastrzeżeń. Jeśli przyjmiemy, że na jednego człowieka przeciętnie przypada pięć lat więzienia, daje to w odniesieniu do narodu czeskiego piękną liczbę 100000 lat więzienia. Tego tutaj jeszcze nie było. Jeśli kogoś z rodziny nie pognali wprost na bagnety i pod deszcz szrapneli, tedy z całą pewnością posadzili go do ciupy. A austriackie sądy wojenne uzasadniały to wszystko okolicznościami nadzwyczajnymi i wokół każdego obywatela rozpostarły pole minowe artykułów wojennych (Kriegsartikel). Najweselsze spośród nich były artykuły 14 i 15 o zdradzie głównej i obrazie Majestatu21.

20 W oryginale:.,VojensKv sond. to je samec”.trudno przettumaczalny cytat z utwo1:11 HaylićkaBoroiskiego, przyrównujący sąd do samca, stworzenia potężnego, silnego, stal się obiegowym powiedzeniem w języku czeskim.

„Czeska polityka narodowa w okresie wojny prowadzona była dwutorowo. W Szwajcarii Tomasz Ci. Masaryk prowadził od grudnia 1914 roku agitację antyaustriacką, propagując;) niepodległość Czechów i Słowaków. Kierował również tzw. Mafią, organizacją tajną, zbierającą informacji; dla państw Ententy. Najpierw dążył do restytucji Czech opierając się na dynastii Romanowych, po upadku caratu w koalicji 7 państwami zachoJeśli dobrze pamiętam, na przykład sądzony był na ich podstawie między innymi głuchoniemy ogrodnik z Zakładu dla Głuchoniemych na Malej Stranie, którego oskarżono, że w kościele św. Tomasza ostentacyjnie nie śpiewał hymnu cesarskiego i czynił różne uwagi.

Pozostałe dziewiętnaście artykułów zawieszało nad każdym Czechem nieustannie miecz Damoklesa. Przyjechał obywatel z prowincji do Pragi, wynajął pokój w hotelu, mówił przez sen i lękał się, czy nie spowodował naruszenia ładu i porządku publicznego. Szedł po gazety i zatrzymał się przed telegramami wywieszonymi na budynku redakcji, a nadsyłanymi przez ck kancelarię informacyjną. Przystanie obok jakiś przechodzień i zapyta: „Jak idzie?”. Uzyska odpowiedź i już się maszeruje ulicą Ferdynanda do dyrekcji policji, a potem na Hradczany. Jeśli utworzyło się przy tym zbiegowisko, znalazł się dodatkowo artykuł o buncie i podżeganiu.

Nikt nie był pewien, czy nie zobaczy tej dobroczynnej instytucji.

W kawiarniach, trafikach, restauracjach, sklepach zawsze się znalazł jakiś niemiecki Żyd lub Żydówka czy też inny lojalny denuncjant.

Wyślą służącą do sklepikarki, a ona nie wraca. Biedna Marysia tymczasem już stoi przed sądem wojennym.

Przebieg wojskowego postępowania sądowego był następujący:

oskrażonego lub oskarżoną pod bagnetami przyprowadzano do sędziego wojskowego. Potem przywoływano świadków. Jeśli świadek wypowiadał się na korzyść oskarżonego, zazwyczaj bywał również aresztowany.

Jeśli nakazano aresztowanie wszystkich świadków, kończono postępowanie przygotowawcze i na polecenie dowódcy zbierał się sąd: sędzia wojskowy, szeregowiec, jeden kapral, jeden plutonowy, jeden sierżant, porucznik, kapitan, oficer sztabowy.

Najbardziej żałosną rolę w sądzie wojennym odgrywał zawsze tak zwany zwykły żołnierz. Wiedział, że musi głosować za wyrokiem. Żołdnimi. W kraju burżuazja czeska głosiła lojalność wobec władz austriackich, ale domagała się wyodrębnienia państwowego ziem czeskich i trójczłonowego związku narodów w monarchii, której nie chcieli niszczyć, obawiając się despotyzmu carskiego oraz potęgi niemieckiej. Wkrótce po wybuchu wojny, przekazano władzom wojskowym nadzór nad administracją cywilną. Prowadziły one represje wobec elementów niepewnych, a za takie uchodziły organizacje i stowarzyszenia czeskie, zwłaszcza, kiedy w kwietniu 1915 roku cały pułk czeski przeszedł na stronę rosyjską. Bezwzględne prześladowania wywołały konspirację czeską, aresztowania i procesy prowadzone w sposób bezprawny wywoływały oburzenie.

Pod wpływem tych procesów syn. austriackiego polityka Yictora Adiera, Friedrich zastrzelił premiera austriackiego K. Stiirgha. Późniejsze akty abolicyjne i amnestyjne cesarza Karola I, uznawanego za nieodpowiedniego do zasiadania na tronie, nie poprawiły nastrojów w społeczeństwie czeskim. Wypuszczenie skazanych polityków czeskich, m.in. K.

Kramara nie wyrównało krzywd czeskich oraz poczucia dyskryminacji.

nierz jest żołnierzem i nawet jeśli składał w sądzie przysięgę, że podobnie jak inni sądził będzie według prawa i w zgodzie ze swym sumieniem, widział przed sobą szarże.

Gefreiter22, najbardziej żałosna szarża w wojsku, prócz swego imienia nie miał nic, co kojarzyłoby się z wolnością, a tym bardziej nie mógł głosować przeciwko uznaniu kogoś winnym.

Kaprale znowu postępują zawsze tak, jak czynią to sierżanci, a sierżant widział w każdym oskarżonym cywilu skończonego łobuza. Podporucznik lub porucznik nie mógł znowu powiedzieć: „Nie, nie jest winny”, gdy widział przed sobą „diese verfluchte tschechische Bandę”„.

Podobnie orzekali kapitan i sztabowiec, ponieważ nadszedł czas, kiedy naród czeski można było gładko i pięknie zaprowadzić na szubienicę lub do więzienia. Każdemu sędziemu przysługuje prawo zadawania pytań. Ale nikt nigdy o nic oskarżonego nie pytał. Pytania zadawano jedynie sędziemu śledczemu a ten w sposób niezwykle zrozumiały wyjaśniał, że oskarżony jest największym łotrem na świecie, że był członkiem „Sokoła”, że czytał „Niepodległość” i tak dalej. Sędzia daje również pouczające objaśnienie swego sądu o sprawie (volens informativum), W którym w jasny i przekonujący sposób udowadniał powagę przestępstwa oraz przypominał wszystkie okoliczności obciążające, na przykład, że oskarżony był działaczem mniejszościowym i w ogóle wszystkie, które pozwalały mu w sentencji stwierdzić, że oskarżony jest winny.

W końcu sędzia wykrzykiwał, jaka kara ma dosięgnąć podsądnego.

Po zakończeniu rozprawy przystępowano do głosowania o winie, zbierając głosy od najniższych stopniem aż do przewodniczącego, któremu przysługują dwa i wreszcie sędziego, który rozporządzał jednym głosem.

Podsądny jest zatem skazywany wszystkimi dziewięcioma głosami.

To jest pierwsza i główna zasada sądu wojennego. I to jest owa;

prawdziwa dyscyplina wojskowa: każdy z sędziów pisze w notatniku odpowiedź na pytanie, czy oskarżony jest winny: „Tak”.

Wszakże, aby przypadkiem nie została naruszona dyscyplina woj-’;

skowa, kiedy sądzono Czecha, członkami zespołu orzekającego od prostego żołnierza aż po sztabowca byli zawsze Niemcy.

22 W oryginale gra stów: po czesku gefrajter znaczy „svobodnik”, co jest dosłownym przekładem niemieckiego określenia „Gefreiter”, co znaczyło „uwolniony” od służby wartowniczej. Wyraz ten jest niemiecką kalką łacińskiego „exempius”, co znaczy wyłączać, uwalniać. Stąd „svobodnik”, ten który nie miał swobody.

23 diese vert1uchte tschechische Bandę - tę przeklętą czeską zgraję.

Było to tak oczywiste, jak gdyby sfora psów decydowała o losie jakiegoś zaszczutego kocura. - Postępowanie sądów wojennych w Austrii było - jeśli tó tylko okazywało się możliwe - krótkie i zdecydowane.;

W stu przypadkach na tysiąc mógł oskarżony jeszcze przeczytać, że na miejsce straceń będą go odprowadzały dwie kompanie.

Jeśli Czech okazywał się niewinny, stanowiło to tylko okoliczność łagodzącą. Jego narodowość była już przewinieniem wystarczającym, aby otrzymać w najlepszym przypadku wyrok skazujący na osiemnaście miesięcy, tak jak wiele starych czeskich mateczek, których synów Austria zabijała. Ich niewinny egoizm, który często wyrażały w sposób, w którym urzędy dostrzegały naruszenie groźnych paragrafów, wywoływał uśmieszki panów sędziów.

Kobiety zgięte do ziemi pod ciężarem kłopotów życiowych były takimi samymi ofiarami austriackiej polityki eksterminacji, jak młodzi ludzie, których w atmosferze przesyconej łzami ogarnął duch protestu.;

Postępowanie przed sądem wojennym było teatrem szczególnegorodzaju.. ‘:

Księgarzowi ze Smichova, którego postawiono przed sądem wojennym za to, że w restauracji „Pod Aniołem” powiesił plakat „Uczcie się rosyjskiego,” sędzia powiedział: „Dostał pan dziesięć lat ciężkiego więzienia, aby się pan mógł w spokoju uczyć rosyjskiego”.

Wesoły sędzia, który w kasynie niemieckim zawsze bawił całe towarzystwo, opowiadał, jak to dzisiaj czeską czarownicę skazali na pięć lat więzienia.

I przed tym żartobliwym sędzią stanął Szwejk na przesłuchanie.

Stał mając u boku żołnierzy z bagnetami na karabinach, a jego miłe, dobre oczy błądziły po całym pokoju i zdawały się budzić z uśpienia sumienie całego otoczenia. Sędziego wojskowego, akta, szafy w rogu i pilnujących go żołnierzy.

Szwejk znajdował się w jakiejś męczeńskiej ekstazie, ale męczeństwa dobrodusznego, spokojnego. Jego oczy błądziły gdzieś daleko, jakby oglądały nieznane, mistyczne światy.

Niebiański spokój rozgościł się na jego twarzy, a w duszy mu było tak dobrze, jakby mówił do niego pamiętany jeszcze z wojska nieboszczyk kapitan Kabr: „Niech nie płacze, niech się nie buntuje przeciwko odwiecznej sprawiedliwości, jeśli jest niewinny, to prawda na wierzch wypłynie, poza tym ma pięć dni ścisłego, aby Szwejk wiedział, że go rozumiem i że nie jestem ludożercą”.

Sędzia, spoglądając na Szwejka, uśmiechał się i skręcał sobie papierosa. Szwejkowi wydawało się to na swój sposób miłe. Mniemał, że jego męczeństwo szybko się skończy i że tutaj uznają jego zachowanie za właściwe, a manifestację za czyn patriotyczny.

- A więc to pan jest tym reumatykiem? - powiedział sędzia, bezustannie się uśmiechając.

- Tak, to ja, do usług - odpowiedział Szwejk - jestem tym reumatykiem: - I również się uśmiechnął.

- Tak, tak - zauważył sędzia - to pan urządził tę hecę na Placu Wacława. Był to żart, prawda, Szwejku? - I znowu się mile uśmiechnął, aż Szwejk pojaśniał i pełen duchowego spokoju, wspominając, jak to go odwozili na wózku i co z tego wynikło, odpowiedział: - Tak, do usług, był to żart.

Sędzia zaczął pisać i ciąglesię uśmiechając, zwrócił się do Szwejka:

- A więc to był żart?, - Tak, żart, proszę posłusznie, heca to była.

- A więc niech pan podpisze.

Szwejk wziął pióro i podpisał się: „Józef Szwejk”, dobrze się starając, aby każda litera wypadła okazale.

- Może pan odejść.

Szwejk w drzwiach się odwrócił. Wesoły sędzia znowu skręcał papierosa i Szwejk się odezwał:

- Prosiłbym, panie poruczniku, aby się to szybko skończyło.

Na sercu było mu lekko, a kiedy współwięźniowie w celi pytali go, jak poszło, odpowiedział:

- Jak miało pójść? Wszystko w porządku, pan porucznik to niespotykanie porządny człowiek.

- Dobry człowiek - powiedział ktoś z uśmiechem. A Szwejk dobrodusznie powtarzał za nim z uśmiechem:

- Dobry człowiek, bardzo dobry człowiek.

Pod oknem ktoś kawałkiem szkła na brudnej ścianie wyskrobywał rysunek szubienicy, a pod nią swe inicjały M.Z.

., Szwejk był w dobrym nastroju, śmiał się i z tego i wszystko by mu się wydawało takie beztroskie, spokojne, gdyby nie było tego bezustannego odgłosu ciężkich kroków przechadzającego się po korytarzu strażnika oraz szczekliwego pokrzykiwania dowódców, kiedy zmieniały się straże. Szwejk usnął spokojnym snem. Rano przebudził go głośny krzyk ze wszystkich okien dookoła wielkiego podwórca. To więźniowie śpiewem i pokrzykiwaniem witali nowy dzień udręki. Z któregoś okna na drugim piętrze usłyszał głos swego ucznia, Bogusława; który wołał:

- Panie majster, panie majster, już jestem tutaj. Ja będę świadkiem.

- Dzień dobry, Bogusławie - wołał w górę Szwejk.

Powtarzało się to przez cały tydzień. Szwejk siadywał na pryczy i uważnie smakując, jadł z miski mętną zupę i jakiś dziwny chleb. Jeśli poprzednio nie był pewien, czy czegoś jednak nie zbroił, to od chwili, kiedy przesłuchiwał go sędzia i od momentu, kiedy zobaczył jego uśmiech, oczywista była dla niego nie tylko jego niewinność, ale też nabierał przekonania, że się to wszystko dobrze skończy.

W wyobraźni już opuścił hradczański sąd wojenny, a jego myśl podążała do małego warsztatu na Winohradach, przesunęła się po portrecie cesarza Franciszka Józefa i odnalazła pod starym łóżkiem dwie świnki morskie. Szwejk oddany temu aż do szaleństwa, hodował świnki morskie i w tej chwili tylko ich los ciemną chmurą kładł się na jego aktualne położenie.

Widział je - białe, czarne, żółte - węszące małymi prosięcymi ryjkami w górę, w stronę siennika. I to było wszystko, co tutaj poruszało myśli Szwejka. Jego całkowita niewinność, przekonanie o dobrym końcu sprawy i śmierć opuszczonych świnek morskich.

Znajdował się tam również pewien wdowiec, który idąc do pracy spotkał oddział rezerwistów, a widząc płaczące kobiety odprowadzające swych mężów na ostatnią drogę, przypomniał sobie, iż miał również żonę, która go tak kochała i nagle zrobiło mu się tak bardzo żal tych kobiet, że krzyknął: „Rzućcie to!” W tamtym momencie wydawało mu się to wszystko tak proste. Żołnierze rzucą broń, bagnety i będzie po wojnie. Kobiety przestaną płakać... A człowiek ten miał w domu dwie córeczki.

Siadywał przy Szwejku i sobie rozmawiali. Szwejk o świnkach morskich, a wdowiec o swoich dzieciach. Kto im teraz da jeść? A takich ludzkich świnek morskich było w Czechach tysiące i jakaś żelazna pięść miażdżyła ich główki.

v Tymczasem, kiedy Szwejk siedział w areszcie, wojska rosyjskie zajęły Lwów24, obiegły Przemyśl, w Serbii też źle się działo z armią austriacką, ludzie w Pradze się weselili, a na Morawach robili już przygotowania do pieczenia kołaczy, kiedy przyjdą kozacy.

Sąd wojenny nie nadążał z wydawaniem wyroków na dziesiątki, dziesiątki obywateli, ale sprawa Szwejka posuwała się naprzód powoli.

Szwejk był zupełnie spokojny. Każdego ranka po przebudzeniu jego pierwszym słowem było pytanie kierowane przez otwór w drzwiach do żołnierza stojącego na straży, kiedy go wypuści. Zazwyczaj słyszał w odpowiedzi: „Halten Się Kusch”25. Przyzwyczaił się do tego, jak przywykamy do czegoś niezbędnego, co się samo przez się rozumie, i powracając od drzwi z rozjaśnioną twarzą, mówił zawsze bardzo wyraźnie:

„Jestem zupełnie niewinny”. Wypowiadał słowo „niewinny” patetycznie, podniośle, smakując jego łagodność.

Nadszedł wreszcie jego dzień. Zaprowadzono go na dół, gdzie siedziało ośmiu członków sądu wojennego. Sędzia wojskowy i szarże aż po oficera sztabowego. Kiedy przyprowadzono Szwejka, czuł się całkowicie bezpiecznie. Z jakąś nieokreśloną wdzięcznością spoglądał na komplet sędziowski, a pytanie, jakie zadał mu sędzia, czy nie ma nic przeciwko takiemu składowi zespołu sędziowskiego, zrobiło na nim przyjemne wrażenie.

Szwejk, jakiś roztkliwiony, rzekł miękko:

- Niech Pan Bóg broni, proszę posłusznie. Jak bym mógł mieć jakieś zastrzeżenia. ‘ - Zapisali, że nie wysuwa i sędzia polecił, aby go wyprowadzili na korytarz.

Z sali sądowej dolatywał do niego dźwięk melodyjnego głosu sędziego, ale Szwejk ani nie słuchał, ani nie starał się niczego pochwycić z tej mowy. Patrzył przez zakratowane okno korytarza na ulicę, typową starą hradczańską ulicę. Przechodziły tam służące i panie wracające z zakupów, jakiś chłopiec przenikliwie gwizdał „Kiedy szedłem do Varsovic na święcone”.

u Aluzja do pierwszych klęsk wojennych Austrii na froncie bałkańskim, gdzie w 1914 roku załamały się dwie ofensywy austriackie wskutek nieudolnego dowodzenia Oraz na froncie rosyjskim, gdzie pod koniec roku front przesunął się na linię Karpat i Dunajca a w Królestwie Polskim na linię Nidy. Tylko na północy odnosili zwycięstwa Niemcy. Austriacy oddawali miasta, ponosząc klęski, m.in. pod Przemyślem i Zborowem.

25 Halten Się Kusch - Stul gębę.

Tymczasem sędzia mówił dalej, wykładając swoje racje dla pouczenia członków Zespołu orzekającego..To votum informativum mieściło się w ramach zwyczajnych oskarżeń, jakich niezliczoną ilość słyszały ściany sali. Udowadniał, iż duch buntu już dawno gnieździł się w Szwejku, rozgadał się o tym, że na samym początku wojny Szwejk dążył do jej ośmieszenia i w żałosnym świetle przedstawiał wojskowe operacje Austrii. Wymieniał tyle paragrafów, że szeregowiec, kapral i gefrajter trzęśli się z przerażenia, w końcu powiedział, jaka kara powinna dosięgnąć oskarżonego i wezwał do przystąpienia do głosowania o winie oskarżonego.

Potem spisali wyrok i go podpisali. Przyprowadzono oskarżonego Szwejka. Wszyscy salutowali, oficerowie dobyli szable.

Wszystko było tak uroczyste jak na wojskowej paradzie. Szwejk spoglądał niewinnie na zespół wojskowych sędziów i uśmiechał się z zaufaniem. Sędzia czytał. Zaczynało się to wzniosie imieniem Jego Wysokości, przeplecione zaś było takimi zdaniami, jak „Szwejk ist schuldig, dass er...” 26, natomiast kończyło się liczbą osiem. Osiem lat!

Szwejk nie wiedział, co się z nim dzieje. Zapytał się jeszcze, jakby nie dowierzał własnym uszom:

- A więc mam iść teraz do domu, mogę iść do domu?

- Oczywiście - powiedział wesoły sędzia, zapalając papierosa - powrócicie do domu za osiem lat.

- Jestem niewinny! - wykrzyknął Szwejk.

- W ciągu trzydziestu dni możecie się odwołać, albo też wyrok przyjmujecie?, Szwejk widział przed sobą tylko mundury. Głos sędziego już nie był wesoły. Był surowy, ostry., - Przyjmujecie wyrok? - rozwrzeszczał się na niego i Szwejk przypomniał sobie pewnego majora, gdy - przed laty stał podczas pułkowego raportu. Był wówczas obwiniony o to, że palił w magazynie. Prawdą zaś było, że kiedy przyszła inspekcja, zajmował się właśnie zbieraniem po magazynie petów z wyrzuconych papierosów i jeden stary sztrumel miał akurat w ręce.

. Major również, kiedy dawał mu „dreissig verscharft” 27, pytał go ostrym, nie znoszącym sprzeciwu głosem: „Jest to sprawiedliwe?”

A Szwejk wówczas odpowiedział:

- Melduję posłusznie, że to jest sprawiedliwe.

26 Szwejk ist schuldig, dass er... - Szwejk jest winien, ponieważ (on)...

27 dreissig verscharft - trzydzieści ścisłego - Przyjmujecie wyrok - raz jeszcze zapytał sędzia i wtedy Szwejk przepojony i przeniknięty starą austriacką dyscypliną wojskową, zasalutował i zameldował:

- Melde gehorsam 28, przyjmuję.

Ale kiedy przyszedł do celi, rzucił się na pryczę i zaczął krzyczeć.

- Jestem niewinny. Ja jestem niewinny. - Starał się bardzo. Przeciągał „nny” w nieskończoność i trochę to łagodziło ból. „Ja jestem niewinny” a echo odbite na zewnątrz od przeciwległej ściany niosło to „nny” aż w nieskończoność.

Po dwu dniach odwieziono go wraz z innymi skazanymi dowiezienia wojskowego w ThalerhofZelling w Styrii.

W Wiedniu zdarzyła się w transporcie mała pomyłka. Ich wagon przyłączono w Benesoyie do pociągu wiozącego żołnierzy na front serbski.

Niemieckie damy rzucały i do ich wagonu kwiaty i piskliwymi głosami krzyczały:

- Nieder mit den Serben! w A Szwejk, ocknąwszy się pod ścianą na wpół otwartego wagonu, zaryczał w świętujący tłum:

- Jestem niewinny.

VI W więzieniu wojskowym w ThalerhofZelling siedzieli w większości cywile, albowiem podczas wojny mają ten przywilej i wygodę, iż powoli giną za kratkami, podczas gdy żołnierz po wyroku sądu wojennego bywa zazwyczaj rozstrzeliwany na miejscu.

ThalerhofZelling w dziejach byłej monarchii austriackiej będzie zawsze pamiętany jako miejsce o złej sławie, jak katownie Pózzi W historii dawnej Wenecji.

W ThalerhofZelling znalazło się zawsze dość Niemców, którzy pluli na transporty galicyjskich Rusinów, Serbów z Baćki i BośniHercegowiny, internowanych tutaj w więzieniu wojskowym i być może tylko sprawiedliwy widz zaczerwieniłby się, patrząc na zmęczone, prowadzone pod eskortą konwoje oplutych dzieci i kobiet, które rząd oskarżał o chęć zniszczenia Austrii 28 Melde gehorsam - Melduję posłusznie 29 Nieder mit den Serben - Precz z Serbami!

Słońce świeci tu jasno, wokoło góry, zieleń, czarodziejski urok przyrody, jakby ta kraina była wymalowana na złotym tle. Jest to miejscowość, świetne miejsce na sanatorium. W głębokiej dolinie górskiej znajdował się jednak inny zakład leczniczy. System okien z kratami, pod oknami mury, a za murami zasieki z drutu kolczastego. Tutaj leczyć się mieli marzyciele, którzy domagali się sprawiedliwości od tego nędznego knota, który nazywali Austrią. Tyfus plamisty i brzuszny, stęchły chleb z kukurydzy, trochę mętnej słonej wody z dwoma ziarnami fasoli, oto jakie stosowano środki lecznicze.

Obok internowanych nieszczęsnych obywateli innych nieniemieckich narodowości, jedno skrzydło w ThalerhofZelling wydzielono tylko dla skazanych na więzienie Czechów, nad którymi zatriumfował miecz.

Przy wejściu do kancelarii przyjmującej więźniów wielki austriacki orzeł bezlitośnie rozciągał ramiona, jakby chciał objąć swym cieniem wszystkie zadziobane i zadeptane ofiary.

Tutejszych więźniów, zdawało się, czekał już koniec. Ale poza murami, daleko od nich, dalej na północ od Wiednia, coraz mocniej i mocniej wzniecały ogień iskry tlące się w popiołach długich stuleci, nie całkiem jeszcze przytłumione przez wszechmocne paragrafy.

Już pierwsze płomienie zaczynały nadgryzać austriacką koronę.

A sama Austria nie przeczuwała, że rodzi się jej zguba, kiedy się podetnie korzenie związku państw 30. Czech zaczyna rozumieć swoje historyczne powołanie w walce o wolność. Mocno i wysoko podniesiony sztandar walki mieczem wyryje swoją strofę w olbrzymiej pieśni wieków. O tym szeptały więźniom lasy, na które patrzyli z okien ThalerhofZellingu, a które rozciągały się po alpejskich zboczach.

Widziałem na korytarzu prowadzącym do kancelarii, w której przyjmowano więźniów napis wyskrobany przez jakiegoś więźnia: „My się was nie boimy”.

30 Monarchia austrowęgierska oparta była na związku unijnym Węgier z Austrią, ale i ten związek nie był trwały, ponieważ średnia szlachta węgierska i burżuazja domagała się rozluźnienia stosunków z Austrią. Jednocześnie Węgrzy poprzez nacjonalistyczną politykę narodowościową wobec narodów niewęgierskich, udaremniali Wiedniowi reformę wewnętrzną państwa i obiektywnie osłabiali jego całość. Dążenia czeskie do związku unijnego były odrzucane przez Wiedeń a nacjonalizm niemiecki ścierał się na ziemiach czeskich z niemieckim, podobny konflikt, polskoukraiński, narastał w Galicji.

Nie rozwiązanym problemem była kwestia bałkańska. Nie funkcjonowały w związku z tym w normalny sposób podstawowe urządzenia państwowe: Rada Państwa oraz parlament.

Nacjonalizmy oraz konflikty administracji z narodowościami rozbijały strukturę monarchii, a składane różne projekty nie znajdowały szans przyjęcia. Hasek reprezentuje tu skrajne stanowisko nacjonalistyczne, domagające się wolności z prawem do oderwania si< od Austrii oraz przewiduje”rozpad monarchii.

Jeden z więźniów przekłuł jakiegoś generała, kiedy wizytował nazbyt gorliwie lochy. Wbił mu w brzuch wyostrzoną łyżkę, nie była mu już potrzebna, bo dawali im nazbyt mało do jedzenia. I powiedział potem: „Jaką wartość ma dla nas życie? Zanim zejdziemy ze świata, przynajmniej pomścijmy się na naszych wrogach!”

To wszakże nie przedostało się do gazet, bowiem wyostrzona łyżka w brzuchu austriackiego generała bardzo źle by wyglądała obok lojalistycznych artykułów, którymi redakcję zalewała ck kancelaria informacyjna.

Szwejk nie mógł wyjść z osłupienia nawet wtedy, kiedy już ostatecznie dostał swój numer i więzienne ubranie i kiedy mu wskazano w jednej z cel brudny siennik. Było to dla niego całkowicie niezrozumiałe, jak się w to wszystko wplątał. Chodził pomiędzy współwięźniami ze zwieszoną głową i mówił do siebie: „Przecież nie jesteś wariatem, przecież o wszystkim dobrze pamiętasz”.

Ogarnęła go ciężka melancholia. Nie interesował się nikim z otoczenia. a smutne dni trawione pomiędzy gołymi ścianami ciągnęły się beznadziejnie w nieskończoność.

Niekiedy wdawał się w rozmowę ze staruszkiem pochodzącym skądy1

spod Hradca Kralove, a który otrzymał wyrok czteroletni, ponieważ podczas spisu ziarna przyniósł wiązkę siana i rzucił ją pod nogi komisji ze słowami: „Weźcie i to ze sobą, niech ma cesarz co jeść!”

Staruszek bardzo żywo zajmował się losem współwięźniów, na pamięć znał wszystkie drobne historie, które ich tutaj przywiodły i wszystkim dodawał otuchy. Jak długo będą tutaj siedzieć? Rok, najwyżej dwa i przyjdą Rosjanie. Wyobrażał to sobie bardzo plastycznie. Podczas takich rozmów aż wrzało zemstą. Jakie to będzie piękne, kiedy niektórzy z ich dręczycieli będą zamiast nich siedzieć za kratkami.

Tylko Szwejk szeptał na swoim sienniku:

- Wyobraźcie sobie, że jestem zupełnie niewinny, przecież o wszy stkim dobrze pamiętam.

Po jednej z takich rozmów Szwejkowi śniło się w nocy, że przyszedł do niego sam cesarz. Przychodzi i mówi: „Ogól mnie, Szwejku, w tych bokobrodach wyglądam jak orangutan z schónbrunnskiego zwierzyńca”.

Szwejk się cały trzęsie i poci. a cesarz wyjmuje z kieszeni surduta brzytwę i mydło i podaje Szwejkowi, który zaczyna namydlać najjaśniejszego pana. Kiedy go już namydlił, bierze nabożnie brzytwę w palce i trzęsącą się ręką goli cesarza. Wtem otwierają się drzwi i pojawia się w nich sędzia wojskowy z hradczańskiego sądu. Szwejk się przelęknie, brzytwa nieoczekiwanie zatnie, a jego cesarska mość się odezwie: „Aber, Szwejk, Himmel Herrgott, was machen Się?31” A Szwejk trzyma w obcięty nos cesarza. Krzyknie strasznie we śnie, przebudzi się, przeb się również inni, a na pytanie, czemu nie daje w nocy spokoju, ode przerażonym głosem: „Uciąłem najjaśniejszemu cesarzowi nos”.

Od tego momentu cesarz, najwyższy zwierzchnik sił zbrojnych czął się Szwejkowi pojawiać nie tylko w nocy, ale również i za dnia Jego twarz pojawiała się z obłupanego tynku na ścianie, a pew;

razu, kiedy wyławiał z zupy drugie ziarno fasoli, wydało mu się, że t la wygląda jak głowa Jego Wysokości.

Niekiedy rozmawiał ze swą zjawą: „Wasza Wysokość, Wasza Cesa Mość, ja jestem całkowicie niewinny, ja o wszystkim dobrze pamięta I kiedy mu ziarno fasoli, które długo oglądał, naraz spadło na ziei pochylając się pod stołem, powiedział proszącym tonem: „Wasza sarska Wysokość, niech się nie gniewają”.

Wszyscy zauważyli, że ze Szwejkiem jest coś nie w porządku, aż p nego dnia, kiedy na inspekcję przyszedł sam dyrektor więzienia i przed nim szereg więźniów, wystąpił Szwejk i z dziwacznie zaokrąj nymi oczyma, salutując powiedział:

- Melde gchorsam, Herr Hauptmann, że chcę służyć cesarzowi do ostatniej kropli krwi.

Dyrektor więzienia kazał to sobie raz jeszcze powtórzyć, odsz(

a za pół godziny przyszli po Szwejka dwaj strażnicy z noszami zaoj trzonymi w zapinające się rzemienne pasy. Przyszedł z nimi równ młody lekarz więzienny, który popchnął najpierw ku Szwejkowi straż ków z kaftanem bezpieczeństwa; na wszelki przypadek naciągnęli Szwejkowi na ciało. I natychmiast ponieśli go w dół, potem przez dz dziniec więzienny do więziennego szpitala. Piana szła mu z ust, a z pia Wydobywało się potężne i niosło do Czterech rogów dziedzińca: „Bo;

zachowaj nam Cesarza...”

Na drugi dzień odwieziono Szwejka do Wiednia na obserwację w k niceipsychiatrycznej.

VII Zawsze podczas wojny pojawia się zwiększona ilość chorób ps;

chicznych. Wywołują je same z siebie różne okropności wojny, strać „Aber, S/wcjk. Himmel Herrgott. was machen Się - ależ, Szwejku. wielkie nieba, c pan robi?, jednostek przed śmiercią, kłopoty opuszczonych rodzin i jeszcze cały szereg innych przyczyn, biorących początek w krwawym rzemiośle.

Szczególnie w Austrii choroby umysłowe rozszerzyły się podczas wojny do niebywałych rozmiarów, ponieważ było wielu, którzy za pomocą zdrowego rozumu nie mogli zrozumieć powodów, dla których mieliby swoje życie ofiarować za to państwo. Miało to źródło w historii, w traktowaniu czeskich żołnierzy w koszarach i na frontach, krótko mówiąc płynęło to z przeklętego związku ziem czeskich z austrowęgierską monarchią. To wszystko mogło przywieść do szaleństwa.

Szwejk został skierowany na oddział dziewiąty. Przebywało na nim kilku tak zwanych symulantów. Jeden z nich, stary recydywista, był podejrzany, iż oszalał jedynie dlatego, aby ułatwić sobie zwolnienie z wojska. Granat wyrzucił go na dach chałupy. Teraz czynił bezustanne próby, aby unieść się w powietrze, przez cały dzień skakał i padał z, ciężkimi przekleństwami na powrót na ziemię.

Inny podejrzany po wybuchu granatu został zasypany w piwnicy, gdzie pozostawał przez cztery dni. Ten nieustannie udaje, że się zakopuje w ziemi, stale gmera i szuka czegoś po podłodze. Inny młody człowiek w mundurze chodził po korytarzu i śpiewał: „Wacht am Rhein”32 oraz co chwila krzyczał: „Ratatata, bum, bum”.

Gdyby wszystko, co ludzie tutaj krzyczeli i jak sobie poczynali, prawidłowo osądzić, każdy musiałby dojść do jedynie możliwego wniosku, że właściwie cała Austria była jednym wielkim zakładem dla obłąkanych.

W rogu korytarza siedział na przykład człowiek, kapral, który krzykiem oznajmiał, że jest arcyksięciem Fryderykiem i że za miesiąc będzie W Moskwie..

Zamknęli go na obserwacji, ale nie możemy zapomnieć, iż prawdziwy arcyksiążę Fryderyk” sam to pewnego razu powiedział i nic mu się nie stało, tylko trochę się zblamował.

A cesarz Karol34, był wtedy jeszcze arcyksięciem, ogłosił na raucie, że całą Rosję zrówna z ziemią.

Albo weźmy na przykład przypadek cesarza Wilhelma. Każde małe 32 Wacht am Rhein - Straż na Renie, nacjonalistyczna pieśń niemiecka.

33 arcyksiążę Fryderyk - jeden z bocznej linii domu habsburskiego.

34 cesarz Karol - Karol I, cesarz austriacki w latach 1916-1918, bratanek Franciszka.

Józefa I, po objęciu tronu dążył do stworzenia porozumienia austriackofranciiskiego i wyrwania Austrii z bloku wojskowego z Niemcami. Nie mógł uzyskać poparcia Niemców i Węgrów, nie liczył się z reakcją Niemiec, nie uzyskał żadnych efektów, a tylko skompromitował się osobiście w opinii politycznej.

dziecko dzisiaj wie, że cesarz Wilhelm cierpi na zanik mózgu. W dworskich kołach jego gadaninę i plany uważa się za przejaw genialności.

Nieboszczyk cesarz Franciszek Józef I wypowiedział wojnę jedynie w następstwie zachwiania równowagi umysłowej. Podczas sekcji zwłok tego przygłupiego starca stwierdzono zropnienie mózgu (atrophia cerebri senilis). A u Franciszka Józefa nie było to znowu nic innego jak tylko dziedziczny kretynizm 35, na który cierpią potomkowie Habsburgów.

Karol I we wczesnej młodości dotknięty był wodogłowiem i leczono go w zakładzie wodoleczniczym drą Guggenblihia w Abenbergu nad Jeziorem Trzech Kantonów w Szwajcarii.

I od tych panów to szło jak po drabince w dół. Austriaccy ministrowie kierowali losami państwa, zamiast leczyć się w jakimś zamkniętym, renomowanym zakładzie, na przykład w Klosteroberbach w księstwie Nassau, generałowie, którzy powinni znaleźć się pod natryskami w sanatorium dla obłąkanych w Antdorf, opracowywali plany wojenne i pocieszali się wzajemnie, że jednym,z podstawowych praw wojny jest, iż ktoś musi przegrać.

Była to oczywista anoia (głupota), w której Austria żyła i poruszała się i która kończyła się wreszcie na każdym wachmistrzu żandarmerii z terytorium zamkniętego36, z głupim uśmiechem przyglądającego się, jak grupa niemieckich szaleńców tłucze okna w czeskiej szkole i pali niewinne ramy okienne, wyjąc „Es braus ein Ruf...” 37

Rozważanie o tym, ilu było w naszych czasach szaleńców w Austrii, mogłoby zapełnić bardzo pojemną książkę. To jednak nie jest moim zadaniem, o tym każdy sam sobie z pewnością sąd wyrobi. Zajmiemy się tylko wyjątkami. Kiedy powrócimy do domu, wprowadzimy nowy system leczenia. Zabierzemy się do tego pięknie od samej góry aż po byłych starostów, przepiszemy wszystkim tym nieprzyjaciołom narodu czeskiego 35 dziedziczny kretynizm - w rodzie Habsburgów chorobą dziedziczną (najpewniej po Joannie Szalonej (1479-1555), królowej Kastylii, córce Ferdynanda Katolickiego oraz Izabeli I Katolickiej, która poślubiła w 1496 Filipa Pięknego Habsburga i była matką Karola V) była schizofrenia. Na schizofrenię chorowali, np. Karol V, jego żona Maria Habsburska (psychopatia schizoidalna), Rudolf II,jego niemałżeński syn don Julio d’Austria i inni. W rodzinie tej chorobą dziedziczną była również padaczka. Objawy zaburzeń psychicznych występowały również w dynastii HabsburgówLothringenów, z której pochodził m.in. Franciszek Józef I oraz jego syn, który zmarł samobójczą śmiercią, Rudolf.

Niechętny Habsburgom tradycyjny przekaz czeski obiąża tę rodzinę dziedzicznym kretynizmem i Hasek powtarza obiegową opinię łączoną zwykle z Franciszkiem Józefem I.

36 zamknięte terytorium - chodzi o obszar ziem czeskich na pograniczu saskobawarskośląskim, gdzie dominowała ludność niemiecka, oddzielona od Austrii właściwej zwartym zasiedleniem czeskim.

37 Es braus ein Ruf... - Zahuczało wołanie, nacjonalistyczna pieśń niemiecka.

9 - Nieznane przygody Szwejka to, co proponował kiedyś dr Thoinayer”, Corylus avellana, tak zwany./

po cycsku pręt leszczynowy. Przctr/epiemy ich tak dokładnie, aby każde arcyksią/ątko mogło sobie przynajmniej założyć handel flakami.;

W wiedeńskiej klinice podczas obserwacji umysłowo chorych obowiązywał system lecznic/y drą Bernardina 39. Metoda ta polegała na tyrh, że jeśli to tylko było możliwe, tworzono dla chorych okoliczności sprzyjające uspokojeniu. ‘

Robi się to w ten sposób, że chorego rozbiera się do naga i wtrąca <lo nicogrzanej separatki, w której znajdują się tylko cztery gołe ściany, wywatowane, aby uspokajający się pacjent nie rozbił sobie głowy. W iż, debce brakuje jakichkolwiek urządzeń. Aby się chory jeszcze bardziej uspokoił, przez czterdzieści osiem godzin nie otrzymuje ani jedzenia, ani picia. Po czterdziestu ośmiu godzinach wyciągają go i wrzucają do wanny z zimną wodą oraz masują mu kręgosłup. Potem wpychają go pod gorący prysznic i jeśli jeszcze zdradza oznaki niepokoju, ponownie zamykają w wywatowanym pokoiku.

Ta uspokajająca metoda w błogosławiony sposób wpływała na Szwejka. Gdy po gorących natryskach ponownie zamykali go na czterdzieści osiem godzin w izolatce, nabrał już takiego spokoju duchowego, iż stwierdzał, że dobrze jest się podporządkować zwierzchności. Po jeszcze jednym gorącym natrysku Szwcjk nabył zdecydowanego przeświadczenia, że wszystko, co się z nim dzieje, jest w całkowitym porządku, że tak po prostu musi.być i wyłażąc z wanny, odezwał się: „Wiem, wiem, przecież jest wojna”.

Nakarmili go przypaloną kapustą i starymi, przemarzłymi kartoflami, co go jeszcze bardziej uspokoiło. Na drugi dzień doszło do dokładnego zbadania jego duchowego stanu według metody drą Bernardina.

Młody, energiczny asystent w mundurze lekarza wojskowego - w tym czasie nawet szpitale dla obłąkanych w Austrii dawali pod dozór wojskowy - zadał mu całe mnóstwo pytań wedle metody tego doktora psychiatrii, którego jego własny system doprowadził do szaleństwa, aby według odpowiedzi określić stopień psychicznej niedyspozycji.

- Sądzi pan, że się urodził?

- Według rozkazu - odpowiadał Szwejk - wojna to wojna - „dr Thomaycr - Józef Thoinayer (1S53-1927), czeski lekarz internista.

39 drą Bernardina - najpewniej chodzi o drą Ciaude Bernarda (1813-1878). francuskiego lekar/a. wybitnego eksperymentatora i fizjologa, odkrywcy nerwów naczynioruchowych. przemiany chemicznej w organizmie itd.

przez co chciał właśnie powiedzieć: Jeśli sobie pan życzy, abym powiedział, że się urodziłem, jestem gotów to oświadczyć.

- Czy pamięta pan swoich rodziców? Miał pan ojca?

Szwejk popatrzył na niego:

- Jeśli raczycie nie mieć nic przeciwko temu? Teraz czas wojenny.

- Czy ma pan siostry, brata?

- Nie mam - odpowiedział Szwejk - ale jeśli miałbym mieć...

Asystent pilnie notował odpowiedzi i pytał dalej:”

- Czy może mi pan wyjaśnić, dlaczego słońce wschodzi i zachodzi?

Szwejk zadrżał:

- Posłusznie melduję, że nie jestem temu winien.

- Dobrze. Słyszał pan coś o Ameryce?

Szwejk był w rozterce. Pewnie.znowu jakieś nowe śledztwo.

Pewnym głosem odpowiedział:

- Nie słyszałem, melduję posłusznie.

- Czy wie pan, jak się nazywa prezydent republiki murzyńskiej na wyspie San Domingo?

Szwejk się zastanowił. Przez głowę przebiegły mu wszystkie rozmowy ze współwięźniami w dyrekcji praskiej policji, w więzieniu śledczym hradczańskiego sądu\wojennego oraz w więzieniu ThalerhofZelling i pomyślał sobie: Mnie J nie wykołujecie i otwarcie, z naciskiem powiedział: - - Za jedynego władcę, melduję posłusznie, uznaję najmiłościwiej nam panującego cesarza, Franciszka Józefa I. Dreimal hoch, proszę posłusznie.

Wyprowadzono go z powrotem na.korytarz. Usiłował tam wyjaśniać pacjentom, co i jak było podczas badania. Nie rozumieli go i każdy bawił się po swojemu..

Ten, co śpiewał „Wacht am Rhein”, krzyczał co chwila nadal „Ratatata bum”, domniemany symulantrezerwista skakał wzwyż, a tamten zakopywał się pod drzwiami i krzyczał na sanitariusza: „Ausharren40”!

Szwejk mógł dopiero wieczorem na sienniku wykazać słuszność swego przeświadczenia. Kiedy się wydawało, że wszystko ucichło, stanął na pryczy i krzyknął:

- Za jedynego władcę uznaję jedynie najmiłościwiej nam panującego cesarza, Franciszka Józefa I. Dreimal hoch!

Nie minął nawet tydzień, a Szwejka już odwozili do szpitala dla nerwowo chorych w Hali, gdzie był również zamknięty Franz Rypatschek, 40 Ausharren - wytrwać miejski radny wiedeński z szóstej dzielnicy, którego pewnego razy w nocy zatrzymał patrol pod zamkiem cesarskim, nagiego i pomalowanego olejnymi farbami.

Kiedy padł Belgrad, Franz Rypatschek zwielkiej radościpomalował się na czarnożółto i udał się oddać cesarzowi hołd w imieniu szóstej dzielnicy.

vm Wielka era, wielka nerwowość. Proces duchowy, który ogarnął oficjalną Austrię, można chyba jedynie porównać do ruchu flagelantów albo do wielkich wstrząsów duchowych, jakie stały się udziałem mas w okresie wojen krzyżowych.

Widzieliśmy ciągnące z Austrii na wojnę dzieci w szarych mundurach, które ledwo co pokończyły szkoły; przypominało to zastępy dziecięce z wojen krzyżowych, które w średnich wiekach szły, aby zdobyć Jerozolimę. Tym razem posyłali dzieci przeciwko okopom.

W szpitalu dla obłąkanych w Hali, choć było to nieoficjalne, istniały osobne oddziały dla Niemców z rdzennych, alpejskich ziem austriackich oraz z innych terytoriów związkowej monarchii. Może ktoś z was widział taką patriotyczną manifestację austriackich Niemców ze wszystkimi atakami wściekłości, wrzasku do zachrypnięcia, gdy napady złości i obłędu przeniosły się na ruchome przedmioty. Tłum skakał, wył „Heił dir im Siegeskranz”41. Oczy wytrzeszczone, halucynacje.

sięgały szczytu podczas skandowania „Nieder mit den Russen”42. Nie możemy się dziwić, że takie szaleństwa były najlepszą pożywką dla manii;

politycznych i że stąd podchodziły stale nowe siły do Hali.

Była to jakaś mobilizacja szaleństwa, psychoza masowa, która napełniała nowymi pacjentami smutne domy zakładów dla umysłowo chorych.

Księża w Austrii modlili się za państwo tak, jak dobry ksiądz modli się za niesfornego podopiecznego, błagając Pana, aby był tak miłościwy i podczas wyprawy przez płoty na cudze jabłka, kiedy łobuz”

podrze sobie spodnie, ocalił mu przynajmniej kurtkę. ^

Było to małpie państwo. Głowy mężów stanu pełne były planów, 4’ Heił dir im Siegeskranz - Chwalą ci w wieńcu zwycięstwa, do 1918 roku pruski hymn narodowy, słowa B. G. Schumachera; śpiewana na melodię jak hymn angielski (wydrukowany w 1744 r,).

42 Nieder mit den Russen - precz z Rosjanami.

które realizowano i wykonywano podczas śniadania, wszystkie sądy były przebiegłe, a domy wariatów przy tym pełne.

Zdarzało się, że ktoś oszalał z konieczności, aby pokazać się rządowi od najlepszej strony, W Hali leczony był kuśnierz, Niemiec z Trutnova”

który sfałszował weksle na 200000 koron, aby całą wyłudzoną sumę przeznaczyć na austriacką pożyczkę wojenną. Niemiecka nauczycielka z „Lehrerinnenvereinu” w Brnie przebrała się pewnego ranka w mundur wojskowy, rąbała szablą okna wystawowe na ulicy Franciszka i wrzeszczała: „Gott strafe England!” 43

Znajdowały się tam najróżniejsze rodzaje szaleńców politycznych.

Przewodniczący towarzystwa weteranów wojennych w Usti nad Labą, który na nagie ciało przypiął sobie kilka tuzinów medali i właściciel ziemski z Chomutowa, który zaszył w czarnożółty sztandar cztery woły i dwie krowy i posłał je z entuzjastycznym adresem do starostwa. Wreszcie małżonka starosty z Czeskiej Lipy, wielka niemiecka dama, która zamierzała podpalić w Lipie czeski przytułek. To były gatunki typowe (Jeśli ktoś sądzi, że przesadzam, niech przeczyta w monachijskim almanachu lekarskim studium „Krieg und Psychose der Massen” 44).

Kiedy Szwejk znalazł się w Hali, poczuł jakiś spokój wewnętrzny.

Zauważył, iż właściwie nie jest tylko mało znaczącą jednostką w państwie, ponieważ wszystkie wydarzenia, które spadły na jego głowę jasno dowodzą, że przecież coś znaczy. Jego samopoczucie szybko się poprawiło, szczególnie wtedy, gdy pewien chory umysłowo pan wkrótce po przyjeździe zaczął go tytułować panem majorem. Przedstawił się mu jako generał Potiorek, chodził z nim po ogrodzie i ukazując mu świeżo rozkwitły zagon mniszków, mówił:

- Proszę sobie wziąć ten pułk i zająć z nim Bośnię oraz Hercegowinę. - Pokazywał przy tym na uschniętą czereśnię pod murem.

- Herrgot - krzyczał na Szwejka. - Oni nas otaczają. Musimy ich zaatakować granatami. - Stanął na czubkach palców i pluł w stronę czereśni.

Szwejk wspominał stare żołnierskie czasy i zachowywał się w sposób wyrażający głęboki szacunek.

- To jest strzelanina górska - wyjaśniał mu obłąkany pan - a kiedy plunę w ten sposób jest to kanonada polna. Teraz skierujemy na to artylerię forteczną.

43 Gott strafe England - Bóg ukarze Anglię, nacjonalistyczny slogan z okresu pierwszej wojny światowej.

44 Krieg und Psychose der Massen - Wojna i psychoza mas.

Plunął z pełnych ust i komenderował gdzieś do tyłu:

- Habt acht, marschieren marsch 45!

Wygraliśmy - wołał do Szwejka - gratuluję, panie majorze, trzymał się pan dzielnie., Szwejk spacerował z nim chętnie. Ponownie przeszedł całą musztrę, komenderował dmuchawcami, ścinali prętami główkistokrotek.

Pewnego dnia podczas przechadzki obłąkany przyjaciel powiedział tajemniczo:

- Panie majorze, czy pan wie, że jesteśmy okrążeni? Stwierdziłem, że naprzeciw stoją dwie dywizje. Musimy zaryzykować atak. Niech pan przygotuje swój pułk. Zaraz zaczynamy.

Podjął próbę wdarcia się na mur. Szwejk był jednak sprawniejszy i znalazł się na murze wcześniej niż jego przyjaciel.

Od tego czasu już nie widział swego przyjaciela, ponieważ sanitariusze zamknęli „generała Potiorka” na oddziale, a Szwejka w osobnej celi z powodu usiłowania ucieczki. Nie poczynali sobie z nim miłosiernie. Kiedy walili go pięściami po żebrach, Szwejk oznajmił:

- Żądam, aby mnie postawiono przed sądem wojennym.

Wydawało się naprawdę, że okolica zaczynała na niego oddziaływać.

Podczas obiadu udało się „panu generałowi” przy pomocy innego wariata przemycić do Szwejka list następującej treści: „Wydano rozkaz ministerstwu marynarki, aby przygotowano do przewiezienia w każdym momencie 300 000 mężczyzn z Azji. Powołuję pod broń wszystkie roczniki rezerwy. 60 000 wojsk przesunęło się na północny wschód. Saperzy pracują na okopach artyleryjskich”.

Znalazłem ten list w notatniku Szwejka. (Szwejk sain później twierdził, że do jego szalonego przyjaciela zwracano się per „ekscelencjo”

i że niechybnie widział przed laty jego twarz w ilustrowanym czasopiśmie. Pokazałem mu niektóre fotografie austriackich dowódców, a on rozpoznał w szalonym panu generałaporucznika von Begga).

Z innymi szaleńcami rozmawiało się Szwejkowi ciężko. Jeszcze jako tako mógł się dogadać z panem Tomsem, dyrektorem niemieckiej szkoły pod Lowoszycami.

45 Habt acht, marschieren marsch - baczność, maszerować, komenda pruska i austria^

Pobyt w szpitalu psychiatrycznym przyniósł Szwejkowi wiele nowych doświadczeń, dotyczących najrozmaitszych problemów wewnętrznej polityki austriackiej. W pewien sposób mistrzem i doradcą duchowym w jej oglądzie został inny pacjent, Hugo Werder, „Tyrolczyk”, poprzednio kelner w tyrolskiej winiarni na wiedeńskiej Humboidskirchenstrasse.

Do wybuchu wojny podawał gościom ćwiartki kiepskiego wina oraz płucka na kwaśno, czego mizerną jakość wynagradzał gościom jego tyrolski strój: nagie, chude kolana, zielone kamasze, zielona kamizelka z białymi kościanymi guzikami i mały tyrolski kapelusik ze sprasowaną alpejską szarotką oraz zębami kozicy. Kiedy się pierwsze austriackie pułki starły z Serbami i Rosjanami i stopniały, przyszła kolej i na Hugo Werdera, aby szedł na pomoc. Ubrali go w mundur i biedak przed odjazdem przedostał się do piwnic winiarni, gdzie do wybuchu wojny był zatrudniony, napił się wina tak porządnie, iż z piwnic wylazł już z pierwszymi oznakami delirium tremens. Już na ulicy usiłował śpiewać „Gott erhalte”, ale mieszał do tego słowa z „Heił dir im Siegeskranz”

i kończył każdą zwrotkę groźnym wyciem oraz jodłowaniem „Ósterreich, du edles Haus, steck deine Fahne aus, hołdrija, hołdrija, dro.juchalio46”.

Na drugiej i trzeciej ulicy delirium tremens Hugona Werdera nabrało jeszcze bardziej wyrazistych rysów i pięknie się objawiło na placu z pomnikiem Tegetthoffa.

Patriotyczne i lojalistyczne uczucia Tyrolczyka Werdera zostały urażone. Wydało mu się. że w czasie dla Austrii tak ważnym jest straszliwym przejawem lekceważenia i nieliczenia się z niczym, iż stary austriacki admirał stoi na cokole cały zarośnięty i z nieprzyjętym wąsem.

Wyciągnął z pochwy bagnet i zaczął się wspinać na pomnik z okrzykiem: „Mań muas do den Tegetthoff rasieren” 47.

Zawołał jeszcze do zgromadzonego tłumu, aby mu podali mydło, bo musi Tegetthoffa namydlić, zanim go ogoli. Nie powiodło się. Tegetthoff po dzisiejszy dzień stoi na cokole z niedbale przyciętymi, rozwichrzonymi wąsiskami i dziko spogląda wokoło, czy włoskie wojska nie ciągną 46 Ósterreich, du edles Haus, steck deine Fahne aus, hołdrija... - Austrio, domu szlachetny, niech twoja flaga wieje...

47 Mań niass do den Tegetthoff rasieren - Trzeba ogolić Tegetthoffa. w dialekcie.

Wilhelm Freiherr von Tegetthoff (1827-1871), dowódca floty austriackiej, zwycięzca w wojnie z Wiochami (sprzymierzonymi wówczas z Prusami) pod Lissą. Mcidling - dzielnica Wiednia. ‘,.

na Módling, zaś entuzjastycznego tyrolskiego patriotę odprowadzili do szpitala dla umysłowo chorych.

W szpitalu przedstawił się Szwejkowi jako baron Bumerkirchen, marszałek nadworny zmarłego arcyksięcia Ferdynanda d’Este i całymi godzinami wyjaśniał Szwejkowi, iż trzeba utworzyć „Grossósterreich”, połknąć Serbię, Czarnogórę i stamtąd iść razem z Niemcami przez Konstantynopol do Małej Azji aż ku Zatoce Perskiej oraz na azjatycki Daleki Wschód.

Interesujące, że jeśli podobne poglądy posiada cesarz Wilhelm i naśladujący go cesarz Karol I, wtedy nazywamy to polityką imperia - j listyczną, ale jeśli je wyraża tyrolski wariat, traktujemy je jako prze-;

jaw głupoty. Rozmyślając o tym, dochodzę do wniosku, że lepiej by było Wilhelma i Karola I zamknąć w szpitalu dla obłąkanych, a prowadzenie polityki imperialistycznej zostawić Hugonowi Werderowi, kelnerowi z tyrolskiej piwnicy. Z pewnością kosztowałoby to o wiele mniej ludzkich żywotów.

Historia uczy nas jednak, że małym postrzeleńcom nie zapewnia się miejsca na stronicach dziejów. Dostają się tam jedynie wielkie łotry, bandyci, podpalacze i zbrodniarze, którzy im więcej ludzi zabili, tym wyższe mają książęce, królewskie i cesarskie tytuły. Znajdą się tam Attylowie, Tamerlanowie, Wilhelmowie i Habsburgowie. A ci do tego.czasu żądają nowych ofiar i będą tak czynić, poty nie zemrą normalną śmiercią lub poty nie pojawi się rozumny człowiek, który zrobi z tym koniec.

Tymczasem w Austrii, w okresie, kiedy opisuje się przypadek Szwejka, na nic takiego się nie zanosiło. Franciszek Józef potrzebował nowych ofiar, aby na starość mógł się wykąpać we krwi niewinnych. W ministerstwie wojny liczyli obywateli zdolnych do boju, którzy mogliby jeszcze paść w polu za Austrię, a doktor Emil Berger, generał i naczelny lekarz sztabowy, doszedł do wniosku, że w szpitalach psychiatrycznych Austrii marnuje się jeszcze mnóstwo ludzkiego materiału, a jeśli ludzie rozumni i normalni nie mają nic przeciwko temu, aby oddać życie za cesarza, to pewnie i lżej, chorzy wariaci nie będą przeciwko temu oponować.

W „Wiener Allgemeine Zeitung” ukazał się całkiem ładny artykuł przygotowujący do wypełniania nowych zadań dla uzupełnienia przerzedzonych szeregów armii austriackiej. Autorem był sam doktor Emil Berger, który w artykule „Leczenie psychozy” zupełnie otwarcie wypowiedział sąd, iż wielu ludzi umysłowo chorych i w wysokim stopniu znerwicowanych we wrzawie walki zyskało nowe i zdrowe siły duchowe.

Zgiełk bitewny był tam wymieniony jako najlepszy środek uspokajający.

‘Ponoć szczególnie miłe wrażenie wywołuje u wielu kanonada, wybuchy granatów, zapominają bowiem podczas walki o swych dawniejszych, tkwiących w ich pamięci wyobrażeniach.

Dr Berger niestety trochę się mylił, ponieważ taki austriacki patriota, którego zamknęli w klinice psychiatrycznej z tego powodu, iż wyobrażał sobie, że jest marszałkiem Hindenburgiem, wcielony potem do wojska jako prosty inflanterżysta nie mógł tak strasznej degradacji przyjąć spokojnie.

W sumie jednak miał dr Berger rację. Czemuż to nie wariaci mieli ocalić Austrię? W końcu najpiękniej sformułował to kapitan Komplex z 88 pułku: „Żołnierze, musicie iść w ogień za najjaśniejszego pana jak wariaci”.

Niedługo potem zaczęły komisje wojskowe przeglądać zakłady dla umysłowo chorych. Stosowano przy tym szczególne kryterium. Interesowano się najbardziej tak zwanymi cichymi wariatami, smutnymi maszynami, które zatrzymywały się lub siadały tam, gdzie nakazał dozorca, ludźmi o słabym umyśle, dziedzicznie obciążonymi, lepszymi idiotami i tak dalej.

Z wojskowego punktu widzenia najbardziej się powinni nadawać ci, którzy najwięcej drapali i gryźli, ponieważ na pierwszy rzut oka mogło się zdawać, że z nich będą najlepsi austriaccy żołnierze. Ale to sprawy skomplikowane. Taki człowiek może bowiem pokąsać i sanitariusza, a co by się stało, gdyby pewnego razu ugryzł samego pana majora.

Był więc wybór. Wybierano zresztą uważniej, aniżeli podczas stawek dla ludzi zupełnie normalnych i wedle sprawozdań urzędowych („Gazeta Praska” z dnia 2 maja 1915 foku) w całej Austrii uznano 22 678 pacjentów zakładów dla umysłowo chorych za wyleczonych i zdolnych do noszenia broni. Ostatnie słowa jasno udowodniają, że urzędowo można znaleźć uzasadnienie dla wszystkiego.

Jest to również dowodem głębokiego austriackiego patriotyzmu.

22 678 ludzi umysłowo chorych odzyskało jednocześnie rozum, aby się dać zabić za jego cesarską wysokość.

Kiedy przyszła kolej na Szwejka, aby stanął przed nadzwyczajną komisją wojskową, zwrócili się do niego: „Odwróćcie się - tauglich 48.

I Szwejk obrócił się w ich stronę: „Ja tego nie uznaję, ja już raz dezynterowałem przed laty, abym mógł dalej służyć najjaśniejszemu panu 48 tauglich - w domyśle „zum Militardienst”, zdatny.

(lo ostatniego tchnienia, ponieważ chcieli mnie superarbitrować. Potem mnie zamkii. przenieśli do arsenału i z powodu głupoty znowu mnie dali na komisję superarbitrażową. Ja im wtedy powiedziałem: „Będę służyć jego cesarskiej wysokości aż do ostatniej kropli krwi”. Kiedym żołnierz, nikt nie ma prawa mnie wygnać z wojska, ani nawet gdyby przyszedł pan jcnerał, kopnął mnie w dupę i wyrzucił z koszar. Wróciłbym i powiedział:..Melduję posłusznie, panie jcnerale, że pragnę służyć miłościwemu panu cesarzowi aż do ostatniego tchnienia i że wracam do kumpanii. A gdyby mnie nie chcieli, dam się na marynarza, bym przynajmniej mógł służyć cesarzowi na morzu. A gdyby i tam mnie nie chcieli, a pan admirał i tam kopnąłby mnie w zadek, będę służył najjaśniejszemu panu w powietrzu”. To im wtedy powiedziałem, ale oni mnie uznali za bydlaka i z powodu głupoty zwolnili z wojska. Kiedy wybuchła wojna, to manifestowałem za Austrią i za to mnie zamknęli na tyle lat. Kiedy w więzieniu śpiewałem hymn austriacki, to mnie wyciągnęli z więzienia i zamknęli w szpitalu dla wariatów. Teraz żeście mnie znowu przepisali do wojska i terazdopiero oszalałem z tego wszystkiego..;...

Ta deklaracja dobrego wojaka Szwejka niczego w samej rzeczy nie mogła zmienić. „.,;

Z wielką radością używam znowu po latach tego określenia „dobry wojak Szwejk”. Znowu po tylu cierpieniach znalazł się w szeregach armii austriackiej. Przysięgał wraz z innymi, którzy z radością klaskali na wiadomość, iż dostaną mundur wojskowy i czapkę z inicjałami „F.J.I” oraz gwery do rąk i będą strzelać do Rosjan.Serbów i do wszystkiego, co im panowie oficerowie wskażą.

Nie dziwcie się. Istni szaleńcy!

Szwejka wcielono do 91 pułku piechoty w Czeskich Budziejowicach, który przeniesiono do Bruck nad Litawą49. Przed wyjazdem do wojska, albo przez pomyłkę, albo dlatego, żeby doprowadzić jego stan duchowy do całkowitego porządku, lekarz przepisał mu lewatywę. Kiedy dawał mu ją sanitariusz, Szwejk powiedział poważnie:..Nie oszczędzaj mnie idę walczyć i nie boję się nawet artylerii, a co dopiero twojej lewatywy. Austriacki żołnierz nie może się bać niczego!”

49 Bruck nad Litawą - Bruck an der Leitha, miasto we wschodniej części Dolnej Austrii, ważny węzeł drogowy na przejściu z Kotliny Wiedeńskiej na Nizinę Węgierską, dawny obóz wojskowy i miejsce manewrów wojskowych. Na rzece Litawie przebiegała od 1867 roku (ugoda z Węgrami, ustanowienie dwu osobnych państw, rządów, parlamentów, ale wspólnego monarchy) granica między Przedlitawią (Austria) oraz Zalitawią (Węgry).

Mógłby z tego powstać jakże piękny artykuł do..Gazety Wojskowej”

pana Streffieura. Cesarskokrólewskie wojsko i lewatywa!

X To prawda, że upłynęło wiele lat od czasu, kiedy dobry wojak Szwejk ostatni raz nosił broń. Ale przecież nie było to tak dawno, aby nie pamiętał dobrze onegdajszych wojskowych zwyczajów i nie mógł ich porównać z dzisiejszym nowoczesnym przygotowaniem wojskowym. Gdzież te idylliczne czasy, kiedy jeździł po wino mszalne dla kapelna załogi trydenckiej twierdzy, Augustyna Kleinschrodta; wówczas też mu wymyślali, ale jakoś tak mile. Kapelan wojskowy nie nazwał go nigdy inaczej, jak „du barmherziges Mistvieh” 50, ale to tylko Szwejka radowało.

Szwejk stwierdził, że w minionych latach wiedza zoologiczna austriackich oficerów i wyższych szarż znacznie się rozszerzyła.

Już w pierwszym dniu pobytu w budynku obozu wojskowego w Bruck nad Litawą wydawało mu się, że wszyscy zwierzchnicy, którzy zachmurzeni chodzili wokół tych „staronowych” rekrutów, z których miano uformować nowy materiał wojenny i nowe kęsy uświadomionego mięsa armatniego dla artyleryjskich gardzieli, musieli studiować biologię, albo pojemną księgę „Źródła dobrobytu rolnika” wydaną przez Koczego w Pradze. Kapral Althof, który był dowódcą oddziału, w którym Szwejk miał w kurzu koszar swoją pryczę, nazwał go zaraz przed południem, wkrótce po przybyciu i rozlokowaniu nowych obrońców ojczyzny, kozą engandyńską, gefrajter Miiller, niemiecki nauczyciel z miasta Kaśperskie Hory, czeskim śmierdzielem, a sierżant Sondernummer dupą wołową, świńskim bydlakiem i oświadczył, że go obedrze ze skóry. To wyznanie złożył z takim zawodowym znawstwem, jakby niczym innym się przez całe życie nie zajmował, jak tylko wypychaniem zwierząt.

Interesujące przy tym było, że wszyscy wojskowi dowódcy starali się zaszczepić miłość do języka niemieckiego oraz rozszerzyć jego znajomość pomiędzy czeskimi landwerzystami51 za pomocą szczególnych przygotowań, tak jak tubylcy afrykańscy zabierają się do oprawienia niewinnej antylopy lub przeglądają szynki misjonarzy przeznaczonych do zjedzenia.

Nie dotyczyło to Niemców. Kiedy sierżant Sondernummer mówił coś 50 du barmherziges Mistvieh - ty żałosny bydlaku.

51 landwerzysta - członek landwery, terytorialnego oddziału wojsk w Austrii.

o; „Saubande”„, zawsze poprzedził to z chwalebną szybkością określeniem „die tschechische”, aby Niemcy nie czuli się urażeni i nie brali tego do siebie. Wszystkie niemieckie szarże toczyły przy tym dziko oczyma jak biedny pies, który z łakomstwa połknie grzybek w oleju i nie może go przełknąć.

Kiedy obóz wojskowy w Bruck nad Litawą przygotowywał się do snu, Szwejk posłyszał po raz pierwszy przemiłą rozmowę gefrajtra Miillera z kapralem Althofem, dotyczącą dalszych postępów w musztrowaniu:

landwerzystów. W rozmowie padały takie słowa jak „ein Paar Ohrfeigen”53. Szwejk cieszył się, że załamuje się jedność niemiecka, ale poważnie się mylił. Mówiono naprawdę tylko o landwerźe.

„Kiedy taka czeska świnia - pouczał kapral Althof - nawet po trzydziestu „nieder” nie nauczy się stać prosto jak świeca, nie wystarczy dać mu kilka razy w pysk, ale rypnij go pięścią w brzuch a drugą ręką naciągnij mu czapkę na uszy, potem zakomenderuj: «Kehrt euch!”54, a jak się odwróci, kopnij go w dupę, a zobaczysz jak się będzie prostować i jak się będzie śmiał pan chorąży Dauerling”., Słysząc słowo „Dauerling”, Szwejk zadrżał na swym tapczanie, ponieważ to, co słyszał dotąd od landwerzystów o tym oficerze, przypominało opowiadania osamotnionej babuni farmerów z meksykańskiego pogranicza o jakimś sławnym meksykańskim bandycie.

Deuerling miał opinię ludożercy, antropofaga z wysp australijskich, który pożera członków innych plemion, jeśli mu wpadną w ręce.

Jego droga życiowa była wspaniała. Niedługo po narodzinach niańka nosząca go na rękach upadła i mały Konrad Dauerling uderzył się w główkę tak bardzo, że i dzisiaj na jego głowie widać było spłaszczenie tak wielkie, jakby kometa uderzyła w biegun północny. Wszyscy zwątpili w jego przyszłość, tylko ojciec, który był pułkownikiem, stwierdził, że w żadnym przypadku nie powinno mu to przeszkadzać, ponieważ - co się samo przez się rozumie - Konrad poświęci się żołnierskiemu.powołaniu.

Młody Dauerling po straszliwej walce z czterema klasami niższego gimnazjum realnego, które przeszedł w nauce domowej, przy czym jeden z nauczycieli posiwiał, a drugi chciał wyskoczyć z wieży katedry sw. Szczepana we Wiedniu, poszedł do hainburskiej szkoły kadetów.

W szkole kadetów nigdy nie przywiązywano wagi do niezbędnego wy”Saubiiiule. tschcchische - świńska zgraja czeska „cin Paar Ohrtcigcn - kilka policzków 54 Kehn cuch - w tyl zwrot 14()

kształcenia, to nie jest większej części austriackich czynnych oficerów potrzebne. Ideał wojskowy widziano zawsze w odpowiednim postępowaniu z żołnierzami. Wykształcenie wpływa na uszlachetnienie dus/.y, a Austria zawsze potrzebowała jedynie bardzo brutalnego korpusu oficerskiego i nigdy nie’ przywiązywała znaczenia do naukowych postępów..:

Kadet Dauerling nie wyróżniał się nawet w tych ‘przedmiotach, które każdy jako tako opanowywał. I w szkole kadetów wyraźne były ślady tego, że w dziecięcym wieku upadł na główkę.

Jego odpowiedzi podczas egzaminów właśnie z tego powodu miały zawsze ten sam charakter i były uważane wprost za klasyczne z powodu ich głębokiej głupoty i całkowitego poplątania zadań, jakie mu stawiano, a profesorowie szkoły kadetów nie nazywali go między sobą inaczej, jak „unser braver Trottel”55. Jego głupota była wprost olśniewająca, były więc wielkie nadzieje, iż najpewniej po kilku dziesiątkach lat z pewnością dostanie się do terezjańskiej akademii wojskowej.

Niestety, wybuchła wojna i wszyscy młodziutcy kadecikowie z trzeciego rocznika zostali mianowani chorążymi i w ten sposób do archiwum hainburskich awansowanych oficerów dostał się również Konrad Dauerling, którego przydzielono do 91 pułku piechoty w Bruck nad Litawą, aby tam był pożyteczny podczas musztrowania wojska!

Dauerling z wojskowego podręcznika „Drill oder Erziehung”56

swego czasu tyle tylko wyczytał, że wojaków trzeba traktować surowo. Musztra kończy się tym większym sukcesem, jeśli odbywa się na najwyższym diapazonie strachu.

W swej pracy miał same bez wyjątku sukcesy. Landwerzyści, aby nie musieli słuchać jego wrzasków, całymi plutonami zgłaszali się na izbę chorych, czego się im jednak bardzo szybko odechciało. Kto się meldował jako chory, dostawał trzy dni „verscharft”„, co było prawdziwie diabelskim wynalazkiem; ponieważ goni się wtedy człowieka jak każdego innego żołnierza po placu ćwiczeń, ale potem, na noc się go jeszcze zamyka w areszcie.

W jego kompanii nie było chorych; kompaniji słabeusze siedzieli w ciupie, i A, Dauerling na placu ćwiczeń zachowywał nadal ten specyficzny, 55 unser braven Trottel - nasz dzielny kretyn.

,” Drill und Erziehung - Musztra i wychowanie.

57 verschiirft - ścisły areszt niewymuszony, przyjacielski ton, zaczynający się od słowa „świnio”

a kończący się dziwacznym mieszańcem „świńskim psem”.

Był przy tym bardzo liberalny. Zostawiał żołnierzom wolność ‘wyboru. Mówił: „Co chcesz, słoniu, pięścią w nos, albo trzy dni«verscharft^Jeśli jednak ktoś wybrał „verscharft”, i tak dostał kilka razy pięścią w nos. „Ty tchórzu - mówił Dauerling - ty się boisz o swój nos, a co będziesz robił, kiedy zacznie strzelać ciężka artyleria?”

Czy w ten sposób zachowywał się również wobec Czechów? Jeśliby ktoś się w ten sposób zapytał, podziwiałbym jego naiwność. W ten sposób zachowywał się właśnie jedynie wobec Czechów, których było sześćdziesiąt procent w jego kompanii.

Wiem przecież o jego opinii, którą sformułował, kiedy podbił oko landwerzyście Houserowi: „Pan, was fur Geschichte mit den Tschechen, musen so wie so krepieren” 58.

. Nie powiedział nic nowego. Tak jak to sformułował, w tym znalazła wyraz cała polityka wojskowa Austrii: wygubić Czechów.

„Die Tschechen mussen so wie so krepieren”. Powiedział to również marszałek polny Conrad von Hótzendorf59 na początku stycznia 1916

roku przed frontem dywizji piechoty w Innsbruckd.

XI.Ulubionym przez Dauerlinga środkiem oddziaływania było zwoływanie czeskich żołnierzy na wspólne zebrania, na których im wykładał o wojennych zadaniach Austrii, przy czym wyjaśniał mały i pieczołowicie sporządzony wybór ogólnych zasad kierowania wojskiem od kajdan aż po powieszenie i rozstrzelanie oraz pouczał, jak ma to sobie czeski naród cenić.

- Ja wiem - zaczynał za każdym razem - że jesteście ostatnie lumpy i że należy wam wybić z głowy wasze czeskie błaznowanie. Jego Wysokość nasz najmiłościwiej nam panujący cesarz i najwyższy zwierzchnik sił zbrojnych, Franciszek Józef I, nie mówi inaczej jak tylko po niemiecku i z tego widać, że niemczyzna jest językiem panującym. Gdyby nie stało języka niemieckiego, wy lumpy, nie moglibyście nawet paść. 58 Pah. was fur Geschichte mit den Tschechen, mussen so wie so krepieren - Phi, co za historie z Czechami, muszą tak czy tak zdechnąć.

59.Conrad von Hótzendorf - Franz Conrad von Hotzendorf (1852-1925), feldmarszałek, szef sztabu generalnego w latach 1906-1911, 1912-1917. -4

na ziemię, albowiem „nieder”‘ zawsze zostanie „nieder”. choćbyście się wy, bando, pokichali. Wreszcie nic myślcie sobie, /e dawniej było inaczej. W państwie rzymskim, za c/asów jego największego rozkwitu;, był już powszechny obowiązek wojskowy od siedemnastu do sześćdzicsięciii lat. wtedy się służyło trzydzieści lat i to w polu i nikt nic walał się jak świnia w obozie. Już wtedy językiem wojskowym by) język niemiecki a i ten wasz Żiżka też by się nie mógł obejść bez niemieckiego. Co iimia.^

tego się nauczył z „dienstreglama” w oraz z „Schiesswesen”. I dialog®

zapamiętajcie sobie, że tak długo wbijać wam to będę do łba. aż przestaniecie się porozumiewać za pomocą tego dziwacznego, głupiego języka. Kto by zaś odpowiadał tym waszym głupim slangiem, zostanie zakuty w kajdany, a gdyby ktoś sobie pomyślał, że to niejcsl w porządku, ten będzie z powodu swego „yerraterische Handlung”f11 rozstrzelany i powieszony, a przedtem mu rozerwę gębę od ucha do ucha. A teraz powiedzcie mi. po co to wszystko wam mówię?

Wzrok Dauerlinga prześlizgnął się po przerażonych twarzach landwerzystów, aż się zatrzymał na twarzy Szwcjka, który z uśmiechem niewinnego siedmiomiesięc/ncgo dzieciątka patrzył, jak na placu ćwiczeń spłoszył się koń węgierskiego oddziału karabinów maszynowych, jak stado wron przelatuje nad przepiękną starą aleją w stronę Królewskiego Mostu i jak po modrym niebie gonią się białe obłoczki.

- Dlaczego o tym wszystkim mówię, czemu się tak męczę - zawył Dauerling wprost w twarz Szwejka.

Ten, wyrwany ze swych marzeń, za nic W świecie nie mógł sobie uświadomić, co by mogło być najbardziej stosowną w tej sytuacji odpowiedzią. W rozterce kilkakrotnie oblizał wargi i dobrodusznie patryąc na Dauerlinga, od/cwał się zgodnym, oddanym tonem:

- Melduję posłusznie. panie chorąży, dass die Tschechen mussen so wie so krepieren.

Dauerling stał przed nim z szeroko rozdziawioną gębą. Wszyscy wokół oczekiwali strasznych rzeczy, a tchórz Kicha cicho pytał Szwejka:

- Do kogo mam napisać?

Szwejk znowu patrzył, jak się płoszy koń węgierskich żołnierzy na odgłos karabinów maszynowych. Patrzył gdzieś ponad maleńkim chorążym. Ten spokój wprowadził Dauerlinga w osłupienie.

- Jutro do „batalionsraportu” - powiedział już nie tak szybko - i zaraz go zamknąć.

M1 dienstręplama, Schiesswesen - regulamin slu?by, nauka strzelania „‘ yerraterische Handlung - zdradzieckie postępowanie 1.43

ICapral Althof z ochotą odprowadził Szwejka do aresztu, aby go oddać w ręce profosa Reinelta, fajnego chłopa, który posyłał po piwo i papierosy dla więźniów i to za ich pieniądze, ale w stosunku; pieniądze na dwa litry. Litr dla aresztanta, litr dla Reinelta.

Po drodze kapral Althof wygłosił do Szwejka długą mowę tak przekonującą, że znalazłszy się już w areszcie, Szwejk jeszcze przez jakiś czas zajmował się wspomnieniami przestępstw i zbrodni, których miał się dopuścić w ciągu tych kilkunastu sekund rozmowy z Dauerlingiem.

Althof mu wyjaśnił, iż popełnił przestępstwo polegające na niesubordynacji, buncie, zawinił naruszając obowiązki porządnego żołnierza, złamał dyscyplinę i naruszył porządek, a w ogóle zlekceważył.regulamin służbowy, czego efektem nie może być nic innego jak tylko „Verwirkung des Anspruches auf die Achtung der Standesgenossen”62 i szubienica, jeśli będzie dalej szedł tą drogą. Przeplatał wykład całym szeregiem ulubionych wyrazów ze „Źródeł dobrobytu rolnika”.

Profos Reinelt zapytał go, czy ma na piwo, a kiedy odpowiedział przecząco, zamknął go bez słowa w areszcie, gdzie siedział już jeden Węgier.

Mówił on ciągle do Szwejka „baratom” i wyłudzał od niego papierosy.;., Dobry wojak Szwejk legł na pryczy i usnął snem sprawiedliwego z głęboką wiarą, że jest wojna i dlatego się dzieją tak dziwne rzeczy oraz że człowiek nie powinien buntować się przeciwko losowi oraz rozkazom.

Jeśli do „batalionsraportu”, to z ochotą i miłością.

Od tego nikt już nie może nikogo odwieść, a szczególnie dobrego wojaka Szwejka, który wie, że rozkaz jest czymś świętym, że jest to coś podobnego do tego, kiedy to misjonarze przepuszczali przez ciała Murzynów prąd elektryczny i mówili im, że to jest Pan Bóg. Od tej pory czarnoskórzy wierzyli w Pana Boga tak samo jak Szwejk w potęgę rozkazu.

Kiedy Dauerling zrobił tego wieczoru bilans całego dnia (a był on jak Tytus i wołał „dzień straciłem”, kiedy nikogo nie zamknął lub nie postawił do „kompanieraportu”) po rozmowie z kadetem Bieglerem, swym najwierniejszym przyjacielem, doszedł do wniosku, że z tym „batalionsraportem” przecież trochę przesadził, ponieważ dojdzie to wszystko do majora Wenzia.

62 Verwirkung des Anspruches auf die Achtung der Standesgenossen - utrata odpo-1

wiedzialności za współtowarzyszy. ‘.’.

A przed majorem Wenziem Dauerling i Biegler trzęśli się tak samo, jak przed nimi z kolei drżeli prości’żołnierze, i Major Wenzel nie był żadną szczególną austriacką gwiazdą wojskową, ale bał się kłótni narodowościowych. Małżonkę miał Czeszkę i kiedyś, gdy jeszcze służył jako kapitan w Kutnej Horze, dostał się na łamy gazet, pewnego razu bowiem będąc pijany znieważył kelnera w hotelu Haszka, zwracając się do niego per „czeska hołoto”, aczkolwiek sam ani w domu, ani w towarzystwie nie mówił inaczej jak po czesku.

Były wówczas takie idylliczne czasy, iż przypadek ten trafił w interpelacji do izby poselskiej. Sama interpelacja zapadła - oczywiściew archiwach ministerstwa, ale major od tej pory lękał się jakichkolwiek publicznych oświadczeń, bo nie mówiąc już o interpelacji, miał także scenę w domu.

Ten dobry człowiek ponad wszystko lubił tyrać i prześladować młodziutkich kadetów i ponad wszystko nienawidził małostkowości podczas „batalionsraportów”. To, co miało tam trafić, musiało być czymś wielkim, na przykład kiedy ktoś palił w prochowni w Czeskich Budziejowicach albo przełaził w nocy przez mur w koszarach mariańskich i usnął tam na górze pomiędzy niebem a ziemią, strzelał na strzelnicy ciągle zamiast do tarczy w drewnianą obudowę, nie wrócił na czas i pozwolił aby nieznani sprawcy ściągnęli mu państwowe buty, pił przez dwa dni z patrolem, który go w nocy zatrzymał bez „erlaubnisscheinu” 63 i płacił za niego, nie wypucował guzików przed defiladą itd.

Wtedy przybierał na twarz minę syrakuskiego tyrana, ale.jakieś tam drobiazgi”, jak zwykł mówić, te spadały na barki najmłodszych oficerów.

Jak ten człowiek potrafił kadetów zrównać z ziemią! Sam na własne oczy widziałem, jak kadet Biegler podczas takiej rozmowy zaczął płakać i jak major Wenzel poklepał go po ramieniu i powiedział: „Proszę się uspokoić, niech pan ślicznie pójdzie do domu do mamusi, niech da panu na łyżeczkę trochę gorzkiej soli, proszę to popić szklanką wody i będzie dobrze. To przepędzi panu z głowy pomysł, aby dla jakichś dro’

biazgów stawiać ludzi do „batalionsraportu”.

Stąd ta decyzja, którą na drugi dzień rano powziął Dauerling, komunikując kapralowi Althofowi, którego rozkazał przywołać:

- Ten zatracony Szwejk nie pójdzie do żadnego „batalionsraportu”.

Wypuście go zaraz. Czego? Nie będę wam niczego wyjaśniał, durniu jeden. Abtreten!

63 erlaubnisschein - karta urlopowa.

10 - Nieznane przygody Szwejka Kiedy Althof przybył z rozkazem do kancelarii aresztu,aby wyprowadzić Szwejka na światło boże, Szwejk oznajmił, że jest aresztowany według wszelkich praw aż do „batalionsraportu” i że nie może w związku z tym wykonywać ani „marschubungów”, ani „salutierubungów” M.

Wspólnie z protbsem wyciągnęli go spokojnie na zewnątrz aresztu i przed aresztem Althof stwierdził, że Szwejk ma za co dziękować Dauerlingowi, który w swej dobroci kazał go wypuścić na wolność i że nie musi stawać do „batalionsraportu”. ‘

Szwejk spoglądał na niego swymi dobrymi, niebieskimioczami:

- To bardzo pięknie, ale ja pójdę do „batalionsraportu”, ja wiem, co trzeba i co się należy. Od tegom żołnierzem, abym chodził do ra^

portu. To jest rozkaz, a rozkaz musi być wykonany. Jeśli się dzisiaj pan Chorąży rozmyślił i chce mi to wybaczyć, to się nie da. Ja jestem żołnierzem i jeśli coś przewiniłem, tedy muszę być ukarany.

Sierżant Sondernummer kategorycznie obwieścił, że Szwejk nigdzie nie pójdzie, ponieważ pan chorąży sobie tego nie życzy.

Znowu to przejmujące spojrzenie niebieskich Szwejkowych oczu.

- Panie sierżancie - poważnie odparł Szwejk - wczoraj wieczorem rozkazano mi, abym stanął do,.batalionsraportu”, a więc pójdę i stanę, muszę iść, ponieważ jestem żołnierzem. Mnie nic nie może powstrzymać i stanąć na przeszkodzie, znam swoje obowiązki.

Sondernummer nie wierzył własnym oczom, kiedy widział lodowaty wyraz twarzy, boski spokój Szwejka, oddanie i przy tym takie uduchowienie, które zobaczyć można tylko w kościołach na obrazach świętych męczenników.

Tak spokojnie patrzył święty Wawrzyniec, choć widać, że się już gotuje olej, na którym miano go smażyć i tak spokojnie spogląda tylko święta Katarzyna wjihiawskim kościele<wotywnym z obrazu, na którym pokazano, jak jej wyrywają zęby. tak roztropnie z innego obrazu spogląda na pogańską publiczność rzymskiego cyrku pewien biedny chrześcijanin, na którym siedzi już tygrys, wyglądający jak,łakomy; angorski kot.

Sierżant Sondernummer poszedł zameldować o odpowiedzi Szwejka.

Dauerling, który właśnie z wielkim wysiłkiem i tocząc boje ze składnią językową pisał w kancelarii 11 plutonu jakiś rozkaz dotyczący porządku przy wydawaniu menażu, akurat myślał o tym, ze byłoby dobrze wspomnieć na końcu, że menaż nie ma nic wspólnego z> menażerią, za M marschiibung, salutienibung - ćwiczenia marszowe, ćwiczenia w salutowaniu którą.i tak wszyscy mają żołnierzy, ale by o tym sobie nie myśleli, właśnie chce im wyjaśnić. W tym momencie Sondernummer przyszedł meldować, iż Szwejk odrzuca wspaniałomyślność Dauerlinga i że chce stanąć do „batalionsraportu”.,;;

Dauerlingowi przed oczyma stanął obraz majora Wenzia.

- Zawołajcie tu Szwejka!

Popatrzył do kieszonkowego lusterka, aby się upewnić, że wygląda surowo i groźnie.

Dobry wojak Szwejk wszedł spokojny, jakby miał fasować w kancelarii nowe buty.

- Słyszałem - zaczął ironicznie Dauerling - że się raczyliście zdecydować, iż staniecie do „batalionsraportu”. - Nie wytrzymał jednak długo mówienia tym tonem i z wytrzeszczonymi oczyma, chwytając Szwejka za guziki bluzy, wrzasnął na niego soczystym żołnierskim slangiem:, - Ty trąbo słoniowa, ty psie morski, jeszcze nie widziałem takiego bydlaka, słyszysz, durniu, ja cię nauczę stawać do „batalionsraportu”, ja cię wsadzę do ciupy, ja cię rozedrę, ty glizdo, abyś się dowiedział, co to jest „batalionsraport”. Powiedz, że się mylę, chamie zatracony, powiedz: „Melduję posłusznie, że nie pójdę i nie zamierzam stawać do jakiegokolwiek «batalionsraportu»„. Przy tym wymachiwał Szwejkowi pięścią przed oczami, jakby to była prawdziwa walka bokserska.

Dobry wojak Szwejk nie tracił jednak ducha. Podczas tej ciężkiej próby trzymał się swego..

- Melduję posłusznie, panie chorąży, że stanę do „batalionsraportu”!,.

- Szwejku, zwrac.am wam uwagę, że to się źle skończy, jeśli się będziecie upierać. To jest „subordinationsverletzung”65, a teraz jest wojna.

- Melduję posłusznie, panie chorąży, że wiem, iż jest wojna, a jeśli to jest „subordinationsverletzung” to niech mnie podczas „batalionsraportu” należycie ukażą. Jestem żołnierzem, przyjmę każdą karę, jaką otrzymam podczas „batalionsraportu”.

- Szwejku, ty bydlaku, nigdzie nie pójdziesz’.

I dobry wojak Szwejk potrząsnął głową i pełen uniesienia, wiary oraz świętego ognia powtórzył:

- Melduję posłusznie, że według wczorajszego rozkazu stanę do „batalionsraportu”. ‘

65 Subordinationsverletzung - naruszenie subordynacji Dauerling z uczuciem zmęczenia usiadł na łóżku sierz^tfeszefa, Wagnera i cicho, beznadziejnie westchnął:,1”;’

- Sondernummer, przemówcie mu dci rozumu, dostaniecie na piwo.

Sierżant Sondernummer zaczął przekonywać Szwejka. Była to mowa, która zmiękczyłaby kamień. Zaczął od tego, aby Szwejk zechciał pojąć swoje położenie i konieczność podporządkowania się. Przez bunty niczego nie osiągnie, to tylko znowu zwiększy przemoc. Szwejk musi też zrozumieć skutki swego zachowania. Nie mógł znaleźć odpowiednich stów, nawymyślał więc Szwejkowi od „świń”, ale przypomniawszy sobie, że dąży do porozumienia, zaraz zaczął go klepać po ramieniu i mówić:

„Się, Szwejk, się sind ein braver Kerl” 66., Sondernummer pod mundurem sierżanta skrywał prawdziwy talent kaznodziejski. Gdyby w ten sposób mówił czasem do żołnierzy, całe zastępy biłyby się w piersi i zanosiły płaczem, ale dobry wojak Szwejk wytrzymał ulewę pięknych zdań i wyszedł z oratorskich pułapek spokojny i niezachwiany: - - Melduję posłusznie, panie chorąży, że Stanę do „batalionsrapor-1

tu”. -.)

Dauerling zeskoczył z łóżka i zaczął biegać po małym pokoju kance^

larii. Wyglądało to jakby tańczył, z mniejszym wdziękiem aniżeli Salome, kiedy pragnęła dostać głowę świętego Jana, ale tańczył. Być może, że była to również podświadoma próba wyskoczenia ze skóry.

‘Wreszcie zatrzymał się, oddychał ciężko, mrugał jak człowiek, który stara się szybko znaleźć jakąś zbawczą myśl, patrzył na Szwejka i po wiedział zdecydowanym głosem:

- Szwejku, nie staniecie do żadnego „batalionsraportu”, Szwejku, wy nie możecie tam stanąć, ponieważ nie macie tam nic do szukania, nie należycie już w ogóle do drużyny, ponieważ od tej chwili jesteście |

moim ordynansem. |

Dauerling otarł pot z czoła, l - Melduję posłusznie, panie chorąży - odezwał się po chwili -|

Szwejk, kiedy to wszystko ułożył sobie w głowie - że nie stanę do żadnego „batalionsraportu”, ponieważ od tej chwili jestem ordynansem i nie należę już do drużyny.

Było to oczywiste, że ordynans nie może stanąć do „batalionsraportu”. Szwejk nie znał takiego przypadku i nigdy się nic takiego nie zdarzyło od samego początku, jak tylko istnieje armia austriacka.

Nie pytał również, co będzie teraz robił poprzedni pucflek Dauer66 Się, Szwejk, się sind ein bravef Kerl. - Jesteście, Szwejku, dzielnym chłopcem.

linga, Kręibich; zapisano go zresztą zaraz do stanu drużyny. Był to znowu rozkaz, a Szwejk przyjął go z żołnierskim spokojem i posłuszeństwem...1-1’...”!

Szybko się wszakże dowiedział, jak się do tego ustosunkował Kręibich. Kiedy mu oznajmili, że stracił ciepte: miejsce, Kręibich skakał z radości i kupił Szwejkowi w kantynie pięćdziesiąt cygar Wirginia oraz zaprosił go na Kiryłyhid do Harrachowskiej winiarni książęcej na wino.,;

Gdy się żegnali, Kręibich płakał, zwracał się do Szwejka, nazywając go swoim wybawcą i doradzał mu, aby się zastrzelił.

Szwejk obejmuje zatem służbę u DauerUnga w dziwacznych okolicznościach. Przebieg dalszej akcji ukaże, jak znaczną rolę w dziejach monarchii austriackiej odgrywają pucflekowie austriackich oficerów w tych pełnych chwałyczasach, kiedy to ze starego habsburskiego hasła „Divide et impera” („Dziel i panuj”) zaczęła się powoli materializować pierwsza część zasady, a więc podział Austrii.

XII Nakładem „Gazety Wojskowej” Strefleura ukazała się w Wiedniu książka „Pflichten der k.k. Offiziersdiener” („Obowiązki cesarskokrólewskich ordynansów oficerskich”). Nie wiem, czy miałbym większą i bardziej bezinteresowną radość z jakiejkolwiek innej książki, niż z tego dziełka sprawiedliwego austriackiego kapitana. Austriacki myśliciel respektując wszystkie chłodne sądy o ordynansach oficerów, które są społeczną realnością oraz dobrze pojmując ograniczenia rzeczywistych okoliczności, zbliża się do sformułowania ideału oficerskiego służącego. Chcę położyć nacisk na to, że przy całej ewangelicznej czystości poglądów nie przemawia tutaj jakiś rozmarzony idealista, ale surowy austriacki kapitan, któremu najpewniej podczas podróży zjadł kiedyś ordynans pół porcji wędzonego mięsa z grochem. Do tego ta trzeźwość człowieka liczącego się z okolicznościami. Swoją pewność o możliwości praktycznego wykorzystania jego wystąpienia objaśnia słowami mocnymi i twardymi.

Wymiana myśli w tej sprawie nie może nie przynieść pożytku i przede wszystkim niezwykle jasno oświetla rolę ordynansów oficerskich w przynoszącej liczne korzyści pracy na rzecz mocarstw średniej wielkości, jak urzędowo się sami nazywają Turcy, Niemcy, Austriacy i Bułgarzy.

Służący oficera ukazany jest w tej książeczce jako człowiek blisko związany z losem swego pana, starający się o załatwienie jego drobnych spraw, jak na przykład wyszukiwanie wszy w bluzie polowej oraz doręczanie miłosnych liścików na tyłach armii.

Całość sprawia wrażenie jakiegoś nowego dziesięciorga przykazań, poczynając od czyszczenia butów aż po punkt, w którym takiemu austriackiemu obywatelowi kładzie się do głowy, aby nie tasował, nie palił papierosów swego pana, nie czerpał z jego zapasów i w ogóle nie uważał majątku pana za coś wspólnego.

Dzieląca ich przepaść towarzyska a równocześnie bezustanny ścisły q związek służącego z jego panem są tam pięknie i precyzyjnie nakreś - m lone.

Ta książka jest sama w sobie jakimś yademecumdlaordynansów, którzy znajdą w niej wszystkie wskazówki, co mają robić, a o czym by bez niej chyba nawet nie pomyśleli.

W praktycznym życiu jest jednak wszystko inaczej. W Austrii ordynans pana oficera był zawsze przez żołnierzy z drużyny, w której służyli pod dowództwem jego pana, poważany i darzony szacunkiem przy czym nazywali go popularnie pucflekiem, pucybutem, fajfusem, pfeifendeklem 67 i tym podobnie.

Do niego zwracały się ze wszystkimi poufnymi sprawami wszystkie szarże bez rozdziału od kaprala aż po sierżantaszefa kompanii, dalej jednostki marzące o schowaniu się przed prawdopodobnym wojennym niebezpieczeństwem za kotłami kuchni polowych, w taborach i innych rezerwowych instytucjach.

Znać się z ordynansem, znaczyło mieć koneksje. Piersi pucybutów, fajfusów i pfeifendeklów w większości zdobiły medale za dzielność, które zdobyli na polach bitew, kiedy pod huraganowym ogniem dział i wybuchów szrapneli w bezpiecznym jakimś miejscu przebrali swego pana w czyste kalesony.

Oczywiście wszyscy byli przy tym wypasieni. Spokojnie w okopach zjadali konserwy z żelaznego zapasu, ile tylko w gardło wlazło, podczas gdy inni za zjedzenie konserwy skazywani byli „na słupek”, otrzymywali swoje porcje z kuchni oficerskiej, gdy inni głodowali w okopach o kilka kroków dalej.

Byli bezczelni, brutalni, wyniesieni ponad tłum, który był jedynie dobry jako „kanonenfutter”, gdy oni palili egipskie z zapasów swych 67 pfeifendeckel - pucybut, dosł. przykrywka fajki panów i włazili z bagażami oficerów do zawczasu przygotowanych ziemianek położonych w bezpiecznej odległości od pierwszej linii.

Ale w wielu przypadkach była to tylko pozłota pokrywająca inną rzeczywistość, smutna sława, bowiem byli oni przy tym wszystkim piorunochronem, po którym biegły błyskawice wszystkich złych zdarzeń, nieporozumień i nieszczęść ich panów, l w tym momencie pojawiają się historyczne persony tej szczególnej grupy.

Ordynansa generała Potiorka młócono jak zboże, jeśli armia austriacka się cofała. Kiedy Austriacy dostali w skórę pod Kragujewacem, generał wybił mu dwa przednie zęby. Gdy wkroczyli do Belgradu, z radości nakazał wstawić mu sztuczne, które mu znowu wybił wraz z jeszcze jednym zdrowym, kiedy Austriacy uciekali z Belgradu.

, Kiedy po latach będzie oglądał serbskie pola walki, z pewnością powie do swoich wnuków, przyciskając dłoń do twarzy:..Tutaj padły dwa, tu dostałem w pysk. i to mocno, tu padły trzy, tutaj mnie kopnął”.

... Nic mówiąc już o tak wielkim panu, jakim był generał Potiorek, każdy oficer austriacki znalazł zawsze powód do sponiewierania swego ordynansa.

Dauerling, gdy tylko skarcił go major Wenzel, zawsze wymyślał pucybutowi Kreibichowi. Były jednak na porządku dziennym i. sprawy niesłużbowe, w których Kreibich grał rolę piorunochronu. Przegrana w kartach, przypalony kotlet, pożyczka, która nie doszła do skutku i inne drobne nieszczęścia wystarczyły, aby z Kreibicha uczynić męczennika.

Dobry wojak Szwejk przypomniał jednak sobie, że kiedyś jego pan ze starych czasów, kapelan garnizonu trydenckiego, Augustyn Kleinschrodt, u którego był również ordynansem, wszczepiał mu bezbrzeżny szacunek do zwierzchności w następujących słowach: „Ty trąbo, ty masz słuchać i trzymać pysk, ponieważ my jesteśmy wojskową zwierzchnością pochodzącą od samego Pana Boga”..

Gdy więc po raz pierwszy czyścił buty Dauerlinga, brał je do ręki znabożnym lękiem. Dauerling zdawał mu się byp. jakimś pośrednikiem pomiędzy nim a Panem Bogiem. Miał uczucie niejasnego, nabożnego lęku, prawie tak jak starzy Indianie, którzy bili pokłony przed nietoperzem, ponieważ tak im nakazali ich plemienni szamani.’

Przypomniał sobie jeszcze inne słowa kapelana wojskowego Kleinschrodta: „Ty trąbo, masz słuchać, bowiem lud żołnierski musi być traktowany z całą surowością”..

To wszystko wyposażało Szwejka w przymioty właściwe świętym oraz nadawało jego działaniu pewny i wzniosły kierunek; daremiiię też przekleństwa Dauerlinga ściągały jego ducha z tych wysokich regionów.

Nawet przeciwnie, przeklinanie Dauerlinga prowadziło dobrego wojaka Szwejka do swego rodzaju mistycyzmu i w pierwszy dzień, kiedy przyniósł Dauerlingowi obiad, jego twarz podczas nalewania zupy była tak rozanielona i uduchowiona, że Dauerling przestał na chwilę jeść i powiedział:

- Tylko mi tego nie zeżryj.

- Zum Befehl, Herr Fahnrich” 68 - odpowiedział Szwejk z goryczą połączoną z takim poddaniem się losowi, iż Dauerling szybko i łapczywie rzucił się na jadło, jak kotka, kiedy widzi zbliżającego się do miski nienasyconego kocura.

Po obiedzie przyszedł kadet Biegler i razem z Dauerlingiem pił koniak, politykując przy tym, jak to Austrię założyli Niemcy i że wszystkim narodom w monarchii trzeba stawiać przed oczy za wzór niemiecką kulturę.

Szwejk dolewał koniaku, który jest ważną podstawą politycznej psychologii żywiołu niemieckiego. Potem Dauerling napisał jakiś list i wręczył go Szwejkowi wraz z rozkazem, że ma pismo doręczyć w jakichkolwiek okolicznościach oraz oczekiwać na odpowiedź. Adres brzmiał: Kiraiyhida, Pozsony utca 13, Etelka Kakonyi.

Szwejk szedł. Gdyby mu byli rozkazali, iż ma iść na koniec świata, szedłby w tak samo spokojny sposób i na końcu tego śwfata czekałby na odpowiedź.

Było to jednak znacznie bliżej. Przejdzie się Litawę w Brucku i już jest człowiek w „magyarszag”69 z czerwonozielonobiałymi słupami granicznymi. Aż tutaj ciągnie jeszcze smród z wielkiej ck fabryki konserw w Bruck nad Litawą, co Węgrom pozwala sądzić, że tam za Litawą przebiega w czymś proces gnilny, ale tu miesza sięznowu ze smrodem węgierskich świń, które trzymane są za drogą w wielkich zagrodach i stąd razem z honwedami, honwedhuzarami oraz czerwonymi huzarami transportowane są dalej na front. ‘ ‘„‘

A w ogóle Kirałyhida jest miastem pokrytym kurzem. Obywatele nie wiedzą, czy są Niemcami, czy Węgrami. Damy miejskie flirtują z oficerami z obozu wojskowego w Brucku. Kwitnie tu prostytucja, jak wszędzie w Madziarii. Są tu dwie pamiątkowe budowle: ruiny cukrowni oraz osławiony dom „Pod Kukurydzianą Kolbą”, który raczył zaszczy188 zum Betchl. Herr Fiinrich - rozkaz, panie chorąży „‘ magyarszag lub magyarorszag - państwo węgierskie cłć swą wizytą arcyksiążę Szczepan w 1908 roku podczas wielkich manewrów.

Szwejk bez wielkich kłopotów znalazł Pozsony utca nr 13. W korytarzu uszczypnęła go w twarz jakaś węgierska służąca, pokazując również gdzie na pierwszym piętrze mieszka pani Etelka Kakonyi. Szwejk wstąpił do mieszkania. Używam świadomie tak zwięzłego stylu, aby podkreślić, iż jego wejście było energiczne.

Szwejk oddał list. Dama, która list odebrała była pucołowatą kobietką o czarnych oczach, przyjemnie uśmiechającą się do Szwejka, który stał wyprostowany, spokojny, wspaniały.

Otwarły się drzwi i wszedł jakiś pan, który surowo spojrzał na Szwejka, zalęknionej damulce wyrwał list z ręki i rozpoczął go sam czytać.

Potem mówił po węgiersku, co słyszy się, jakby ktoś wymyślał i pytał, jakiej jest Szwejk narodowości, co formułował z trudem, ponieważ już czytając, głośno sylabizował, jako że niemiecki sprawiał mu trudności.

Usłyszawszy, że jest Czechem, czynił różne aluzje, wznosił w górę ręce i w łamanej niemczyźnie wywrzeszczał, że zrobi porządek i żeby sobie austriaccy panowie nie wyobrażali, że ma po to żonę, aby każdy austriacki oficerek umawiał się z nią na schadzki w książęcym parko harrachowskim, w „małpim raju”. Krzyczał, że Węgrzy mają tego wyżej uszu, że całą kukurydzę wywieźli do Wiednia, że zżarli im całą świńską trzodę, że dzisiaj zbierają nawet ich żołędzie w Bakońskim Lesie i robią z nich kawę.

Mówił jeszcze wiele miłych rzeczy o wzajemnym stosunku Przedlitawii do Zalitawii70 i mówił długo. Pucołowata damulka się przy tym śmiała i świergotała coś po węgiersku.

Szwejk czekał i po pół godzinie, kiedy pan Kakonyi na chwilę zaprzestał mówienia dla nabrania tchu, powiedział wyraźnie:

- Mam rozkaz czekać na odpowiedź!

Pan Kakonyi mówił znowu. Raz jeszcze przeanalizował, co oznacza współpraca i solidarność Węgrów i Austriaków. Przeklął matkę Szwejka i Dauerlinga. Powiedział: „Już my znamy naszych Austriaków” i dalej rozwijał swój program. Kto będzie łaził za jego żoną, tego zrzuci ze schodów.

A Szwejk, mając świadomość, iż otrzymał od swego zwierzchnika wojskowego rozkaz, odparł poważnie:;

- Nakazano mi czekać na odpowiedź.

Pan Kakonyi przystąpił do czynu. Użył owego niedozwolonego 70 Przedlitawia - Austria, Zalitawia - Węgry, por. przyp. 49.

chwytu, który podczas zawodów zapaśniczych powoduje wkroczenie sędziego oraz wywołuje olbrzymi krzyk i gwizdanie ze strony widzów.

Złapał Szwejka za kark. Był większy i na oko silniejszy, tak ze udało mu się wypchnąć Szwejka na schody, a stamtąd na ulicę.

Tam się jednak sytuacja zmieniła. Przechodzili właśnie tędy dwaj Żołnierze z 91 pułku piechoty, którzy zobaczyli jak cywil maltretuje towarzysza. Słyszeli tez. jak Szwejk mówi po czesku: „Co szturchasz, kogo szturchasz”, a ponieważ byli Czechami, sytuacja od razu stała się jasna. Węgierski cywil leje krajana.

Zaatakowali z dwu stron Kakonyiego, przyparli do okna wystawowego i zaraz zaczęli go obrabiać jak sukiennicy, kiedy starają się wyprać i wywalcować tłuszcz z owczej wełny.

Oczywiście ta interesująca scena przyciągnęła uwagę wszystkich przechodniów. Jakiś Węgier, który się zbliżył, dostał od żołnierza pięścią w nos. Okno wystawowe już nie istniało. Rozbił je pan Kakonyi, który na moment zapadł się w różnych towarach papierniczych, a gdy nowo przybyli widzowie, cywile i żołnierze, rozpoczęli między sobą bitwę, pan Kakonyi przebiegł przez sklepik, wydostał się na dwór i przelazł przez płot na tyłach. Na płocie pozostał kawałek jego marynarki, który trzepotał na wietrzyku, jakby się z nim żegnał.

W tym czasie ktoś pobiegł zatelefonować do obozu wojskowego w Bruck po pomoc. Zanim nadeszła, Węgrzy ponieśli całkowitą porażkę, chociaż pomagało im kilku honwedów, ale ci w najbardziej krytycznym momencie dali nogę i zniknęli. Cywile się rozbiegli, zwycięzcy odeszli i wzmocniony patrol znalazł jedynie ślady walki: rozrzucone na ziemi kapelusze, urwane guziki i odłamki szkła z wygniecionego okna wystawowego. Dobry wojak Szwejk w tym czasie dostojnie kroczył przez nasyp kolejowy do obozu i do domów oficerskich.;

Niósł w ręce kołnierzyk pana Kakonyiego. Kiedy przyszedł do Dauerlinga, zasalutował i powiedział:

- Melduję posłusznie, panie chorąży, że list oddałem, a tutaj jest odpowiedź.

Szwejk położył na stole kołnierzyk pana Kakonyiego, naderwany przy dziurkach od mocujących go guziczków, tak że na pierwszy rzut oka było widać, że ten, do którego należał, nie oddał go dobrowolnie.

I jako mąż stojący na prawym stanowisku, rzeczowo wyjaśnił Dauerlingowi, co się wydarzyło.

- Melduję posłusznie, że nie czekałem na „bereitschaft” 7t.

bereitschalt - tu w znaczeniu: na pogotowie Dauerling się zamyślił:

- Szwejku, ty bydlaku, coś ty znowu narobił.

- Melduję posłusznie, że postępowałem wedle rozkazu.

Dauerling siadł na łóżku. Przed oczyma stanął mu major Wenzl i jeszcze inni wyżsi przełożeni, położenie i Bóg wie co jeszcze.

- Wiem - powiedział Dauerling, smutnie potrząsając głową - że będzie z tego skandal, ale nie mam słów, aby cię zwymyślać.

- Melduję posłusznie, że wykonywałem swój obowiązek.

Na trzeci dzień pojawił się w „Peszti Hirlap” następujący artykuł:

Panoszenie się czeskich żołnierzy na Węgrzech.

Każdy Węgier wie, że Czesi czyhają na nasze życie i że w czasach dla królestwa węgierskiego tak krytycznych prowadzą działalność antypaństwową nie tylko w Czechach, ale i na froncie. Czesi uważają Węgrów za swych największych nieprzyjaciół, co powoduje, że przy dyslokacji pułków czeskich na Węgry, obywatele nasi są wystawieni na ich gwałty. Doszła do nas wiadomość o wielkim naruszeniu porządku publicznego przez żołnierzy czeskich w Kirdlyhidzie. Czesi sponiewierali cały szereg węgierskich obywateli i rozbili okno wystawowe w mieście. Awantur i gwałtów zaprzestano dopiero po ingerencji wojska. Żołnierze czescy byli podburzani przeciwko Węgrom przez porucznika Dauerlinga, znanego czeskiego szowinistę, który zamiast od dawna przebywać na froncie, w najcięższych dla monarchii austrowęgierskiej chwilach systematycznie szczuje Czechów przeciw Węgrom, a w wolnych chwilach zajmuje się uwodzeniem zamężnych pań z kiralyhidzkiego powiatu. Taipra a Magyar! Naprzód, Węgrzy! W tym wielkim boju z Czechami wytrwamy w ścisłym i szczerym braterstwie i nie będziemy się unosić nawet z powodu większych ofiar. Wierzymy, że sprawa będzie wyjaśniona przez odpowiednie urzędy wojskowe, a winni zostaną surowo ukarani, aby im odeszła ochota od znęcania się nad niewinnymi obywatelami węgierskimi. Taipra a Magyar!

Tego samego dnia „Gazeta Szoprońska” opublikowała ten oto artykuł:

A cseh bdzaarulok Kirdlyh idan. Czescy zdrajcy ojczyzny zaczynają się ujawniać. Informacje, jakie nadeszły z Kiralyhidy sq nalepszym dowodem, że Czesi, których przesunięto jako załogę do obozu wojskowego w Bruck na Litową zamierzają wygubić naszych obywateli.

Podczas zwykłej awantury, w czasie której jeden z kiralyhidzkich obywateli położył kres - zagrożony w swych prawach małżeńskich - gwałtom, żołnierze czescy z „papageiregimentu” 72 rzucili się na bezbronnych obywateli. Pióro wzdraga się opisać wszystkie gwałty, jakie się działy’, wszystkie zwierzęce uczynki, które nie znały żadnych świętości. Czesi złupmszy miasto, odeszli. Jak nas informowano, na czele całej akcji stoi znany panslawistyczny agitator, porucznik Dauerling. Węgierscy obywatele z Kirdlyhida sq zdecydowani ochoczą ręką, ramię przy ramieniu, przeciwdziałać i zapobiec wszystkim usiłowaniom Czechów o powstrzymanie dalszego wolnego rozwoju miasta. Czesi sami sq za wszystko odpowiedzialni. My, Węgrzy, wołamy jedynie za swoim poetą Petófim:

„Hi a haza!” Tu jest nasza ojczyzna, tu jest nasza ziemia i czescy zdrajcy nie mają tu czego szukać.

„Pozsonyi Napló” pisze:

Tragedia kiralyh idzk a. (Inform. telegr.) Przedwczoraj setka Czeskich landwerzystów 91 pułku piechoty pod wodzą znanego propagatora zbliżenia czeskosłowackiego Dauerlinga wyszła z obozu wojskowego w Bruck nad Litową i ze śpiewem „Hej, Słowianie” na ustach wdarła się do pogranicznego miasta węgierskiego Kiralyhida i wywołała krwawe zamieszki na Pozsony utca. Czescy łupieżcy ograbili sklep papierniczy pana Gyuly Kakonya, którego zadźgali bagnetami. Przybyła spiesznie na pomoc małżonka właściciela sklepu została również zakłuta na miejscu. Czescy żołnierze nabili również na bagnet dwuletnie dziecko nieszczęsnych małżonków. Przybyli na pomoc honwedzi zmusili Czechów do ucieczki. Tabor otoczony przez wojsko.

W dwa dni później po ukazaniu się tych miłych informacji, Dauerling powrócił do domu z kancelarii pułku zupełnie zdruzgotany. W rękach trzymał numery „Peszti Hirlapu”, „Gazety Szoprońskiej” i „Pozsonyi Napló” oraz przekłady tych zajmujących artykułów, przygotowane przez kancelarię „zielonej brygady”.

Wyglądał jak człowiek żegnający się ze światem, który każdemu przebacza i każdego prosi o wybaczenie. Machając w powietrzu tymi trzema gazetami, wymamrotał do Szwejka: „Jesztem szkonczona. Ich bin verloren!” I upadł na łóżko. Po chwili się podniósł, popatrzył bezradnie wokół i znowu wyszedł z budynku. W drzwiach raz jeszcze’wyszeptał:

papagairegiment - od koloru zielonego zwany papuzim regimentem - Ich bin verloren, jesztem szkonczona.

Wydarzenie było naprawdę smutne. Z brygady doszło do dowództwa pułku dokładne sprawozdanie wraz z załącznikami o groźnym zdarzeniu w Kirałyhidzie.

Major Wenzl, który prowadził śledztwo w tej sprawie, całe przedpołudnie strawił na przesłuchiwaniu Dauerlinga i mówił coś o kompanii karnej.

Wieczorem poszedł popatrzeć na miejsce przestępstwa, a kiedy powrócił i udał się do kasyna, powiedział, że pani Kakonyi jest naprawdę piękna i że szkoda jej dla dwu osłów, to znaczy dla małżonka i dla Dauerlinga.;;

Można było z te.go wnioskować, że sytuacja Dauerlinga się trochę polepsza. Następnego dnia Dauerling był już w milszym nastroju, nawymyślał Szwejkowi i cisnął w niego butem, Trzy dni później pojawiła się w „Pesti Hirlap”, w „Gazecie Szoprońskiej” oraz w „Pozsonyi Napló” następująca informacja urzędowa nadesłana przez dowództwo 91 pułku piechoty:

„CK dowództwo 91 pułku piechoty, poprzednio w Czeskich Budziejowicach, obecnie w Bruck nad Litową, oznajmia, że nie jest prawdą jakoby żołnierze tego pułku pod dowództwem porucznika Dauerlinga dopuścili się gwałtów i tupiestwa w Kiralyhidzie.

Cala sprawa jest zwykłym nikczemnym wymysłem, a przeciwko tym, którzy rozszerzają i wymyślają takie nieprawdziwe informacje wszczęte zostanie postępowanie sądowe. Prawdą jest, że jeden z cywilnych mieszkańców zachował się obraźliwie wobec ordynansa pewnego oficera i że za swoje zachowanie został na miejscu - zgodnie z prawem - ukarany, kiedy się dopuścił wobec żołnierzy naszej dzielnej armii brutalnego gwałtu.

Dowódca ck 91 pułku piech. pułkownik Schlager”

Równocześnie w tych samych gazetach w listach do redakcji ukazało się oświadczenie, które wystylizował kadet Biegler.

Oświadczenie brzmiało: „Nie jest prawdą, iż ja, Dauerling, porucznik ck 91 pułku piech. jestem czeskim szowinistą i znanym panslawistycznym agitatorem, prawdą jest bowiem, że zawsze czułem tylko po niemiecku i zachowywałem się jak Niemiec”.

I dlatego tego dnia powiedział wesoło do Szwejka:

- Hóren Się, Szwejk, Się sind doch ein tschechisches Mistyieh 73.

„Horen Się, Szwejk, Się sind doch ein tschechisches Mistvieh. - Słuchajcie, Szwejk, wy jednak jesteście czeskim bydlakiem.

XIII - Słuchajcie, Szwejk, nie wiecie o jakimś psie? - zapytał w pewne przedpołudnie Dauerling, rozwalając się na polowym łóżku.

Szwejk zasalutował i milczał, bowiem słowo „pies” często pojawiało się w ustach Dauerlinga i Szwejk sobie teraz pomyślał, że Dauerling wymyślił nową formę przezwiska.

Dauerling zaczął się złościć.

- Naprawdę nie wiecie o jakimś ładnym psie? Ja chcę mieć psa - powtarzał jak małe dziecko kapryśnym tonem, jakby domagał się nowej zabawki.

- Melduję posłusznie, że biega tutaj mnóstwo psów, większych i mniejszych - odpowiedział Szwejk - niedawno dwa rzeźnickie psy napadły na kuchnię 5 kompanii.

- Nie myślę o takich psach, chciałbym mieć pięknego psa, buldoga albo foksteriera. Chcę pięknego psa. Obejrzyjcie się za jakimś.

Szwejk zasalutował i zniknął. Szedł do miasta. Po drodze spotkał wiele pięknych psów, do których mówił po czesku i po niemiecku, wabił je przymilnie, ale ani jeden nie zdradził ochoty, aby się do niego przyłączyć.

Za mostem przez Litawę zaczął iść za nim wynędzniały pies z kudłatą mordą, wyglądający tak wstrętnie, że odpędzały go od siebie wszystkie psy tułające się pod mostem obok fabryki konserw. Ale po chwili chwycił w nozdrza zapach idący z kuchni restauracji, wbiegł tam i zaraz stamtąd z przejmującym jękiem wypadł na trzech łapach i kulejąc zniknął w uliczce nad wodą.

Szwejk znowu został sam i doszedł aż na promenadę. Było tam znowu wiele pięknych egzemplarzy psów, które jednak w większości prowadzono na łańcuszkach, a kiedy i nie prowadzono to na jego obłudne „chodź tu” ledwie się oglądały lekceważąco i dalej szły wiernie obok swych panów.

Szwejk wszedł do restauracji „Pod Niebieskim Kwiatem”, siadł w piwiarni, kazał sobie podać piwo (wtedy mieli jeszcze w Austrii piwo)

i wdał się w rozmowę z pewnym żołnierzem, który na rękawie miał również czerwony pasek, ogłaszający na cały świat, iż ten oto żołnierz armii austriackiej należy do elitarnego oddziału, to jest do grupy oficerskich służących.

Towarzysz Szwejka był Węgrem i wlał już w siebie tyle szklaneczek śliwowicy, iż znajdowałsię w nastroju’serdecznym, przyjaznym wobec całej ludzkości. Rozmawiał ze Szwejkiem mieszaniną węgierskiego, niemieckiego, słowackiego i chorwackiego.

Szwejk zwierzył się, jakie otrzymał zlecenie i skarżył się, że nie wie o żadnym psie. ‘

- Bason aż anyat - powiedział Węgier - co vravis, mań muss stehien, boga mi” 74.

- Musisz go ukraść - mówił z naciskiem - inaczej psa nie zdobędziesz. Idź do dzielnicy willowej przy szosie do Wiener Neustadt.

Jest tam w ogrodach pełno psów. Mój pan ma również psa stamtąd. Gryzł, ale już przywyknął.

Jak zahipnotyzowany Szwejk wyszedł z piwiarni, omamiony bajkową dyspozycją: „Idź do dzielnicy willowej przy szosie do Wiener Nfustadt.

Jest tam w ogrodach pełno psów”. Szwejk rychło stwierdził, że Węgier mówił prawdę. W pięknym osiedlu willowym, zamieszkałym przez; wyższych oficerów oraz dostawców wojskowych, na zielonych trawnikach biegały psy najrozmaitszych ras.

Przed jedną z willi napotkał Szwejka wielki bokser, którego Szwejk pogłaskał po głowie. Bokser spoglądał na Szwejka, obwąchałgo iwiercąc przyjacielsko resztką obciętego ogona, prowadził go po drodze w stronę rzeki i parku.

Szwejk przemawiał do niego po czesku i niemiecku, a bokser jakby wszystko rozumiał, biegał wokół niego; odbiegał na: jedną lub drugą stronę, znowu wracał i zachowywał się tak przyjaźnie, że kiedy Szwejk wkroczył z nim do dzikiego parku, zdecydował się w gęstwinie przystąpić do działania.

W języku prawniczym mówi się o tym „przywłaszczenie”, a praktycznie dokonało się to w następujący sposób: Szwejk odpiął pasek i założył go bokserowi na kark, bokser się opierał, dziko toczył oczami, ale Szwejk ściągnął rzemień, bokser wywalił język i nie miał już innej szansy ocalenia się przed uduszeniem, jak tylko co szybciej iść za Szwejkiem.

Smutnie tylko spoglądał w tył na dzielnicę willową, gdzie pozostawała jego młodość i z wyrzutem patrzył na Szwejka, jakby mil chciał powiedzieć: „Dokąd mnie wleczesz, co chcesz ze mną zrobić, pewnie chcesz mnie zjeść?”

Szwejk rozmawiał,tnim uprzejmie i miło. Przyrzekał mu złote góry, żeberka z kuchni, kości.

Przyciągnął go do Dauerlinga, który na widok psa się rozradował.

74 bason aż anyat - przekleństwo węgierskie i datej: co mówisz, musisz ukraść, boga mi... ^ ‘;

W żaden sposób nie przeszkadzało mu rozpaczliwe warczenie boksera.

Zapytał, jak się wabi.

Szwejk wzruszył ramionami;

- Po drodze wołałem na niego Bałaban.

- Ty durniu - rozwrzeszczał się Dauerling - taki pies musi się nazywać jakoś wzniosłej, poczekamy, aż przyjdzie Biegler, to mądra głowa, on już coś wymyśli.

Kiedy przyszedł Biegler, Dauerling pokazał mu psa leżącego smutnie koło łóżka i żałośnie skowyczącegow nowej niewoli. Dauerling chciał go kopnąć, ale Biegler mu wyjaśnił, że to nie jest żołnierz i że ze wszystkich zwierząt pies, jeśli chodzi o duchowe własności, posiada je na najwyższym poziomie, co pozwala człowiekowi uczynić go swym przyjacielem. ‘ ‘

Biegler wykorzystał tę okazję, aby wygłosić wykład, w którym scharakteryzował właściwości psa oraz położył nacisk na to, iż nie można z nim postępować jak z austriackim infanterzystą. Pies zasługuje na to, aby go kochać i szanować, pies nigdy nie popełni wykroczenia - jak infanterzystą - przeciwko „dienstreglama”. Niestety, jest wielu takich ludzi, którzy co chwila tłuką psa i biją go za wszystko i sami nie wiedzą, dlaczego katują biedne zwierzę.

- Jak myślisz, Szwejku, dlaczego tak robią?

Szwejk myślał długo i wreszcie udzielił następującej odpowiedzi:

- Ech, a na co taki paskudnik zasługuje, jak nie na lanie.

Rzucili się obaj na niego i tak go zwymyślali, że i bokser zaczął na niego warczeć. Wobec tego Szwejk odwrócił sytuację i nazwał boksera, wielkiego, dorosłego bydlaka, „przemiłym, śliczniutkiem, maleńkim szczeniątkiem”.

Wreszcie Biegler zaproponował, aby mu nadać imię Billy, przeciwko czemu zaprotestował Dauerling, jako że jest to imię angielskie i że teraz, kiedy nie można nawet w restauracjach podawać befsztyku z powodu angielskiej nazwy, jego pies nie może się nazywać Billy. Lepiej by było, gdyby mu nadać imię Hindenburg.

To znowu rozwścieczyło Bieglera, który uznał propozycję za największą obrazę wszystkich Niemców. Krzyczał: „Odwołaj!”

Dauerling oświadczył więc, iż wie, że jest głupcem i że mu to się wyrwało tylko tak z głupoty. Długo potem jeszcze debatowali, jak się pies ma nazywać. W końcu zadecydowali, że mu dadzą jakieś neutralne imię, a z tych najlepiej się im podobało Zanzibar.

Biegler jeszcze zauważył, że trzeba psa wykąpać, ponieważ się cały zabłocił, gdy Szwejk wlókł go do Dauerlinga.

- Przyjdę za godzinę po psa, teraz idę kupić dła niego smycz i obrożę - powiedział Dauerling.

Za chwilę jednak powrócił.

- Nie ucz go po czesku - mówił troskliwie - potem nie rozumiałby ani po niemiecku, ani po czesku, zapomniałby niemieckiego...

Przepełniony obawą, że pies może zapomnieć niemieckiego, odszedł.

W tym czasie Szwejk wyszczotkował psa, aż mu lśniła krótka sierść.

Był brudnożółto podpalany, tak że wyglądał jak zblakły austriacki sztandar. Musiał się kiedyś porządnie pogryźć z innymi psami, bo na łbie miał bliznę, co mu nadawało wygląd niemieckiego bursza.

Dauerling przyniósł mu piękną obrożę, na której wyryto napis „Fur Kaiser und Vaterland” 75. Były to wielkie czasy; hasła patriotyczne trafiały i na obroże.

- Zanzibar - powiedział Dauerling - musi przywyknąć do nowego pana. Przejdziemy się aleją.

Była to dla boksera droga pełna udręki. Dauerling ciągnął psa na smyczy, a bokser domniemywał, że znowu ma byćzawleczony do jakiegoś innego pana.

Nie mógł tego w swej głowie rozstrzygnąć i dlatego się opierał. Szwejk aktywnie pomagał Dauerlingowi i wreszcie pojawili się w’alei.

Przepięknie splatająca się koronami drzew aleja obozu wojskowego w Bruck nad Litawą stała się świadkiem zawziętego oporu. Zanzibar zdecydowanie nie chciał iść naprzód i niekiedy po prostu wleczono go po ziemi. Zaczęło się mu to podobać i chwilami wyglądało, że Dauerling powraca do czasów wczesnego dzieciństwa, kiedy ciągnął za sobą wózek.

Znudziło się to wreszcie bokserowi, który nagle skoczył do przodu i zaczął ciągnąć za sobą Szwejka i Dauerlinga.

W tym czasie od strony głównej wartowni w kierunku pawilonu fotograficznego szedł po drugiej stronie łąki wyższy oficer wraz z damą.

Bokser popatrzył na drugą stronę, zatrzymał się, wietrzył w tym kierunku, a potem radośnie szczekając ciągnął przez łąkę Dauerlinga.

Szczekanie psa zwróciło uwagę damy na to, co działo się po drugiej stronie alei. Przez chwilę było widać jak rozmawia o czymś z oficerem, bowiem zawołał potem do boksera: „Mursa, Mursa!”

Bokser zaczął skakać, ciągnął za sobą Dauerlinga i Szwejka a wyższy oficer wołał:

- Komen Się, Herr Fahnrich!76

75 Fiir Kaiser und Vaterland - dla cesarza i ojczyzny 76 Kommen Się, Berr Fahnrich - niech pan podejdzie, panie chorąży 11 - Nieznane przygody Szwejka Kiedy przeszli szybko pod pawilon fotograficzny, bokser począł radośnie skakać, opierając się zabrudzonymi łapami na piersiach damy i oficera.

Dauerling zbladł. Stał przed nim generałporucznik von Arz, dowódca obozu wojskowego w Bruck nad Litawą.

Dzwoniąc zębami, Dauerling wyjąkał:

- Zum Bbbebbefehl, Excelenz!

- Skąd ma pan tego psa?

Dauerling znowu coś z siebie wykrztusił, ale Szwejk po żołniersku wystąpił, energicznie salutując:

- Melduję posłusznie... - Popatrzył na generałaporucznika von Arza i nie mając pewności, jaki ma właściwie stopień, ponieważ jego znajomość szarż kończyła się na stopniu pułkownika, po chwili namysłu powtórzył:

- Melduję posłusznie, generale nie wiem jaki, że ten pies jest nasz i że ja go znalazłem.;.

- Dzisiaj rano się nam zgubił - mówił von Arz - proszę o pańskie nazwisko, panie poruczniku.

- Konrad Dauerling, ekscelencjo.

- Dauerling, Dauerling - powtórzył generałporucznik,- pamię”tam. Pan miał jakieś afery w Kirałyhidzie, pisano o tym w prasie węgierskiej, a teraz spaceruje pan z cudzym psem, który należy do pańskiego przełożonego. Pan ma wiele wolnego czasu, a my potrzebujemy oficerów na froncie. Ponieważ ma pan czas, aby robić różne skandale, rozumiem, że pańska kompania jest już wyćwiczona. Dlatego zrobię z niej marszkompanię dla uzupełnienia 22 marszbatalionu 73 pułku piechoty.

Dostanie pan jeden pluton i pojutrze odjedziecie na front. Resztę przekażę panu w kancelarii pułkowej.

Szwejk rozpiął tymczasem szczęśliwemu Zanzibarowi obrożę, a dama wyciągnęła portmonetkę.

- Znaleźliście psa - powiedziała uprzejmie - macie tu nagrodę.

Szwejk schował do kieszeni bluzy dwudziestokoronowy banknot i pomyślał, że jest korzystnym zajęciem kraść generalskie psy.

Wracali do domu. Dauerling szedł jakiś cichy ze zwieszoną głową i w zamyśleniu.

Gdy weszli do domu, Dauerling siadł na krześle. Szwejk położył smycz i obrożę na stół i zapytał:

- Melduję posłusznie, panie chorąży, czy czegoś jeszcze sobie pan życzy?

Dauerling zdruzgotany spoglądał z wyrzutem na Szwejka.

- Szwejku - rzekł - kiedy już mnie zniszczyłeś, idź się uchlać, ale naprzód oddaj mi dziesięć koron, które wydałem na smycz i obrożę.

- Do usług, panie chorąży, tutaj jest dwadzieścia koron, proszę dziesięć z powrotem.

Po jego odejściu Dauerling długo jeszcze tępo patrzył w kąt. Naprzeciwko u kapitana pucybut czyścił buty i śpiewał: „Wann i’kum, wan i’kum, wan Pwieda, wieda kum” 77. Od tej smutnej pieśni przeszedł do repertuaru kupletowegó i podśpiewywał sobie: „Artyleria bije wkoło, bum, i już głowa leży w dole, korpusu to nie raduje, gdy bez głowy maszeruje.

Dauerling spojrzał na Obrożę, na której lśnił napis: „Fur Kaiser und Yaterland”.

Tak. Fur Kaiser un Vaterland! Cichy płacz pochwycił Dauerlinga i chorąży długo płakał, a tymczasem w obozie zaczęły rozszerzać się wiadomości, że Dauerling, chorąży z 91 pułku piechoty, z 11 kompanii ukradł psa generałaporucznika von Arza. Natomiast dobry wojak Szwejk w winiarni harrachowskiej wlewał w siebie jedną ćwiartkę wina po drugiej i wykrzykiwał, że idzie na front.

XIV Dauerling w drodze na pozycje robił z siebie wielkiego bohatera. Gdy przejeżdżali przez Węgry, wychylając się z okna wagonu, dzielnie pokrzykiwał do siebie: „Tu by były wspaniałe okopy, tutaj by się bojowało!” W Miszkowcu najadł się na stacji gruszek, dostał bólów brzucha i przesiedział w dyskretnym miejsttu z urządzeniem do spłukiwania aż do Przełęczy Lipeckiej.

Gdy wjeżdżali do Galicji, jego dzielność nadwerężona już gruszkami, zaczęła maleć, a na dworcu w Samborze spadła do minimum, a w zamian wystąpiła niesłychana żarłoczność. ‘

Chodził do kuchni i wyłudzał od kucharzy kawałki mięsa i namawiał ich, aby oficerom rezerwy dawali mniejsze porcje, bo nawet w domu nie mieli się tak dobrze jak w wojsku. Potem objawił olbrzymią troskliwość w zakresie zaopatrzenia siebie w zapasy na drogę, wyłudził w trenach cukier i wkładał do plecaka, a zdobył również na pół zgniłe 77 Wann ich kum... w dialekcie Niemców z Szumawy, z pogranicza czeskobawarskiego: Kiedy powrócę, kiedy znowu powrócę...

suszone ryby holenderskie, które były przeznaczone dla zwykłych żoł;aiftKSea®is^

nierzy... ‘, iSBsSISPftm Szwejk wlókł się za nim z ładunkiem, który im dalej, tym bardziej stawał się ciężki, a Dauerling pieczołowicie układał w workach coraz to nowe zapasy. Tam zorganizował kawał suszonej kiełbasy, tu pudełko konserw z kawą i namawiał jeszcze Szwejka, aby ukradł gdzieś paczkę z konserwowaną zupą.

Wyglądało na to, że Austria prowadziła wojnę tylko dlatego, aby zaopatrywać Dauerlinga w różne środki żywnościowe podrzędnych gatunków. Był przy tym ciągle coraz bardziej nerwowy i nawet niemieckich żołnierzy zwyzywał od „czeskiego bydła”.

Dobry wojak Szwejk doświadczył od niego wszystkich mąk najbardziej wyrafinowanych tortur.

- Ty lumpie - powiedział Dauerling - ty sobie myślisz, że jeśli mnie wyprowadziłeś w pole, to ja cię zwolnię. Strasznie się mylisz, rozumiesz,.lumpie. Myślisz, że cię odeślę do oddziału, aby cię w. szybciej zastrzelili. Toś się pomylił, wszarzu, ty będziesz zawsze ze mną, a ja będę pasy z ciebie darł, nie uciekniesz mi. Będę cię dręczył we dnie i w nocy, \ l], \”^^S abyś mnie zapamiętał i co ty na to, durniu? \ ^tf ł’^. ‘ ^ ^^^ H^NA Dobry wojak Szwejk zasalutował i z uśmiechniętą twarzą odpowie-;;’ ^”SUK.

‘h1^

dział:! i’-”-.. „‘ffWli^S -;. ‘::.>:-..”‘\;-y’;;.::’.”....’Mii&w’;:

- Melduję posłusznie, panie chorąży, że mnie pan będzie dręczył we; ‘^^^ ^ffisls^

dnie i w nocy. abym pana nie zapomniał., ^ ‘ L.J ^Vi31BBI - Durniu, śmiejesz się ze mnie - rozwrzeszczał się Dauerling -; j s^attN ale poczekaj, zobaczysz, dokąd nas obu zaprowadziłeś. Będą nam nad ‘ ‘^’ISl”

głową latać granaty, szrapnele, wylecimy w powietrze.

Dauerling zaczął się trząść. Drżał jak w febrze.

- Melduję posłusznie - odparł na to Szwejk - że to nie szkodzi, że wylecimy w powietrze i będzie z nami koniec. To idzie nadzwyczaj szybko, panie chorąży!. „...^.,IStt?l - Co mam robić, Szwejkużałośnie i prosząco odezwał się Dauer - i^^la ling.!., ‘ ‘...! ‘ ‘ ^l’1*1

, - Melduję posłusznie, że nie wiem; wojna to wojna i o jednego oficera oraz o jednego piucfleka mniej lub więcej, to w tej światowej wojnie nie gra żadnej roli. Nadleci granat i śladu po nas me ma, panie,?411

chorąży., ‘ „.. _J...-_>.!,1BIW Szwejk ponownie się roześmiał, aby dodać Dauerlingowi otuchy, ale ‘ ft<ll, ten trząsł się jak osika w kącie wagonu.

- Ja ci dosolę - warczał - ja cię nauczę, uliczniku, pognać mnie do okopów:”‘ ‘„„‘„- ...’j”„! 1 ‘:’ „‘!”„„‘,;’...

Usiadł przy oknie i patrzył na puste połoniny Galicji; groby i krzyże znaczyły na nich drogę imperialistycznej polityki austriackiej, Na pewnej stacji kolejowej przejechali obok drzewa, na którym wisiał ukraiński chłop i jego dwoje dzieci, chłopiec i dziewczynka. Do gałęzi przyczepiony był papier za napisem „Spionen”. Wisieli już dość długo, bo twarze mieli sczerniałe. Powieszony chłopiec spoglądał w twarz powieszonej siostrzyczki.

Szwejk zauważył, że dzieci chyba powieszono omyłkowo, na co Dauerling wyciął mu kilka policzków i rozwrzeszczał się, że całą tę słowiańską zdradziecką bandę trzeba powiesić i zagłodzić i że on będzie pierwszy, kiedy tylko wejdą do Rosji, który będzie wieszał dzieci, aby wytępić słowiańskie plemię. Rozwścieczył się tak, że mu ślina ciekła po bluzie. Jakie sądy! Wieszać się będzie wszystko, co się napotka. Słowianina najpierw powieś, potem dopiero żałuj! W bezsilnym bohaterstwie opluł okno.

Z okien wagonu rozciągał się widok na ciągle ten sam pejzaż spalonych ukraińskich wiosek, wyciętych lasków, rozrytych pól, okopów i znowu wszędzie krzyży i krzyży. I tak było bez końca w całej wschodniej Galicji. W Kamieńcu Dauerling się upił oraz zrobił przy tym przegląd konserw, grożąc ciągle rozstrzelaniem. Był tak spity koniakiem, że nie potrafił policzyć trzech konserw, chodził po wagonach, szermując służbowym rewolwerem. Potem powrócił do swego wagonu i usnął.

Tymczasem dobry wojak Szwejk spał, a kiedy się przebudził, stali gdzieś za Kamieńcem. Rozlegał się drżący dźwięk trąbki, ktoś grał sygnał:

„wszyscy wychodzić!”

Głowa bolała Dauerlinga, miał straszliwe pragnienie. W wagonach był ruch i przestano śpiewać „Wann ich kum, wann ich wieder, wieder kum”.

Jakiś kapral wyganiał żołnierzy z wagonu i krzyczał, aby śpiewali „Und die Russen miissen sehen, dass wir Osterreicher Sieger, Sieger sind 78”. Nikt jednak z nim nie chciał śpiewać. Za wzgórzami w przedzie strzelały działa, a spoza odległego lasu podnosiły się słupy dymu z płonącej wsi.

Dauerling został wezwany na naradę oficerów kompanii oraz batalionu marszowego. Kapitan Sagner poinformował ich, iż oczekuje na dalsze rozkazy, bowiem dalej jechać nie można - tory są pozrywane, M Und die Russen... - piosenka austriacka, wojskowa: A Rosjanie muszą widzieć, że Austriacy zwycięzcami, zwycięzcami są.

ponieważ Rosjanie w nocy przeszli rzekę i obecnie napierają na lewe skrzydło. Jest wielu zabitych^, wielu się dostało do niewoli.

Dauerling się nie pohamował i jakby mu nastąpili na odcisk, krzyknął: „Jezus Maria”...

Wtem z dali zabrzmiała kanonada. Ziemia drżała a zgromadzenie oficerów nie sprawiało wrażenia spotkania bohaterów.

Kapitan Sagner rozdał mapy i jako dowódca batalionu zapasowego prosił oficerów, aby dokładnie wypełniali jego rozkazy. Dotąd nie ma informacji, gdzie znajdują się Rosjanie. Trzeba przygotować się na wszystkie możliwe sytuacje. Poinformować żołnierzy i zorganizować szybko mszę polową. Księży się pożyczy z 73 regimentu.

Kapitan Sagner zaczął klepać piąte przez dziewiąte, że Rosjanie są chyba niedaleko i że nie może już się doczekać rozkazu, a może trzeba się wycofać.

Było cicho. Nikt nic nie mówił, jakby w obawie, aby jakimś niebacznym odezwaniem nie wywołać z ziemi gromady kacapów ze sztykami.

Coś wisiało w powietrzu. Wreszcie kapitan Sagner wyjaśnił, iż w tym przypadku nie da się nic innego zrobić, jak uformować „vorhut”, „nachthut”, „seitenhut” 79. Potem rozpuścił oficerów. Po chwili zwołał ich jednak ponownie do rozwalonej stacji kolejowej. „Panowie - powiedział uroczyście - zapomniałem o czymś. Wznieśmy okrzyk na chwałę cesarza!” Odezwało się trzykrotne: „hoch, hoch, hoch” i oficerowie rozeszli się do swoich kompanii. Po godzinie przybył kapelan wypożyczony z 73 pułku piechoty, tłusty, zdrowy, kipiący ochotą, który dowcipkował i zachowywał się tak, jakby szedł do variete, gdzie tańczą wschodnie tańce z szablami. Złożyli ołtarz polowy, ksiądz przy tym wymyślał pomocnikom od świń, a potem miał kazanie, oczywiście po niemiecku, w którym udowodnił, jak to jest pięknie i wspaniale pozwolić się zabić za Jego Wysokość cesarza, Franciszka Józefa I.

Udzielił im całkowitego rozgrzeszenia, orkiestra zagrała „Boże, zachowaj nam cesarza”, gdzieś w przedzie paliły się wioski, grzmiały działa, a wszędzie dookoła stały małe drewniane krzyże, na których na wietrze chwiały się zawieszone na nich austriackie czapki wojskowe.

Potem nadbiegli łącznicy z dowództwa „marscribatalionu”, rozbrzmiały rozkazy, aby ruszać.

Kanonada się przybliżała. Na horyzoncie było widać białe obłoczki rozrywających się szrapneli, huk dział był coraz wyraźniejszy, a dobry 79 Vorhut, Nachthut, Seitenhut - straż przednia, straż tylna, straż boczna.

wojak Szwejk szedł spokojnie za swym panem z jednym tylko kuferkiem, ponieważ drugiego zapomniał w pociągu.

Dauerling nie zauważył niczego, ponieważ był zły i drżał na całym ciele. Co chwila krzyczał na żołnierzy swego plutonu: „Naprzód, marsz, psy, świnie!” i groził rewolwerem pewnemu podagrykowi, staremu landwerzyście, który do tego wszystkiego miał jeszcze przepuklinę, co według lekarzy wojskowych było prowokacją wołającą o pomstę do nieba i dlatego był uznany za „kriegsdiensttauglich ohne Verbrechen 80”.

Był to Niemiec, chłop spod Krumlowa, który nie pojmował, co ma jego przepuklina do zabójstwa w Sarajewie, jak go uczyli w wojsku.

Zostawał w tyle, a Dauerłing bezlitośnie go poganiał, grożąc, że go na miejscu zastrzeli.

Wreszcie podagryk padł na szosie, Dauerling kopnął go i powiedział:

„Du Schvein, du Elender81!”

Kanonada zaczęła się rozszerzać i teraz już huczało na całym froncie w przedzie i po bokach. Na prawo na połoninie wzbijały kurz na drodze kolumny ciągnące do przodu na pomoc.

Kadet Biegler, cały blady zbliżył się do Dauerlinga:

- Wołają na pomoc rezerwy, wejdziemy w bój.’

- Melduję posłusznie - odezwał się z tyłu Szwejk - że najpierw nas posiekają na kawałki.

- Zamknij pysk, durniu - zakrzyczał Dauerling - chciałbyś już to mieć za sobą i zabity leżeć sobie gdzieś w polu, abyś nie musiał nic robić i tylko jak świnia ryć w ziemi ryjem. Ale to ci się nie uda, będziemy się kryć i ja ci pokażę, do czego służą łokcie.

Weszli na wzgórze i nadszedł rozkaz:

- Einzein abfallen!82.

- No i masz babo placek - powiedział dobry wojak Szwejk.

Rzeczywiście. Ziemia była tu rozryta, pojawiły się rowy wykopane.

w ziemi i biegnące gdzieś przez las, gdzie nasypy ziemi pozwalały sądzić, iż znajdują się tam okopy. W powietrzu coś świszczało i bzyczało. Obłoczki z rozrywających się szrapneli zdawały się płynąć wprost nad ich głowami, z dala słychać było palbę karabinową oraz „drdrdr”

ż karabinów maszynowych.

- Walą w nas - stwierdził Szwejk.

w Kriegsdiensttauglich ohne Verbrechen - zdolny do służby wojskowej bez ograniń czcń „du Schwein, du Elender - ty świnio, ty nikczemniku 82 einzein abfallen! - pojedynczo kryj się!

- Stul pysk!...

Zobaczyli, jak przed nimi z wielu okopów wzbił się słup dymu i słychać było wybuch granatu, jasny i wyrazisty.

- Myślę - zauważył Szwejk - że chcą nas rozwalić.

Dauerling smutnie popatrzył na Szwejka i lazł do rowu łącznikowego okopu.

Wysoko nad nimi świszczały kulki, a Dauerling szedł naprzód skulony i tak przygięty do ziemi, iż chwilami zdawało się, że lezie na czworakach, choć ściana przewyższała go jeszcze o pół metra. - - Nigdy za dużo ostrożności - jąkał się - to jest sądny dzień.

Jakby na potwierdzenie salwa z granatników wybuchła gdzieś blisko i ziemia zaczęła się sypać ze ścian rowu łącznikowego.

- Ich bin verlorenpowtarzał jak wówczas płaczliwym głosem:Mein Gott, ich bin verloren 83.

Idący za nim Szwejk, zaczął go uspokajać:

- Melduję posłusznie, że zrobią z nas makaron.

W ten sposób przedostali się chodnikiem łącznikowym do okopu, gdzie jak spłoszony biegał dowódca kompanii, porucznik Lukas.

Żołnierze roili się wokół jak mrówki, kiedy woda im zalewa chodniczki lub gdy ktoś laską grzebie w mrowisku.

Wszyscy żołnierze byli bladzi, oficerowie bardzo bladzi. Teraz dopiero w jasny i prosty sposób było widać, że dzielne,serca Austriaków wszystkim wpadły w spodnie. Z ich wszystkich ruchów wyzierało czyste i kryształowe tchórzostwo. Nikt nie wyglądał bojowo i co chwilę któryś z oficerów, słysząc w oddali wybuch, krzyczał: *

- Decken, alles decken!84

Klęli przy tym, wymyślali żołnierzom, którzy również nie wyglądali walecznie i zachowywali się jak chłopcy przychwyceni na drzewie, których stróże kładą na kolano, aby im zbić tyłki.

Tylko dobry wojak Szwejk był spokojny, uśmiechał się i zażerał się czekoladą, którą po drodze w chodniku łącznikowym wyciągnął z kuferka Dauerlinga.

Znajdowali się na pierwszej linii, gdzie zluzowali Prusaków, którzy nie jedli już od dwu dni i żebrali teraz u nich o chleb, którego oni sami też nie mieli. Odezwały się okrzyki „przeklęci Austriacy” i batalion zapasowy, kompania za kompanią, zajmował przewidziane dla nich pozycje. Potem nadszedł rozkaz, aby wszyscy zajęli miejsca w strzel83 Ich bin verloren... - jestem stracony, mój Boże, jestem stracony, M decken, alles decken - kryć się, wszyscy kryć się nicach i oficerowie gnali żołnierzy jak bydło do wąskich strzelnic, odliczali, dawali rozkazy szarżom i podczas nieopisanego bałaganu odchodzili do drugiej linii, do bezpiecznych ziemianek, chroniących przed wybuchami granatów.Dauerling zniknął w jednej z podziemnych nisz za okopem, a gdy Szwejk zapalił świeczkę, położył się na posłaniu z darni i zaczął płakać.

Nie wiedział sam, dlaczego płacze, ale płakał tak żałośnie jak małe dziecko, kiedy zbłąka się w lesie lub upadnie w błoto.

- Melduję posłusznieodezwał się Szwejkże jest tutaj ordonans od kompanie komendaneta.

Dauerling wstał, otarł bluzą oczy i przeczytał doręczona mu rozkaż:

„Z dwunastoma ludźmi na „oficierpatrol” za zasieki do wzgórza’278

zaraz. Porucznik Lukaś”.:

Lukas był tak skołowany, że się prawidłowo podpisał po czesku Lukas, czego nie robił już latami, od czasu, kiedy przyszedł do szkoły kadetów..

Dauerling nie mógł się już nawet trząść. Patrzył na rozkaz, na słowo „Oficierspatrole”, z takim zdziwieniem, jakby mu nie dowierzał. Ale niczego innego się nie dało doprawdy z rozkazu wyczytać.’

Polecił Szwejkowi, aby mu podał mapę i szukał na niej koty 278. Gdy ją znalazł, podkreślił ją niebieskim ołówkiem, założył kaburę z rewolwerem, westchnął, raz jeszcze ze smutkiem popatrzył na bezpieczną dziurę i polecił Szwejkowi, aby szedł za nim.

Szwejk wziął kuferek i poszedł; Dauerling, przyszedłszy do swego plutonu zapytał, kto pójdzie z nim na ochotnika na patrol.

Nie podniósł się nawet jeden palec. Zwymyślał ich od tchórzy i zaczął sam wybierać. Przed nimi rozciągał się lasek, z którego strzelano, Dauerling rozkazał przeto, że pójdą wąwozem i1 szedł jak na ścięcie. Szwejk szedł za nim i wyciągał z kuferka czekoladę chrupiąc ją ze smakiem i coraz bardziej śmiało. Idziemy na śmierć, możemy sobie pozwolić na taką przyjemność.

Z austriackich okopów strzelano salwami w lasek, skąd odpowiedziano piekielną palbą. Był taki harmider, że Dauerling zdecydował się szybko na decyzję.

- Szwejku - powiedział - idź i powiedz im, aby poszli pod lasek na lewo od tych chaszczy, i wróć!

Gdy Szwejk wrócił z wieścią, że wszystko jest w porządku i że kapral Weiss prowadzi patrol do zarośli, Dauerling jeszcze przez chwilę się guzdrał, jakby o czymś rozmyślał.

- Słuchaj, Szwejku, wleziemy tam - i pokazał na rów w wąwozie ukształtowany przez wodę podmywającą jego: ściany. - Nie wiem, Szwejrku, czy wiesz, że choć jesteś bydlak, to cię lubię. Oddasz mi przysługę. Weź rewolwer, widzisz, i strzel mi w ramię, chcę powrócić do domu.

Wiesz, Kirałyhida, pies generała, pozycje, „officierspatrole”, to.szło nazbyt prędko. Postrzel mnie w ramię, oni mnie znajdą i...

- Melduję posłusznie panie chorąży, że rozumiem, a potem się pozwolę za to powiesić, prawda?

Dauerling westchnął:,;,.

- Masz rację, tobie potem nie pozostanie nic innego, jak dać się powiesić, albo uciec. Najlepiej zrobisz, gdy uciekniesz. Ich pozycję nie są daleko, a z Rosjanami się przecież porozumiesz...

Dauerling mówił jak anioł, mówił ładną chwilę, a Sszwejk się nawet nie poruszył.

- Szwejku, ty bydlaku - złościł się Dauerling. - Ja ci rozkazuję, abyś do mnie strzelił, wiesz, co to rozkaz?:;

Szwejk zasalutował:

- W tym wypadku posłucham, panie chorąży Dobry wojak Szwejk odstąpił na parę kroków, wyciągnął rękę, zamknął oczy, ponieważ nigdy nic podobnego nie robił i strzelił.

- Jezus Maria - odezwał się krzyk Dauerlinga i Szwejk rzucił się do ucieczki wąwozem w stronę lasku. Zobaczył jeszcze, jak Dauerling patrzy na niego, leży na ziemi, milczący, nie wydając głosu.

Szwejk przedostał się do lasku, przy czym przebiegł przez małą porębę, gdzie ze wszystkich stron gwizdały kule..

Za porębą wyjął z kieszeni fajeczkę, zapalił i pomału szedł w stronę zwałów ziemi wyrzuconej przez wybuchy; przed nimi lśniły zasieki z drutu. „‘. - Wyleźli właśnie stamtąd dwaj żołnierze w obcych.mundurach, których Szwejk jeszcze z bliska nie widział, ale po płaskich czapkach poznał, że są to Rosjanie...;;, Zatrzymał się i krzyczał do nich: ‘;

- Koledzy, ja jestem Józef Szwejk z Królewskich Winogradów - i podniósł w górę ręce. - Nas jest tam cała marszkompania, a nie żadne wojsko.

W ten sposób dobry wojak Szwejk dostał się do niewoli. Dostał chleba, herbaty, a na drugi dzień przekazano go do plutonu ochotników czeskich, gdzie przebywał cały dzień i doczekał się, że przyprowadzili tam innych jeńców z jego kompanii, którzy pozostali przy życiu po ataku Rosjan na pozycje austriackie pod wzgórzem 278.

Był między nimi także sierżant Sondernummer. Cały zmieniony, patrzył na Szwejka i łamaną czeszczyzną powiedział do niegoi - Wy nam srobili ładny rzecz, wy nam zastrzelić wczoraj pana Ferirycha. On być martfy a wy uciec i zawołać ten ruski soldat, a oni nas rozbić ein, zwei.

- Herr Hauptmann Sagner - dodał cicho - srobil na nich eine Strafanzeige 85. Adieu.

W ten sposób przez pomyłkę dobry wojak Szwejk dokonał przestępstwa przeciwko siłom zbrojnym państwa austriackiego.

A dobry wojak Szwejk szedł do niewoli odwróciwszy się plecami do cesarstwa i czarnożółtego dwugłowego orła, któremu zaczęły wypadać pióra...

eine Strafanzeige - doniesienie karne.

III. Tajemnica mojego pobytu w Rosji i inne opowiadania

Byłem komendantem miasta Bugulmy

Kiedy na początku października tysiąc dziewięćset osiemnastego roku Rewolucyjna Rada Wojenna „lewobrzeżnej grupy w Symbirsku” powiadomiła mnie, że zostałem mianowany komendantem miasta Bugulmy, spytałem przewodniączego Kajurowa: - Czy aby na pewno Bugulma została zdobyta?

- Bliższych wiadomości nie mamy - brzmiała odpowiedź - i bardzo wątpię, czy już teraz jest w naszych rękach, ale zanim tam dojedziecie, mam nadzieję, już padnie.

- Będę miał jakąś eskortę? - zapytałem cichym głosem. - I jeszcze jedno: Jak się dostać do tej Bugulmy, gdzie ona właściwie leży?

- Eskortę macie, dostaniecie dwunastu żołnierzy, a co się tyczy drugiej sprawy, popatrzcie na mapę, myślicie, że martwię się tylko o to, gdzie leży jakaś głupia Bugulma?

- Mam jeszcze jedno pytanie, towarzyszu Kajurow. Kiedy dostanę pieniądze na drogę i wydatki?

Na to pytanie załamał ręce:

- Oszaleliście. Po drodze musicie przecież iść przez jakieś wsie, tam was nakarmią i napoją, a na Bugulmę nałożycie kontrybucję...

Na dole czekał na strażnicy mój oddział. Dwunastu dzielnych zuchów - Czuwaszów, którzy niewiele rozumieli po rosyjsku, tak że żadnym sposobem nie mogli mi wyjaśnić, czy ich zmobilizowano, czy też są ochotnikami. Z ich dobrodusznego i zarazem strasznego wyglądu dało się wywnioskować, że raczej są ochotnikami zdecydowanymi na wszystko.

Kiedy jeszcze otrzymałem swoje papiery i kupę pełnomocnictw, w których się dosadnie zwracało uwagę, że od Symbirska aż po Bugulmę każdy obywatel powinien mi okazać pełną pomoc, udałem się ze swoją ekspedycją na parowiec i płynęliśmy Wołgą oraz Karną aż do Czystopola.

W drodze nie przeżyłem żadnych szczególnych przygód, tylko jeden Czuwasz z mojej eskorty wypadł po pijanemu za burtę i utonął. Pozostało mi ich jeszcze jedenastu. W Czystopolu, kiedy opuściliśmy parowiec, jeden z Czuwaszów zgłosił się, że pójdzie zorganizować podwody i więcej nie wrócił. Pozostało ich dziesięciu i dogadaliśmy się, że zaginiony Czuwasz ma stąd do domu, do Montazmy, tylko czterdzieści wiorst, więc poszedł zobaczyć, co robią jego rodzice.

Po długim wypytywaniu miejscowych ludzi dowiedziałem się wreszcie, gdzie ta Bugulma leży, jak się tam dostać i wszystko zapisałem.

Czuwasze znaleźli furmanki i po błotnistych, straszliwych drogach tego kraju jechaliśmy; na Kraczalgę, Jelanowo, Moskowo, Gulukowo, AjbaSew. Wszystko są to wsie zamieszkałe przez Tatarów aż do Gulukowa, gdzie wspólnie żyją Czeremisi i Tatarzy.

Ponieważ pomiędzy Czuwaszami, którzy przyjęli już chrześcijaństwo jakoś tak przed pięćdziesięciu laty, a Czeremisami, którzy jeszcze dotąd są poganami, panuje straszna nieprzyjaźń, doszło więc w Gulukowie do małej awantury. Moi Czuwasze uzbrojeni po uszy, przeszukując wioskę przywlekli do mnie szamana Dewledbaja Szakira, który trzymał w ręku klatkę z trzema białymi wiewiórkami, a jeden z nich, który najlepiej znał rosyjski, zwrócił się do mnie z następującym wyjaśnieniem:

- Czuwasze prawosławni jeden, dziesięć, trzydzieści, pięćdziesiąt lat. Czeremisi poganie, świnie. - Wyrwawszy z rąk Dewledbaja Szakira klatkę z białymi wiewórkami, mówił dalej: - Biała wiewiórka jest ich bóg. Jeden, dwa, trzy bogowie. Ten oto człowiek, pop, skacze z wiewiórkami, skacze, modli się do nich. Ty go ochrzcij...

Czuwasze zachowywali się tak groźnie, że kazałem przynieść wody, pokropiłem Dewledbaja Szakira, mamrocząc niezrozumiale słowa, po czym go uwolniłem.

Czeremiskich bogów moi mołojcy odarli potem ze skóry i mogę każdego zapewnić, że z boga Czeremisów jest bardzo dobra zupa.

Odwiedził mnie później jeszcze miejscowy mahometański mułła AbdulHalej i wyraził radość, że te wiewiórki zjedliśmy:

- Każdy musi w coś wierzyć - powiedział - ale we wiewiórki, to jest świństwo, skacze to z drzewa na drzewo, a kiedy jest w klatce, czyni to nieczystość, piękny mi bóg.

Przyniósł dużo pieczonego, baraniego mięsa i trzy gęsi oraz zapewnił, że gdyby w nocy Czeremisi się burzyli, to wszyscy Tatarzy idą z nami.

Nic się nie stało, bowiem, jak mówił Dewledbaj Szakir, który pojawił się rano w chwili odjazdu, wiewiórek jest w lesie pełno. W końcu minę12-Nieznane przygody Szwejka liśmy Ajbaszewo i wieczorem bez przeszkód byliśmy już w małej Piesecznicy, rosyjskiej wsi leżącej dwadzieścia wiorst od Bugulmy. Miejscowi ludzie byli bardzo dobrze poinformowani, co się dzieje w Bugulmie. Biali opuścili miasto przed trzema dniami bez walki, wojska radzieckie stoją po drugiej stronie miasta i boją się wejść, by nie wpaść w zasadzkę.

W mieście zapanował bezwład a burmistrz z całą radą już od dwu dni czekał z chlebem i solą, aby powitać tego, kto wejdzie do miasta.

Posłałem na zwiady tego Czuwasza, który najlepiej mówił po rosyjsku i rano ruszyliśmy na Bugulmę.

Od granicy miast szły ku nam nieprzeliczone zastępy. Burmistrz niósł na tacy bochen chleba a w misce sól.

Wyraził w swej mowie nadzieję, że się ulituję nad miastem. Wydawało mi się, że jestem Źiźką’pod Pragą szczególnie, kiedy zobaczyłem w orszaku dziatwę szkolną. ‘

Podziękowałem wygłaszając długą mowę, ukroiwszy chleba i posypawszy go solą. Kładłem nacisk na to, że nie przyszedłem głosić żadnych haseł, ponieważ moim dążeniem jest: spokój, pokój, porządek.

W końcu ucałowałem burmistrza, podałem rękę przedstawicielowi prawosławnego duchowieństwa i udałem się na ratusz, gdzie pokazano mi pomieszczenia przeznaczone na komendanturę miejską.

Potem nakazałem rozlepić rozporządzenie nr l tej treści:

„Obywatele!

Dziękuję Warn wszystkim za gorące i szczere powitanie oraz poczęstunek chlebem i solq. Zachowajcie na zawsze stare słowiańskie zwyczaje, przeciwko którym nic nie mam, ale proszę, abyśmy przy tym nie zapomnieli, że zostałem mianowany komendantem miasta, który ma również swoje obowiązki.

Dlatego żądam, drodzy przyjaciele, abyście wszystką broń, jaką macie, odnieśli jutro do godziny 12 na ratusz, do siedziby komendanta miasta. Nie grożę nikomu, ale wiecie, że miasto jest ze wszystkich stron okrążone.

Dodaję jeszcze, że miałem na miasto nałożyć kontrybucję i ogłaszam, że miasto żadnej kontrybucji płacić nie będzie.

Podpis”

Na drugi dzień około dwunastej uzbrojony lud wypełnił rynek. Przyszło ponad tysiąc ludzi z karabinami, ten i ów ciągnął nawet kulomiot.

Nasza jednostka zginęłaby w tej powodzi uzbrojonych ludzi, ale oni szli oddawać broiń. Składali ją długo, do wieczora, każdemu przy tym podawałem rękę i powiedziałem kilka; miłych słów.;

Rano kazałem wydrukować i rozplakatować rozporządzenie nr 2:

„Obywatele!...

Dziękuję wszystkim mieszkańcom Bugulmy za dokładne wypełnienie rozporządzenia nr l.

Podpis”

Tego dnia spokojnie poszedłem spać nie wiedząc, że wznosi się nade mną miecz Damoklesa w postaci rewolucyjnego twerskiego pułku piechoty.

Jak powiedziałem, wojska radzieckie stały z drugiej strony Bugulmy w odległości około pięćdziesięciu wiorst w kierunku południowym, obawiając się pułapki, aż wreszcie dostały rozkaz z Symbirska od Rewolucyjnej Rady Wojennej, by natychmiast zająć Bugulmę i stworzyć w ten sposób bazę dla oddziałów radzieckich operujących na wschód od miasta.

I tak to towarzysz Jerochimow komandir twerskiego rewolucyjnego pułku, szedł tej nocy zdobywać i zająć Bugulmę, kiedy ja już trzeci dzień z łaski bożej byłem komendantem miasta i urzędowałem ku powszechnemu zadowoleniu wszystkich warstw mieszkańców.

Pułk twerski „przeniknąwszy” do miasta strzelał salwami W powietrze, maszerował ulicami i napotkał opór jedynie ze strony patrolu złożonego z dwóch moich Czuwaszów, którzy zbudzeni ze snu podczas warty przed drzwiami komendantury miasta nie chcieli wpuścić do wnętrza towarzysza Jerochimowa idącego z rewolwerem w ręku na czele pułku, by zawładnąć ratuszem. ‘

Czuwaszów rozbroili i wzięli pod straż, a Jerochimow wszedł do gabinetu i zarazem mojej sypialni.

- Ręce do góry - rzekł upojony zwycięstwem, mierząc do mnie z rewolweru. Spokojnie podniosłem ręce do góry.

- Coście za jeden? - zapytał się komandir twerskiego pułku.

- Jestem komendantem miasta.

- Z białych czy sowieckich wojsk?

- Z radzieckich: mogę opuścić ręce?

- Możecie, ale proszę, abyście mi zaraz według prawa wojennego oddali urząd komendanta miasta, ponieważ ja zdobyłem Bugulmę.

- Ale ja byłem mianowany komendantemzaprzeczyłem.

- Do diabła z takim mianowaniem. Najpierw musisz zdobyć miasto.

- Wiecie co - rzekł wspaniałomyślnie po chwili - mianuję was swoim adiutantem. W przypadku, jeśli się z tym nie zgodzicie, każę was w ciągu pięciu minut rozstrzelać.

- Nie mam nic przeciwko temu, będę waszym adiutantem - odpowiedziałem i zawołałem do swojego ordynansa: -^ Wasilij, nastaw samowar, popijemy czaju z nowym komendantem miasta, który właśnie zdobył Bugulmę...

Wszelka sława - polna trawa.

23.1.1922

Po wyzwoleniu Symbirska (12.9. 1918) zgłosił się Hasek do wydziału politycznego Rewolucyjnej Rady Wojennej i był przez nią wysłany jako organizator do Bugulmy do dyspozycji radzieckiego przedstawicielstwa w mieście. Wyruszył 16. 10., a 26. 12. był mianowany pomocnikiem komendanta Bugulmy. Nie ma śladów potwierdzających historyczność wydarzeń i postaci. Przypuszcza się, że pierwowzorem Jerochimowa „radykalnego komunisty” był niejaki Jcrochim, którego rozstrzelano w styczniu 1919 roku za to, żejako członek bugułmskiej czerezwyczajki przywłaszczył sobie kosztowności podczas rewizji.

Jestem adiutantem komendanta miasta Bugulmy

Pierwszą moją czynnością było uwolnienie wziętych do niewoli Czuwaszów, a potem udałem się dospać to, w czym mi przeszkodził przewrót w mieście. Koło południa przebudziłem się i stwierdziłem, że po pierwsze wszyscy moi Czuwasze w tajemniczy sposób zniknęli, zostawiwszy dla mnie w jednym z mych butów kartkę dość niezrozumiałej treści: „Towarzysz Gaszek. Dużo pomocy szukać tu tam. Towarzysz Jerochimow baszkakhawa (głowa w dół)”. Po drugie, zauważyłem, że towarzysz Jerochimow od rana poci się nad ułożeniem swego pierwszego rozporządzenia dla obywateli Bugulmy.

- Towarzyszu adiutancie - powiedział - sądzicie, że tak będzie dobrze? Wziął ze stosu napisanych projektów rozporządzenia kartkę z przekreślonymi zdaniami, dopisanymi słowami i czytał: - Do wszystkich obywateli Bugulmy! W dzisiejszym dniu przejąłem poprzez upadek Bugulmy dowództwo w mieście. Byłego komendanta z powodu braku zdolności i tchórzostwa pozbawiam stanowiska komendanta i mianuję go swym adiutantem.

Komendant miasta Jerochimow”

- To wyjaśnia wszystko - pochwaliłem gp. - A co zamierzacie robić dalej?

- Najsamprzód - odpowiedział poważnie i uroczyście - zarządzę mobilizację koni, potem każę rozstrzelać burmistrza, a z burzuazji wezmę dziesięciu zakładników i odeślę ich do więzienia, gdzie posiedzą do końca wojny domowej.

Nadto zrobię powszechny „obysk” w mieście i zabronię wolnego handlu. Na pierwszy dzień będzie tego dość, a jutro wymyślę coś nowego.

- Pozwólcie mi stwierdzić - rzekłem - że zdecydowanie nic nie mam przeciw mobilizacji koni, ale stanowczo protestuję przeciw rozstrzelaniu burmistrza, który mnie powitał chlebem i solą.

Jerochimow wybuchnął:

- Was witał, ale do mnie jeszcze nie przyszedł...

- To można naprawić - powiedziałem. - Poślemy po niego.

Podszedłem do stołu i napisałem:

„Komendantura miasta Bugulmy, Numer 2 891

Dziej stwujuszczaja armija do Burmistrza miasta Bugulmy!

Rozkazuję natychmiast przyjść z chlebem i solq wedle starosłowiańskiego obyczaju do nowego komendanta miasta.

^Komendant miasta: Jerochimow Adiutant: Gaszek”

Kiedy Jerochimow pismo podpisywał, dodał:

- Inaczej zostaniecie rozstrzelani, a wasz dom będzie spalony.

- Do urzędowych listów - poinformowałem Jerochimowanie można niczego dopisywać, inaczej są nieważne.

Przepisywałem list w pierwotnym brzmieniu i redakcji, dałeth podpisać i nakazałem odesłać według ordonansu.

- Dalej - mówiłem do Jerochimowa - zdecydowanie się sprzeciwiam, aby zamknięto dziesięć osób z burżuazji i trzymano w więzieniu aż do końca wojny domowej. Ponieważ o tym może rozstrzygać tylko trybunał rewolucyjny. ‘

- Trybunał rewolucyjny - poważnie odparł Jerochimow - to my jesteśmy. Miasto jest w naszych rękach.

- Mylicie się, towarzyszu Jerochimow. Czym my jesteśmy? Nic nie znaczącą marną dwójką. Komendant miasta i jego adiutant. Trybunał rewolucyjny wyznacza Rada Wojenna Frontu Wschodniego.:

Życzycie sobie, aby was postawiono pod ścianę?

- No dobrze - odezwał się wzdychając Jerochimow -’ ale powszechnej rewizji w mieście nikt nam przecież nie może zakazać.

- Na podstawie dekretu z 18 czerwca tego roku - odpowiedziałem na to - rewizja powszechna, „obysk”, może być przeprowadzona jedynie za zgodą miejscowego komitetu rewolucyjnego albo rady. Ponieważ^ taki nie istnieje, zostawmy to na czas późniejszy.

- Wy jesteście anioł - delikatnie rzekł Jerochimow. - Bez was bym już przepadł, ale z tym wolnym handlem musimy przecież skończyć.

- Większość z tych - wyjaśniałem - którzy handlują i jeżdżą na bazary, jest ze wsi, są to muzyki, którzy nie umieją ani czytać, ani pisać.

Najpierw muszą się nauczyć „gramoty”, potem mogą czytać nasze rozporządzenia i pojmować, o co chodzi. Najpierw musimy niegramotne społeczeństwo nauczyć czytać i pisać i postarać się, aby rozumieli to, czego od nich chcemy, a potem możemy wydawać ukazy choćby nawet o mobilizacji koni. Powiedzcie mi, towarzyszu Jerochimow, dlaczego tak nieustępliwie zamierzacie przeprowadzić moblizację koni? Czyżr chcecie przekształcić twerski pułk piechoty na dywizjon jazdy? Wiecie, że od tego jest „inspektor po formirowaniju wojsk lewobereżnej gruppy”?

- Tu też macie rację, towarzyszu Gaszek - powiedział Jerochimow z westchnieniem. - Co mam robić?

- Uczcie lud bugułmskiej oblasti czytać i pisać - odpowiedziałem. - A co do mnie - pójdę zobaczyć, czy wasi mołodcy nie robią jakichś głupstw i jak ich zakwaterowano.

Odszedłem i chodziłem po mieście. Twerski pułk rewolucyjny zachowywał się godnie. Nikogo nie ciemiężył, zaprzyjaźnił się z mieszkańcami, pił herbatę, dozwolił, by gotowano mu „pelemele”, szczi, borszcz, dzielił się machorką i cukrem z gościnnymi gospodarzami, krótko mówiąc wszystko było w porządku. Zaszedłem aż do Małej Bugulmy, by popatrzeć, jak się rozmieścił pierwszy batalion pułku. I tu stwierdziłem taką samą idyllę. Pili czaj, jedli barszcz i zachowywali się wzorowo.

Wróciłem późnym wieczorem i na narożniku rynku zobaczyłem świeżo nalepiony czerwony plakat, na którym napisano:

„Do wszystkich obywateli Bugulmy i oblasti!

Rozkazuję, aby wszyscy ci z miasta i obwodu, którzy nie umieją czytać i pisać, nauczyli się tego w ciqgu trzech dni. Kto po tym terminie będzie uznany jako niegramotny, zostanie rozstrzelany.

Komendant miasta: Jerochimow”

Kiedy przyszedłem do Jerochimowa, siedział z burmistrzem, który przyniósł oprócz chleba i soli, co pieczołowicie zostało ułożone na stole, kilka butelek starej litewskiej wódki. Jerochimow był w dobrym nastroju, obejmował burmistrza i wrzeszczał do mnie, gdy stanąłem w progu: >

- Czytaliście, jak posłuchałem waszej rady? Sam z tym poszedłem do drukarni i wymierzyłem w kierownika rewolwer: Zaraz drukuj, gołąbku, a nie to cię, sukinsynie, na miejscu zastrzelę. Trzęsie się, swołocz, trzęsie, czyta, trzęsie się jeszcze więcej, a ja bach w sufit... I wydrukował, świetnie wydrukował. Umieć czytać i pisać, to najważniejsze! Potem wydasz prikaz. Wszyscy czytają, rozumieją i są szczęśliwi. Prawda, burmistrzu? Napijcie się, towarzyszu Gaszek!

Odmówiłem.

- Będziesz pił czy nie - krzyknął.

Wyjąłem rewolwer i strzeliłem w butelkę z litewską wódką, a mierząc w swego zwierzchnika, rzekłem dobitnie. - Zaraz się kładziesz, albo...

- Już idę, gołąbku, duszko, idę, ja tylko tak. Poweselić się, pogulać troszeczkę.

Odprowadziłem Jerochimowa, ułożyłem, a wróciwszy do burmistrza, powiedziałem mu:

- Tym razem wybaczę, idźcie do domu i cieszcie się, że się tak łatwo z tego wyplątaliście.

Jerochimow spał do drugiej po południu następnego dnia. Kiedy się przebudził, posłał po mnie i niepewnie na mnie spoglądając, rzekł:

- Zdaje mi się, że chcieliście mnie wczoraj zastrzelić.

- Tak - odpowiedziałem - chciałem w ten sposób ubiec to, co by z wami zrobił trybunał rewolucyjny, gdyby się dowiedzieli, że upijasz się jako komendant miasta.

- Gołąbeczku, ty przecież nikomu tego nie powiesz, ja więcej nie będę. Ludzi uczyć będę „gramoty”...

Wieczorem przyszła pierwsza deputacja muzyków z karlagińskiego powiatu. Sześć bab w wieku od sześćdziesięciu do osiemdziesięciu lat i pięciu dziadków w tym samym wieku.

Rzucili mi się do nóg:

- Nie gub dusz naszych, ojczulku, batiuszko, za trzy dni czytać i pisać się nie nauczymy, głowa nie pracuje, zbawicielu nasz, zmiłuj się nad naszą głupotą.

- Rozkaz jest nieważny - oznajmiłem - to wszystko zrobił ten dureń, komendant miasta, Jerochimow.

W nocy przyszło jeszcze kilka deputacji, ale rano wszędzie były już rozlepione plakaty i rozesłano je po całej oblasti. Treść plakatu była taka:

„Do wszystkich obywateli Bugulmyi obwodu!

Ogłaszam, iż zdjąłem komendanta miasta, towarzysza Jerochimowa i znowu objąłem swój urząd. Tym samym unieważnia się zarządzenie nr l i zarządzenie nr 2 dotyczące likwidacji analfabetyzmu w’ciągu trzech dni.

Komendant miasta: Gaszek”

Mogłem sobie na to pozwolić, ponieważ do miasta przybył w nocy piotrogrodzki pułk jazdy, który przyprowadzili moi Czuwasze.

30.1.1921 r.

„Krestny chód”

Jerochimow, zdjęty przeze mnie dowódca miasta, wydał rozkaz nakazujący całemu rewolucyjnemu pułkowi twerskiemu ustąpienie z miasta w szyku bojowym oraz rozbicie obozu poza miastem, a sam szedł pożegnać się ze mną. Zapewniłem go, że jeśli ponownie będzie starał się wraz ze swym pułkiem uczynić coś niemiłego, nakażę rozbrojenie pułku twerskiego, a jego poślę przed trybunał rewolucyjny frontu. W końcu gramy w otwarte karty.

Towarzysz Jerochimow ze swej strony zapewnił mnie Z wielką szczerością, że jak tylko piotrogrodzki pułk jazdy opuści miasto, każe mnie powiesić na wzgórzu w Małej Bugulmie, aby mnie ze wszystkich stron mogli oglądać.

Podaliśmy sobie dłonie i rozstaliśmy się jak najlepsi przyjaciele.

Po odejściu Jerochimowa i jego pułku konieczne było wygodne rozmieszczenie kawalerii piotrogrodzkiej, złożonej w większości z ochotników i oczyszczenie w tym celu koszar. W ogóle to postanowiłem sobie, iż uczynię wszystko, aby się tutaj piotrogrodzkim mołodcom podobało i by pewnego pięknego dnia nie powstali przeciwko mnie.

Kogo jednak posłać, by wyprzątnął koszary, umył podłogę i wszystko doprowadził do porządku? Oczywiście tego, kto nie pracuje.

Spośród miejscowych obywateli każdy coś robił i gdzieś pracował.

Długo rozmyślałem, zanim sobie przypomniałem, że w Bugulmie jest wielki klasztor żeński, monastyr pod wezwaniem Przenajświętszej Dziewicy, w którym mniszki nic innego nie robią, jak tylko modlą się i nawzajem obgadują.

Napisałem tedy do ihumeny (przeoryszy) klasztoru taki oto list urzędowy:

Dowództwo wojskowe miasta Bugulmy Nr 3 896. Dejstwujuszczaja armija Do obywatelki ihumeny klasztoru Przenajświętszej Dziewicy Przysłać natychmiast 50 panien klasztornych do dyspozycji piotragrodzkiego pułku jazdy. Mniszki skierować wprost do koszar.

Naczelny dowódca miasta: Gaszek List odniesiono, a za jakieś pół godziny usłyszałem od klasztoru bardzo piękne i potężne bicie dzwonów. Huczały i kwiliły wszystkie dzwony monastyru Przenajświętszej Dziewicy, a odpowiadały im dzwony cerkwi w mieście.

Ordynans zameldował, że naczelny pop cerkwi wraz z całym duchowieństwem miasta prosi, abym go przyjął. Zgodziłem się spokojnie i do kancelarii wtargnęło kilku brodatych popów, a ich rzecznik powiedział:

- Panie towarzyszu dowódco, przychodzę do pana nie tylko w imieniu miejscowego duchowieństwa, ale jako reprezentant całej cerkwi prawosławnej. Nie gubcie niewinnych mniszek, dziewic klasztornych.

Właśnie dostałem informacje z klasztoru, że chcecie pięćdziesiąt mniszek dla piotrogrodzkiego pułku jazdy. Niech pan sobie przypomni, że Bógj jest nad nami.;, - Nad nami jest tymczasem tylko sufit - odpowiedziałem cynicznie. - A jeśli chodzi o mniszki, musi być, jak zarządziłem. Potrzebuję pięćdziesiąt do koszar. Jeśli okaże się, że do tej pracy potrzebuję tylko trzydzieści, odeślę dwadzieścia do klasztoru. Natomiast, jeśli nie wystarczy pięćdziesiąt, wezmę z klasztoru sto, dwieście, trzysta. A wam, panowie, zwracam uwagę, że się mieszacie do spraw urzędowych, więc jestem zmuszony was ukarać. Każdy przyniesie mi zatem trzy libry woskowych świec, tuzin jaj i librę masła. Wy zaś, obywatelu główny popie, jesteście upełnomocnieni do pertraktacji z przeoryszą, aby mi tych pięćdziesiąt mniszek posłała. Powiedźcie jej, że koniecznie je potrzebuję i że zwrócę panny z powrotem. Nie zaginie ani jedna.

Prawosławne duchowieństwo wyszło z mojej kancelarii zasmucone.

Już we drzwiach najstarszy z nich, z najdłuższymi wąsami i włosami, odwrócił się i powiedział do mnie:

- Pamiętajcie, że Pan jest nad nami.

- Pardon - powiedziałem - przyniesiecie mi nie trzy, ale pięć libr świec.

Było przepiękne październikowe popołudnie. Przyszedł silny mróz i zamarzło przeklęte błoto bugułmskie. Ulice zapełniły się ludźmi, którzy spieszyli do cerkwi. Poważnie i uroczyście dzwonią w mieście i klasztorżę. Nie dzwonią jak, i poprzednio na alarm, ale zwołują ludność Bugulmy na „krestny chód”, na drogę krzyżową.

Tylko w najgorszych czasach szli w Bugulmie ha „krestny chód”.

Kiedy Tatarzy oblegali miasto, kiedy szalały dżuma i cholera, gdy wybuchła wojna, kiedy zastrzelili cara i właśnie teraz. Dzwony dzwonią miękko, jakby się chciały rozpłakać.

Otwarły się wrota klasztoru i mniszki zaczęły wychodzić z chorągwiami i ikonami. Cztery najstarsze mniszki wraz z przeoryszą niosą wielką;

i ciężką ikonę.

Z ikony ciekawie spogląda wizerunek Przenajświętszej Dziewicy.

A za obrazem szeregi mniszek młodych i starych, wszystkie odziane w czarne habity. Śpiewają psalmy, na przykład ten: „I wiedli go, by ukrzyżować. Ukrzyżowali go, a wraz z nim innych dwu po obu stronach, a pośrodku Jezus”.

Tymczasem z cerkwi wychodzi już duchowieństwo prawosławne w ornatach haftowanych złotem: prawosławny lud ciągnie za nim z licznymi ikonami.

Oba pochody spotkały się i krzyczą:

- Chrystus żyje! Chrystus króluje! Chrystus, zwycięży!

I już wielu śpiewa: „Wiem, że odkupiciel mój jest żyw i że w dniu ostatecznym sądzić będzie”.

Procesja idzie obok cerkwi i zmierza w stronę dowództwa miasta, gdzie poczyniłem stosowne przygotowania.:

Przed domem stoi stół zasłany białym obrusem’ha nim bochenek chleba i sól w solniczce. W prawym rogu stoi ikona, a wokół niej goreją świeczki. ‘ ‘!

Kiedy procesja przyszła pod komendanturę, dostojnie wychodzę i proszę przeoryszę, aby przyjęła chleb i sól na dowód, że nie mam żadnych nieprzyjaznych zamiarów. Zapraszam również duchowieństwo prawosławne, aby sobie kroili. Podchodzili jeden - po drugim i całowali ikonę.

- Prawosławni - mówię uroczyście - dziękuję wam za piękny i niezwykle zajmujący „krestny chód”. Widziałem go po raz pierwszy w swoim życiu i pozostawi on we mnie na zawsze niezatarte wspomnienie. Widzę tu śpiewający orszak mniszek, co mi przypomina procesje pierwszych chrześcijan w czasach Nerona. Być może, że wielu z was czytało „Quo vadis”? Nie chcę dłużej, prawosławni, wystawiać na szwank waszą cierpliwość. Prosiłem o pięćdziesiąt mniszek, ale jeśli jest już tutaj cały klasztor, proszę panny mniszki, aby udały się ze niną do koszar. „‘ -” ‘: \”‘! ‘ ‘„„! „

Procesja przechodzi obok mnie i śpiewa w, odpowiedzi: „Niebiosa wyśpiewują chwałę potężnego Pana, a jego czywy niebiosa zwiastują.

Dzień po dniu i noc po nocy ukazuje chwałę jego”.

Przeorysza staje przede mną. Broda jej się trzęsie, gdy zapytuje:

- W imię Hospodina, pana naszego, co tam będziemy robić? Nie gub duszy swojej.

- Prawosławni - wołam do tłumu - będziecie myć podłogi i sprzątać w koszarach, aby mógł tam rozłożyć się pułk jazdy piotrogrodzkiej.

Chodźmy.

Orszak idzie za mną i do wieczora, przy takim mnóstwie pracowitych rąk, koszary zostały doprowadzone do wzorowego porządku.

Wieczorem młoda piękna mniszka przynosi mi małą ikonę i list ihumenystaruszki z prościutkim zdaniem: „modlę się za pana”.

Śpię spokojnie, albowiem wiem, że jeszcze dzisiaj wśród starej dąbrowy pod Bugulmą stoi monastyr Dziewicy Przenajświętszej, żyje w nim stara ihumena, która się za mnie, nikczemnika, modli.

1921

O rozterkach strategicznych

W końcu października 1918 roku dotarł do mnie w komendanturze miasta Bugulmy ten oto rozkaz od rady rewolucyjnej frontu wschodniego: „16 dywizjon artylerii lekkiej w marszu. Przygotujcie sanie w celu przemieszczenia dywizjonu na pozycje”.

Telegram wywołał we mnie ogromne rozterki. Co to jest takiego ten dywizjon, ilu liczy ludzi, skąd wezmę tyle sań. W sprawach wojskowych byłem całkowitym laikiem. Austria nie udzieliła mi żołnierskiej edukacji i broniła się rękami nogami, abym nie poznał tajemnic sztuki wojennej.

Na początku wojny ‘ wyrzucili mnie ze szkoły oficerskiej 91 pułku piechoty, potem odpruli mi nawet naszywki jednorocznego ochotnika i kiedy moi byli koledzy dostawali stopnie kadetów i chorążych oraz padali jak muchy na wszystkich frontach, siedziałem w koszarowym więzieniu w Budziejowicach oraz w Briick nad Litawą, a kiedy mnie wreszcie uwolnili i chcieli wyprawić z marszkompanią w pole, ukryłem się w stogu i tak przetrzymałem trzy marszkompanie. Potem symulowałem padaczkę i o mało co byliby mnie rozstrzelali, gdybym się nie był ochotniczo zgłosił na front. Od tej chwili uśmiechnęło się do mnie szczęście, a kiedy podczas marszu na Sambor - wystarałem się dla pana nadporucznika Lukasa o kwaterę z taką jedną miluśką Polką i ze znakomitą kuchnią, zostałem awansowany na ordynansa.

Kiedy później u naszego „batalionskomendanta” pojawiły się wszy, wyłapałem je, natarłem swego zwierzchnika maścią rtęciową i dostałem wielki srebrny medal za dzielność.

Przy tym wszakże nikt mnie nie wprowadzał w tajniki sztuki wojennej.

Jeszcze dzisiaj nie wiem, ile pułków ma batalion i na ile kompanii ‘ Jaroslav Hasek wcielony został do 91 pułku jako jednoroczny ochotnik, a ze szkoły oficerskiej rzeczywiście został wyrzucony.

dzieli się brygada, a w Bugulmie miałem wiedzieć, ile sań trzeba dla transportu dywizjonu artylerii lekkiej. Ani jeden z moich Czuwaszów też tego nie wiedział, więc skazałem jednego na trzy dni aresztu z zawieszeniem. Jeśli do roku się dowie, kara go minie.

Wezwałem burmistrza i powiedziałem surowo:

- Dowiedziałem się, iż ukrywacie przede mną, ilu ludzi ma dywizjon artylerii lekkiej.

Najpierw nie mógł wyksztusić słowa, potem rzucił się na ziemię, objął za nogi i zakwilił:

- Wybacz, nie gub mnie, nigdy niczego takiego nie rozpowiadałem.

Podniosłem go, ugościłem herbatą, machorką i puściłem z zapewnięniem, iż w tym przypadku jestem przekonany o jego niewinności.

Wrócił do domu i posłał mi pieczone prosię z miską marynowanych grzybów. Zjadłem to wszystko, ale stale jeszcze nie wiedziałem, ilu ludzi liczy dywizjon oraz ile sań dla nich potrzeba.

Posłałem po komandira piotrogrodzkiego pułku jazdy i w rozmowie niepostrzeżenie uczyniłem taką aluzję:

- To niepojęte - powiedziałem - że centrala nieustannie zmienia stan w dywizjonach lekkiej artylerii. Zwłaszcza teraz, kiedy organizuje się Armia Czerwona, jest to dokuczliwe. Nie wiecie przypadkiem, towarzyszu komandirze, ilu kiedyś było ludzi w dywizjonie?

Splunął i nie wiedział:

- My, kawalerzyści, nie troszczymy się przecież o artylerię. Sam nie wiem, ilu ludzi mam mieć w pułku, bo nie przysłali żadnych dyrektyw. Dostałem rozkaz: „zebrać pułk”, więc go zebrałem. Ten ma kolegę, ten także i tak to rosło. Jak ich będzie za dużo, nazwę go na przykład brygadą. Gdzie tam do nas Kozacy.

Kiedy odszedł, wiedziałem tyle, co przedtem i na całe nieszczęście dostałem taki oto telegram z Symbirska:

„Ze względu na poważną sytuację na froncie mianowano Was dowódcą frontu. W przypadku przerwania naszych pozycji na rzece ściągnijcie pułki na pozycje KluczewoBugulma. Zorganizujcie komisję nadzwyczajną dla obrony miasta i wytrwajcie do ostatniego żołnierza. Ewakuację miasta zacznijcie, jeśli nieprzyjaciel zbliży się na odległość 50 wiorst.

Zmobilizujcie mieszkańców do 52 roku życia i rozdajcie im broń. Wysadźcie most żelazny na Ikce pod Kluczewem w stosownej porze. Wyślijcie pociąg pancerny na rozpoznanie i wysadźcie tory w powietrze”...

Telegram wypadł mi z ręki, a kiedy się opamiętałem z pierwszego szoku, doczytałem do końca: „Podpalcie elewator. Co się nie da wynieść, zniszczcie. Oczekujcie posiłków, postarajcie się o kwatery dla wojska 13-Nieznane przygody Szwejka i o jego wyżywienie. Zorganizujcie tabory i prawidłową dostawę amunicji na pozycje. Przystąpcie do wydawania gazety dla uspokojenia ludności w językach rosyjskim i tatarskim. Wyznaczcie komitet rewolucyjny. Niewypełnienie rozkazu lub błędne.wykonanie karane będzie wedle prawa czasu wojennego. Rewolucyjna rada wojenna frontu wschodniego”.

Był wieczór, a ja nawet nie zapaliłem światła. Siedziałem w fotelu, a kiedy księżyc zajrzał oknem do mojej kancelarii, zobaczyłem człowieka siedzącego w tymże fotelu, trzymającego w ręku telegram i głupio wpatrującego się w półmrok gabinetu.

Tak mnie zastało i ranne słońce. Rankiem nie wytrzymała tego ikona wisząca w rogu, spadła ze ściany i się rozbiła.

Czuwasz stojący na straży przed drzwiami zajrzał do wnętrza i karcąco pogroził ikonie palcem: „, - Swołocz jedna, spada, spada i zbudzi człowieka, Q świtaniu wyjąłem z kieszeni podobiznę mojej matki - nieboszczki, łzy zalały mi oczy i szepnąłem:

- Droga mateczko! Kiedy przed laty mieszkałem z tobą na ulicy Mileszowskiej 4 na Królewskich Winogradach, nigdy byś nie pomyślała, że twój były syneczek po piętnastu latach ma, oprócz innych rzeczy, ściągać pułki na pozycję KluczewoBugulma, wysadzać żelazne mosty na Ikce i pod Kluczewem, minować tory, podpalić elewator i wytrwać do ostatniego człowieka w obronie miasta. Czemuż raczej nie zostałem benedyktynem, jak chciałaś, kiedy po raz pierwszy zostałem drugorocznym w kwarcie. Miałbym spokój. Odprawiłbym mszę i piłbym klasztorne wino.

Jakby w odpowiedzi coś podejrzanie zahuczało na południowo - wschodnich krańcach miasta, potem zadudniło po raz drugi i trzeci.

- Pięknie rżnie artylerią - rzekł ordynans, który akurat przy.

był z frontu. - Kapelowcy ^przeszli Ik i z polską dywizją2 idą na nasze prawe skrzydło. Twerski pułk ustępuje.

Wysłałem na front ten oto rozkaz:

„Jeśli grupa generała Kapela przeszła Ik i z polską dywizją nacierają na prawe skrzydło, przejdźcie Ik na drugą stronę i ruszcie na ich lewe skrzydło. Wysyłam kawalerię piotrogrodzką na tyły przeciwnika”.

1 Kapelowcy - generał Kapel, członek Sztabu admirała Kołczaka, uczestniczył podczas tzw. pierwszej interwencji Ententy.

‘ polska dywizja - jedna z dwu dywizji syberyjskich walczących na Syberii, najpewniej chodzi o dywizję gen. Żeligowskiego.

Zawołałem kpmandira jazdy piotrogrodzkiej.

- Nasze pozycje przerwano - powiedziałem - tym więc łatwiej przedostaniecie się na tyły przeciwnika i weźmiecie do niewoli całą polską dywizję.

- Dobrze - odpowiedział komandir jazdy piotrogrodzkiej, zasalutował i odszedł.

Podszedłem do aparatu i zatelegrafowałem do Symbirska: „Wielkie zwycięstwo. Pozycje na rzecze Ik przerwane. Atakujemy ze wszystkich stron. Kawaleria na tyłach przeciwnika. Wielu jeńców.”

13.II.1921

Wielkie dni Bugulmy

Napoleon był głupcem. Co to się biedak nie nastarał, aby przeniknąć tajemnice strategii, czego to nie studiował, zanim wymyślił swój nierozerwalny szyk. Był w szkołach wojskowych w Brienne i w Paryżu i miał znakomicie opracowaną taktykę wojenną, a w końcu przegrał pod Waterloo.

Wielu go naśladowało i zawsze obrywali cięgi. Dzisiaj po wielkich dniach Bugulmy zwycięstwa Napoleona - Zaczynające się zajęciem półwyspu L’Aiquilette, poprzez Mantuę i Castiglione, Aspry itd. - wydają mi się strasznym głupstwem. Jestem przekonany, że gdyby Na-’

poleon pod Waterloo postępował tak jak ja, byłby niewątpliwie rozbił Wellingtona.

Blucher uderzył tam w prawe skrzydło Napoleona, który powinien uczynić to, co ja zrobiłem pod Bugulmą, kiedy oddziały ochotników generała Kapela i dywizja polska były na naszym prawym skrzydle.

Czemu nie wydał rozkazu, by jego gwardia Uderzyła na lewe skrzydło Bilichera, jak ja to nakazałem uczynić jeździe piotrogrodzkiej.

Jazda piotrogrodzka dokonała prawdziwych cudów, ponieważ ziemia rosyjska jest bezkresna i na jakimś tam kilometrze nie stanowi problemu. Szli aż na Menzeiinsk i przyszli pod Cziszmę oraz Bóg wie jeszcze gdzie na tyły przeciwnika i gnali go przed sobą, tak że jego zwycięstwo skończyło się klęską.

Niestety, przy tej okazji większość naszych nieprzyjaciół ustąpiła aż ku Belebeji i Bugurusianowi a mniejszość, gnana od tyłu przez jazdę piotrogrodzka, doszła aż na odległość piętnastu wiorst od Bugulmy.

W tych wielkich dniach Buguimy przed nieprzyjacielem ustępował nieustannie twerski pułk rewolucyjny na czele z towarzyszem Jerochimowem.

Wieczorem pułk rozłożył się jak zwykle po wioskach tatarskich i gdy zjedzono wszystkie gęsi i kury, ustępował znowu bliżej Bugulmy i stawał w nowych wioskach, aż wreszcie w pełnym szyku i porządku wstąpił do miasta.

Z drukarni przybiegli do mnie z wiadomością, że dowódca pułku twerskiego towarzysz Jerochimow grozi dyrektorowi rewolwerem i zamierza drukować jakiś rozkaz i ogłoszenie.

Wziąłem ze sobą swych czterech Czuwaszów, dwa brauningi, rewolwer systemu Colta i wybrałem się do drukarni, gdzie w kancelarii zobaczyłem siedzącego na jednym krześle dyrektora drukarni, a naprzeciwko niego, na drugim, towarzysza Jerochimowa. Dyrektor drukarni znajdował się w nieco nieprzyjemnej sytuacji, bowiem sąsiad trzymał rewolwer przystawiony do jego skroni i mówił:

- Wydrukujesz to, czy nie wydrukujesz?

Usłyszałem mętną odpowiedź dyrektora drukarni:

- Nie wydrukuję, nie mogę, gołąbeczku.

Na Co jego sąsiad z rewolwerem skamlał:

- Wydrukuj, duszyczko, kochaneczku, gołąbeczku, wydrukuj, proszę cię.

Kiedy mnie zobaczyli, Jerochimow najwyraźniej zakłopotany podszedł do mnie, objął mnie, serdecznie potrząsnął ręką i obracając się ku dyrektorowi, mrugnął do niego i rzekł:

- My się tak bawimy razem od pół godziny. Ja długo go już nie widziałem.

Zauważyłem, że dyrektor drukarni splunął i otwarcie zamruczał:

- Piękna zabawa!

- Słyszałemmówię Jerochimowiże znowu chcieliście coś wydrukować, ogłoszenie jakieś, rozkaz lub coś podobnego. Nie bylibyście tak łaskawi i nie dali mi przeczytać tekstu?

- Ja tylko zażartowałem, towarzyszu Gaszek, troszeczkę pożartowałem - odpowiedział Jerochimow jakimś smutnym głosem.

-* Nie chciałem z tego wyciągać jakichkolwiek konsekwencji.

Wziąłem ze stołu oryginał tego, co miało zostać wydrukowane, a czego nie czytali nigdy obywatele Bugulmy, którzy z pewnością byliby zaskoczeni tym, co dla nich przygotował Jerochimow, bowiem w oryginale napisano:

Ogłoszenie nr l Wracając na czele zwycięskiego pułku twerskiego, ogłaszam teraz, iż przejmuję władzę nad miastem i okolicy. Organizuję nadzwyczajny trybunał rewolucyjny, którego ja jestem przewodniczącym. Pierwsze posiedzenie odbędzie się jutro a przypadek, który będzie sądzony, jest wielkiego znaczenia. Przed nadzwyczajnym trybunałem rewolucyjnym stanie komendant miasta Gaszek, ponieważ jest kontrrewolucjonistą i spisków, cem. Jeśli zostanie skazany na śmierć przez rozstrzelanie, wyrok będzie wykonany w ciągu 12 godzin. Zwracam uwagę obywatelom, iż każdy opór karany jest na miejscu.

Jerochimow dowódca miasta i okolicy Do ogłoszenia mój przyjaciel Jerochimow zamierzał dołączyć jeszcze ten rozkaz:

Rozkaz nr 3

Nadzwyczajny trybunał rewolucyjny okręgu wojennego buguimskiego powiadamia, iż były dowódca miasta Gaszek został za kontrrewolucję i spisek przeciw władzy radzieckiej rozstrzelany na podstawie wyroku nadzwyczajnego trybunału rewolucyjnego.

Jerochimow przew. nadzw. komitetu rew.

- Jest to naprawdę tylko żarcik, mój gołąbeczku - rzekł miękko Jerochimow. - Chcesz rewolwer, bierz go, do kogo’bym strzelał.

Podejrzana mi była miękkość jego głosu, odwróciłem się i zobaczyłem, że moi czterej Czuwasze mierzą do niego za swych rusznic i zachowują się przy tym straszliwie groźnie i twardo.

Nakazałem” by opuścili rusznice do nogi, przyjąłem rewolwer od Jerochimowa, który wbijając we mnie swe dziecięco niebieskie oczy, rzekł cicho:

- Jestem aresztowany, czy na wolności?

Roześmiałem się:

- Głupiec jesteście, towarzyszu Jerochimow. Z powodu ^takich żarcików przecież nikogo się nie zamyka. Sam powiedziałeś, że to naprawdę tylko żarcik. Powinienem był was zamknąć z innego powodu.:

Z powodu waszego haniebnego powrotu. Polaków rozbiła nasza jazda piotrogrodzka, a wy przed nimi wycofaliście się do miasta. Wiecie, iż mamy telegram z Symbirska, w którym nakazuje się, aby rewolucyjny pułk twerski ponownie zdobył wawrzyny dla swego starego rewolucyjnego sztandaru? Rewolwer, który mi oddaliście, zwrócę pod jednym warunkiem - natychmiast wyjedziecie z miasta, okrążycie Polaków i przyprowadzicie jeńców. Żadnemu jeńcowi nie śmie spaść włos z głowy. To wam mówię, inaczej będzie źle z tobą. Przyznasz przecie, że się przed Symbirskiem nie mogę kompromitować. Zatelegrafowałem już, iż pułk twerski przywiódł wielu jeńców.

Uderzyłem pięścią w Stół:

- A gdzie ty masz jeńców? Gdzie ich masz? - I dodałem groźnym, złym głosem, wymachując mu pięścią pod nosem: - Poczekaj, ty za to odpowiadasz. Czy chcesz mi jeszcze coś powiedzieć, nim pójdziesz z pułkiem po jeńców? Wiesz o tym, że jestem komendantem frontu, największym naczelnikiem?

Jerochimow stał jak świeca, mrugał tylko ze wzruszenia, aż wreszcie zasalutował i zameldował:

- Jeszcze dzisiaj wieczorem rozbiję Polaków i przyprowadzę jeńców. Dziękuję Warn., Oddałem mu rewolwer, uścisnąłem rękę i pożegnałem się z nim serdecznie.

Jerochimow wspaniale dotrzymał danego słowa. Rano pułk twerski przyprowadził jeńców. Wypełnili koszary, nie mieliśmy ich gdzie pomieścić.

Poszedłem na nich popatrzeć i cudem z przerażenia nie omdlałem.

Zamiast Polaków, Jerochimow nazbierał po wioskach Tatarów - wieśniaków, ponieważ Polacy nie czekali na niespodziewany atak pułku twerskięgo i tchórzliwie uciekli.

16.2.1921

Nowe niebezpieczeństwo

Towarzysz Jerochimow absolutnie nie mógł zrozumieć, iż spokojni Tatarzy, rodzimi mieszkańcy, nie są Polakami i kiedy wydałem rozkaz, aby wszyscy domniemani „jeńcy”, których pozbierał po wioskach, zostali wypuszczeni na wolność, poszedł do wojskowego urzędu telegraficznego piotrogrodzkiego pułku jazdy i starał się przesłać Rewolucyjnej Radzie Wojennej Frontu Wschodniego telegram: „Informuję, iż po trzydniowych walkach rozbiłem wraz z mym twerskim pułkiem rewolucyjnym nieprzyjaciela. Ogromne straty u nieprzyjaciela. Wziąłem do niewoli l 200 białych, których komendant miasta wypuścił na wolność. Proszę o przysłanie komisji nadzwyczajnej oraz śledztwo w tej całej sprawie. Dowódca miasta towarzysz Gaszek jest całkowicie niepewny, kontrrewolucjonista i ma związki z nieprzyjacielem. Proszę o zezwolenie na zorganizowanie czerezwyczajki. Jerochimow, dowódca twerskiego pułku rewolucyjnego”.

Naczelnik urzędu telegraficznego przyjął telegram od Jerochimowa, zapewnił go, że zostanie wysłany, jak tylko zwolni się linia, siadł w sanie i przyjechał do mnie.

- Wot wam, batiuszka, i Juriew den - rzekł do mnie z wyrazem absolutnej beznadziei. - Przeczytajcie to sobie - podał mi telegram towarzysza Jerochimowa.

Przeczytałem telegram i spokojnie schowałem go do kieszeni. Naczelnik urzędu telegraficznego zaczął się drapać po głowie, przy czym nerwowo zamrugał i powiedział:

- Przyznacie, iż moje położenie jest trudne, diabelsko ciężkie. Według rozporządzenia komisariatu ludowego muszę od dowódców pułków przyjmować telegramy. A wy sobie z z pewnością życzycie, abym tego telegramu nie posłał. Chciałem, abyście się zaznajomili z jego treścią i posłali równocześnie telegram przeciwko towarzyszowi Jerochimowi.

Oznajmiłem naczelnikowi urzędu, że niezwykle wysoko cenię ludowy komisariat wojny, ale że my nie jesteśmy na tyłach jak oni. Tutaj jest front. Jestem dowódcą frontu i mogę robić co chcę. Rozkazuję, abyście przyjmowali od towarzysza Jerochimowa tyle telegramów, ile tylko zechce mu się ułożyć. Zakazuję wszakże, abyście je odsyłali i polecam, abyście je natychmiast przynosili do mnie.

- Poza tym - kończyłem - pozostawiam was na wolności, ale zwracam uwagę, iż najmniejsze odstępstwo od naszego programu będzie miało takie następstwa, że sobie ich nawet nie potraficie wyobrazić.

Potem piłem z nim herbatę, przy której rozmawialiśmy o całkiem zwyczajnych rzeczach i pożegnałem go zwracając uwagę, aby powiedział Jerochimowi, iż telegram został wysłany.

Po kolacji Czuwasz stojący na warcie zameldował, że cały budynek dowództwa jest otoczony przez dwie roty twerskiego pułku rewolucyjnego oraz że towarzysz Jerochimow przemawia do żołnierzy i ogłasza koniec tyranii.

Rzeczywiście w tej samej chwili pojawił się w kancelarii towarzysz Jerochimow z oddziałem dziesięciu żołnierzy, którzy z osadzonymi na karabinach bagnetami, zajęli pozycję koło drzwi.

Towarzysz Jerochimow nie mówiąc do mnie ani słowa zaczął ich rozstawiać po kancelarii.

- Ty idziesz tam, ty tutaj, ty stań tam, ty idź tam do kąta, ty staniesz przy tym oknie, ty przy tamtym, a ty będziesz zawsze przy mnie.

Skręcałem papierosa, a kiedy go zapaliłem, byłem otoczony bagnetami i mogłem obserwować, co też towarzysz Jerochimow będzie dalej robił.

Jego niepewne spojrzenie świadczyło, że nie wie, jak się do tego zabrać. Podszedł do biurka z urzędowymi papierami, rozdarł chyba ze dwa, a potem przez chwilę Chodził po kancelarii, strzeżony od tyłu przez żołnierza z bagnetem.

Inni, którzy stali wokół mnie rozstawieni po kątach, zachowywali się poważnie, aż jeden z nich, młodziutki zapytał:

- Towarzyszu Jerochimow, można zapalić?

- Palcie - odparł Jerochimow i usiadł naprzeciwko mnie. Podsunąłem mu tytoń i bibułki. Zapalił i niepewnym głosem powiedział:

- To jest tytoń symbirski?

- Z dońskiej obłasti - odpowiedziałem krótko i jakby go nie było zacząłem przewracać papiery. ‘

Zapanowała uciążliwa cisza. W końcu Jerochimow cichym głosem powiedział: ‘

- Co byście na to powiedzieli, towarzyszu Gaszek, gdybym ja był przewodniczącym czerezwyczajki?

- Tego mógłbym wam jedynie pogratulowaćodpowiedziałem. - Chcecie sobie jeszcze zapalić?

Zapalił i mówił dalej tak jakoś smutnie:

- A nie myślicie, towarzyszu Gaszek, że ja nim naprawdę jestem, że zostałem mianowany przewodniczącym czerezwyczajki przez Rewolucyjną Radę Wojenną Frontu Wschodniego.

Wstał i dobitnie powiedział:

- I że jesteście w mych rękach.

- No dalej - spokojnie odpowiedziałem - pokażcie mi mandat...

- Naplewat na mandaty - rzekł Jerochimow. - I bez mandatu mogę was zamknąć.

Roześmiałem się:

- Siądźcie sobie spokojnie, towarzyszu Jerochimow, gdzie siedzieliście, zaraz przyniosę samowar i porozmawiamy sobie ó,tym, jak się powołuje przewodniczących czerezwyczajki.

- A wy nie macie tutaj nic do roboty - obracałem się wokół siebie i mówiłem do orszaku Jerochimowa. - Zobaczcie, czy nie ma was już na dworze! W końcu powiedźcie im, towarzyszu Jerochimow, aby natychmiast stąd zniknęli.

Jerochimow roześmiał się z zakłopotaniem:

- Idźcie, gołąbki, i powiedźcie tym na zewnątrz, niech także idą do domu.

Kiedy wszyscy odeszli i przynieśli samowar, powiedziałem do Jerochimowa:

- Widzicie, gdybyście mieli mandat, moglibyście mnie zamknąć i rozstrzelać, w ogóle zrobić ze mną wszystko, co sobie wyobraziliście, iż możecie uczynić jako przewodniczący czerezwyczajki.

- Ja ten mandat dostanę - cicho odezwał się Jeroch)impw. - Zpewnością dostanę, mój ty miły.;

Wyjąłem z kieszeni nieszczęsny telegram Jerochimowa i mu go pokazałem.

- Jak się znalazł u was - wstrząśnięty wygłosił Jerochimow. - Miał być już dawno wysłany.

- Rzecz w tym, drogi przyjacielu - odpowiedziałem grzecznie - że wszystkie telegramy wojskowe muszą być podpisane przez dowódcę frontu i dlatego przynieśli mi telegram do podpisu. Jeśli sobie życzycie i obstajecie przy swoim, bez zastrzeżeń podpiszę i możecie go sam odnieść do urzędu telegraficznego, abyście wiedzieli, że się was nie boję.

Jerochimow wziął swój telegram, podarł go, zapłakał, zaszlochał:

- Duszko, gołąbeczku, ja tylko tak, prosti, drug mój ty jedyny.

Piliśmy herbatę aż do drugiej godziny w nocy. Został u mnie na noc, spaliśmy na jednym łóżku, rano dalej piliśmy czaj, a na drogę do domu dałem mu ćwierć libry dobrego tytoniu.

20.2.1921

Wioski potiomkinowskie

Od wielkich dni Bugulmy upłynęła już ósma doba a po piotrogrodzkim pułku jazdy nie było ani śladu. Towarzysz Jerochimow, który od ostatniej afery pilnie mnie odwiedzał, każdego dnia wypowiadał niezachwiane podejrzenie, że jazda piotrogrodzka przeszła,na stronę nie^

przyjaciela i proponował: l. Ogłosić ich za zdrajców republiki. 2. Posłać do Moskwy telegram do Trockiego, w którym miałbym wyjaśnić szczegóły ich haniebnego przejścia. 3. Zorganizować trybunał rewolucyjny.frontu i postawić przed nim naczelnika urzędu telegraficznego kawalerii piotrogrodzkiej, ponieważ tenże musi wiedzieć, co się dzieje. A jeśli nie wie, postawić go również, ponieważ jest naczelnikiem „svjazi” ‘.

Towarzysz Jerochimow był w swoim szczuciu bardzo dokładny i punktualny. Przychodził o ósmej i szczuł do wpół do dziesiątej, potem odchodził i pojawiał się z nowymi oskarżeniami o drugiej i kontynuował je do godziny czwartej. Wieczorem pojawiał się znowu i przy herbacie do dziesiątej, jedenastej szczuł przeciwko piotrogrodczykom na nowo.

Chodził przy tym ze zwieszoną głową po kancelarii i melancholijnym głosem zawodził:

- To straszne” taka hańba dla rewolucji.TelegraCajmy, połączmy się wprost z Moskwą.

- Wszystko zmieni się na lepsze - pocieszałem go. - Przyjdzie czas, kiedy zobaczysz, towarzyszu Jerochimow, że piotrogrodzcy powrócą., Tymczasem dostałem telegram od Rewolucyjnej Rady Wojennej Frontu Wschodniego: „Podajcie liczbę jeńców. Ostatni telegram o wielkim zwycięstwie pod Bugulmą niejasny. Jazdę piotrogrodzka wyślijcie do trzeciej armii pod Bugurusłan. Podajcie, czyście wykonali wszy’ naczelnik „svjazi” - naczelnik łączności stko, co było w ostatnim telegramie. Podajcie też, ile wydaliście nunterów pisma propagandowego w językach tatarskim i rosyjskim. Wyślijcie kuriera ze szczegółowym sprawozdaniem z waszych działań. Rewolucyjny pułk twerski skierujcie na dogodne pozycje. Sporządźcie wezwanie do żołnierzy białej armii, aby przechodzili do nas i rozrzućcie je z, aeroplanu. Każdy błąd lub niewypełnienie poszczególnych punktów karze się według prawa obowiązującego w czasie stanu wojennego”.

Po niedługim czasie dostałem nowy telegram: „Kuriera nie posyłajcie. Oczekujcie inspektora Frontu Wschodniego i naczelnika oddziału politycznego Rewolucyjnej Rady Wojennej wraź z członkiem Rady, towarzyszem Morozowem, którzy zostali wyposażeni w pełnomocnictwa.

Towarzysz Jerochimow był akurat obecny. Kiedy przeczytałem ostatni telegram, podałem go Jerochimowi, aby zobaczyć, jakie wrażenie zrobiła na nim ta straszna inspekcja, która była przecież jego pragnieniem.

Było widać, iż toczy się w nim ciężka wewnętrzna walka. Jakaż to okazja, by pomścić się na mnie, poskarżyć się na mnie. Błysk radosnego uśmiechu, który się w pierwszym momencie pojawił na jego twarzy, znikł jednak po chwili i zmienił się w wyraz troski i cierpienia.

- Przepadłeś, gołąbku - powiedział smutnie - stracisz chwacką głowę.

Chodził po kancelarii i śpiewał mi tęsknym głosem:

Gołowa ty moja udałaja, kak dolgo ja budu tiebja nosit2.

Potem usiadł i mówił dalej:

- Ja na twoim miejscu uciekałbym na Mezelinsk, potem do Osy i z Osy do Permu i szukajcie mnie, głupkowie. Oddasz mi dowództwo miasta i frontu, a ja już wszystko doprowadzę do porządku.

- Myślę - powiedziałem - że nie mam się czego obawiać.

Jerochimow znacząco gwizdnął:

- Nie ma się czego obawiać. Zmobilizowałeś konie? Nie zmobilizowałeś. Masz gdzieś ‘zakładników spośród tutejszych obywateli? Nie masz. Nałożyłeś kontrybucję na miasto? Nie nałożyłeś. Zamknąłeś kontrrewolucjonistów? Nie zamknąłeś. Znalazłeś w ogóle jakiegoś kontrrewolucjonistę? Nie znalazłeś. A teraz mi jeszcze powiedz: Kazałeś 2 Głowo ty moja chwacką, jak długo będę cię nosił?

rozstrzelać chociaż jednego popa lub kogoś ze stanu kupieckiego? Nie kazałeś. Kazałeś rozstrzelać byłego prystawa? Też nie kazałeś. A były burmistrz miasta jest żywy czy martwy? Żywy. Więc widzisz, a ty jeszcze mówisz, że nie masz się czego obawiać. Źle jest z tobą, mój druhu.

Wstał, chodził po kancelarii i gwizdał znowu:

Gotowa ty moja udaląja, kak dołgo ja budu ttóbja nosit.

Chwycił się za głowę, a kiedy ja tymczasem spokojnie patrzyłem, jak się szwaby mrowią na ciepłej ścianie przy piecu, Jerochimow zaczął biegać od okna do okna i znowu ku drzwiom, chwytał się za głowę i jęczał:

- Co robić? Przepadłeś, gołąbku. Stracisz dziarsko głowę.

Biegał tak chyba przez pięć minut, potem usiadł bezradnie na stołku i powiedział:

- Tutaj niczego nie da się już zrobić/Gdybyś przynajmniej mógł powiedzieć, iż masz więzienie pełne. Ale kogo ty tam masz? No, kogo.

Gdybyś chociaż mógł pokazać inspekcji, ze spaliłeś jakiś dwór, w którym ukrywali się kontrrewolucjoniści. Ale ty nie możesz pokazać niczego, zupełnie niczego. Nawet rewizji w mieście nie zrobiłeś. Ja, szczerze ci mówię, lubię cię; ale mam o tobie bardzo złe mniemanie. - Wstał, zapiął pas, zatknął za pas rewolwer i półmetrowej długości kaukaski l kindżał, podał mi rękę i zapewnił, że chce mi pomóc, że nie wie wpraw-;]

dzie, jakim sposobem, ale że z pewnością na jakiś pomysł wpadnie, Po jego odejściu posłałem w odpowiedzi telegram do Symbirska:

„Liczbę jeńców ustalamy. Ruchliwość frontu oraz brak map nie pozwalają na szczegółowe przedstawienie zwycięstwa pod Bugulmą. Inspekcja przekona się na miejscu. Wydawanie pisma w językach tatarskim i rosyjskim związane z trudnościami. Nie ma tatarskich zecerów, mało rosyjskich czcionek, biali wywieźli maszyny drukarskie. Jeśli zostanie skierowany do Bugulmy park lotniczy, mogę rozrzucić z aeroplanu wezwanie do białej armii. Twerski pułk rewolucyjny w rezerwie w mieście”., Spałem snem sprawiedliwych, a rankiem przyszedł po mnie Jerochimow i oświadczył, że wymyślił coś, by mnie ocalić i że nad tym pracowali przez całą noc.

Wiódł mnie przez miasto do dawnej cegielni, gdzie spotkałem patrol z 5 roty twerskiego pułku rewolucyjnego, który w tym miejscu stał z karabinami, na które nasadzono bagnety i kiedy ktoś przejeżdżał, krzyczano:

- Jedź na lewo, tędy nie wolno. ‘, Pośrodku tego miejsca czekała mnie mała niespodzianka. Trzy świeżo usypane groby. Na każdym z nich kołek z tabliczką i napisem. Pierwszy grób miał napis. „Tutaj jest pochowany rozstrzelany były prystaw.

Był rozstrzelany w październiku 1918 jako kontrrewolucjonista”. Na drugim grobie napisano: „tutaj jest pochowany rozstrzelany pop. Był rozstrzelany w październiku 1918 za kontrrewolucję”. Na trzecim grobie napis: „Tu jest pochowany burmistrz miasta. Był rozstrzelany za kontrrewolucję w październiku 1918”.

Trzęsły mi się nogi i podpierany przez towarzysza Jerochimowa wracałem do miasta.

- Przez noc byliśmy z tym gotowi - rzekł Jerochimow. - Przyrzekłem ci, że pomogę, abyś mógł coś pokazać inspekcji, kiedy przyjdzie.

Długo nie wiedziałem, jak by ci pomóc, aż wymyśliłem, tę oto rzecz.

Chcesz ich zobaczyć?

- Kogo?zapytałem lękliwie.

- No, tego popa, burmistrza i prystawa - odpowiedział Jerochimow. - Mam ich wszystkich zamkniętych w świńskim chlewiku, a jak będzie po inspekcji, puszczę ich do domu. Nie myśl sobie, że się o tym ktoś dowie. Do grobów nikomu nie wolno. Moi mołojcy trzymająjęzyk za zębami, a ty możesz się przed inspekcją czymś wykazać.

Popatrzyłem na niego z profilu, jego rysy przypominały mi Potiomkina. I poszedłem sprawdzić, czy mówi prawdę. Przekonałem się, że Jerochimow nie łgał. Ze świńskiego chlewika odzywał się basowy śpiew popa, który śpiewał jakiś wielce smutny psalm z refrenem: „Hospodi pomiłuj, hospodi pomiłuj”.

Pomyślałem o potiomkinowskich wioskach.

26.2.1921

(

Kłopoty z jeńcami

Piotrogrodzki pułk jazdy całkowicie zwiódł oczekiwania towarzysza Jerochimowa. Nie tylko nie przeszedł na stronę nieprzyjaciela, ale przyprowadził jeńców - dwa szwadrony Baszkirów, którzy zbuntowali się przeciwko rotmistrzowi Bachiwalejewowi i przeszli na stronę Armii Czerwonej. Zbuntowali się dlatego, że Bachiwalejew podczas odwrotu nie pozwolił im na podpalenie jakiejś wioski. Szukali tedy szczęścia po drugiej stronie.

Oprócz Baszkirów przywiedli również piotrogrodzcy innych jeńców, młodych chłopaków w wieku od siedemnastu do dwudziestu lat, w łapciach, którzy zmobilizowani przez białych, czekali najbliższej okazji, aby dać dyla.

Było ich około trzystu, w podartych narodowych strojach. Między nimi znaleźli się Tatarzy, Mordwini, Czeremisi, którzy sens wojny domowej pojmowali tak samo jak rozwiązywanie równań któregoś stopnia.

Przyszli w szyku, z gwintówkami i nabojami oraz przyprowadzili swego pułkownika, którego gnali przed sobą. Stary cesarski pułkownik szedł najeżony, dziko toczył oczyma i nawet w niewoli nie zaprzestał powtarzać swym onegdajszym podkomendnym, że są „swołocz” i że im zbije „mordu”.

Rozkazałem, aby jeńców umieszczono w opustoszałej gorzelni i zapisano na strawne w połowie w pułku jazdy piotrogrodziej, a częściowo w drugiej - w rewolucyjnym pułku twerskim.

Po wydaniu rozkazu przybiegli do mnie towarzysz Jerochimow oraz komendant jazdy piotrogrodzkiej żądając kategorycznie, abym jako dowódca frontu i miasta sam żywił jeńców.

Towarzysz Jerochimow wyznał również, iż zamiast karmić przypadającą na niego część plennych, każe ich raczej rozstrzelać.

Komendant jazdy piotrogrodzkiej kopnął towarzysza Jerochimowa w kostkę i zażądał, aby nie mówił głupstw. Nikomu nie pozwoli rozstrzelać swych jeńców, mógł to zrobić zaraz na froncie, a nie dopiero dzisiaj, kiedy cała jego jazda przez ten czas dzieliła się z nimi chlebem i tytoniem.

‘ re Jeśli każe kogokolwiek rozstrzelać, to jedynie pułkownika 54 sterlitamackiego pułku, Makarowa.

Wystąpiłem przeciwko temu projektowi i przypomniałem, iż wszyscy oficerowie dawnej armii carskiej, jeśli zostaną wzięci do niewoli, są mobilizowani na podstawie dekretu z 16 czerwca 1918 roku.

Pułkownika Makarowa wyślemy do sztabu frontu wschodniego, gdzie znajduje się już wielu byłych oficerów carskich i służą bezpośrednio w sztabie. ‘

Towarzysz Jerochimow rzucił uwagę, że w taki sposób kontrrewolucja rozłazi się po sztabach Armii Czerwonej. Wyjaśniłem mu, iż opiekę nad nimi roztoczyły organa polityczne i że służą oni wyłącznie jako specjaliści. Aż dziw, że Jerochimow w swoim radykalizmie nie zaczął płakać:

- Gołąbeczku. o nic innego nie proszę, daj mi tego pułkownika.

Potem mówił z pogróżką w głosie:

- Wiesz dobrze, iż w najbliższych dniach przyjdzie tutaj inspekcja.

Co ci powie? Wpadł w nasze ręce pułkownik, a żyw i zdrów od nas odjechał. Pluj na dekrety, może je także przygotowali specjaliści.

Komendant jazdy piotrogrodzkiej nagle wstał i wrzasnął na Jerochimowa:

- Lenin jest specjalistą? Mów, nie kręć! Rada komisarzy ludowych, która wydaje dekrety, to specjaliści? Kakaja ty swołocz, sukinsyn!

Wziął Jerochimowa za kołnierz, wyrzucił za drzwi i wściekał się dalej:

- Gdzie był jego pułk, kiedy braliśmy Czużmy, zagarnęliśmy dwa szwadrony Baszkirów i batalion 54 sterlitamackiego pułku z pułkownikiem na czele? Gdzie ukrywał się ze swoim rewolucyjnym pułkiem twerskim?. Gdzie był ze swymi żołnierzami, kiedy kapelowcy wraz z Polakami byli już dwadzieścia pięć wiorst od Bugulmy? Wezwę swoją kawalerię i wypędzę, cały jego sławny pułk rewolucyjny na pozycje. Karabiny maszynowe rozstawię za ich plecami i w taki sposób pognam ich do ataku. Sklął jeszcze „po matuszce” Jerochimowa i jego pułk, a umilkł, kiedy zwróciłem mu uwagę, że taki sposób przeprowadzania dyslokacji wojsk jest wyłącznie prawem dowódcy frontu i to na podstawie rozkazu zwierzchniego sztabu.

Wrócił tedy do początku naszej rozmowy i dowodził, iż utrzymywanie jeńców jest obowiązkiem jedynie komendanta miasta i dowódcy fron14 - Nieznane przygody Szwejka tu. Na to nie da ani kopiejki. Ma w kasie pułkowej wszystkiego 12000

rubli, trzykrotnie słał już na polowe „kaznaczejstwo ‘ po pieniądze, ale nie dostał jeszcze ani rubla.

Zapewniłem go, że w swojej kasie jako dowódca frontu i komendant,:

miasta mam dwa ruble, a gdybym zliczył wszystko, co jestem - winien j różnym korporacjom, które zaopatrywały przechodzące tędy oddziały, wyniosło by to ponad milion rubli. Rachunki oczywiście wysyłam do intendentury symbirskiej poprzez „gosudarstwiennyj kontrol” 2, ale jak dotąd nie zapłacono ani jednego z moich rachunków, tak więc bilans mego jednomiesięcznego pobytu tutaj wynosi: aktywa dwa ruble, pasywa trochę ponad milion rubli. Podczas tak wspaniałych obrotów już trzeci dzień piję tylko herbatę z mlekiem i przegryzam białym chlebem - rano, w południe i wieczorem. Nie mam ani kawałka cukru, mięsa nie widziałem już od tygodnia, „szczi” nie jadłem już czternaście dni. Nie pamiętam już, jak wygląda masło albo słonina.

Komendantowi jazdy piotrogrodzkiej podczas wyliczania mej nędzy zwilgotniały oczy.

- Jeśli tak rzeczy się mają, będę żywił wszystkich jeńców. Na naszych terenach mam wielkie zapasy. Troszeczkę złapaliśmy na tyłach nieprzyjaciela - powiedział wyraźnie poruszony. Potem poprosił o dokładną liczbę jeńców i odszedł. Po jego wyjściu kazałem się połączyć ze sztabem frontu wschodniego i wymieniłem z nim kilka depesz, dwie o czysto ekonomicznym znaczeniu, a jedną dotyczącą liczby jeńców. Otrzymałem odpowiedź: „Wydano rozkaz »kaznaczejstwu« polowemu, aby wypłaciło wam zaliczkę w wysokości 12 min rubli. Jeńców wcielcie do armii: szwadrony baszkirskie włączcie do pułku piotrogrodzkiego jako oddział samodzielny, który po uzupełnieniu wziętymi do niewoli Baszkirami przeformujecie na pierwszy baszkirski pułk radziecki. Batalion 54

pułku sterlitamackiego włączcie do rewolucyjnego pułku twerskiego.

Jeńców rozdzielcie po rotach pułku. Pułkownika Makarowa natychmiast wyślijcie do dyspozycji sztabu frontu wschodniego. Jeśli będzie się opierać, rozstrzelajcie go”.

Posłałem po towarzysza Jerochimowa i po komendanta jazdy piotrogrodzkiej.

Przyszedł jedynie dowódca kawalerii piotrogrodzkiej. Zamiast Jerochimowa zjawił się adiutant pułku i poinformował, że towarzysz Jerochimow wziął dwu uzbrojonych żołnierzy i właśnie wyprowadził kaznaczejstwo - urząd finansowy w intendenturze gosudarstwiennyj kontrol - kontrola państwowa z gorzelni, gdzie trzyma się jeńców, pułkownika Makarowa i odszedł z nim do lasu., Konno dognałem Jerochimowa, gdy za Małą Bugulmą zniknął z żołnierzami w niskich świerczkach.

- Kuda? - wrzasnąłem na niego, Jerochimow zachował się tak, jak uczeń, kiedy go nauczyciel przyłapie, jak ładuje gruszki za pazuchę nie ze swojego drzewa.

Przez chwilę bezradnie patrzył na pułkownika, na świerczynę, na swoje buty i dopiero odezwał się nieśmiałym głosem:

- Na spacerek idę z pułkownikiem do lasu.

- Nu - powiedziałem - już dość pospacerowaliście, idźcie naprzód, a ja sam wrócę z pułkownikiem. - Najeżony pułkownik nie zdradzał ani trochę strachu. Prowadziłem konia za uzdę a pułkownik szedł obok.

- Pułkowniku Makarow - odezwałem się - uwolniłem was z niemiłej sytuacji, jutro was wyślę do Symbirska, do sztabu. Jesteście zmobilizowani - dodałem łagodnie.

Ledwo to powiedziałem, otrzymałem olbrzymią, niedźwiedzią łapą pułkownika taki cios w skroń, że bezgłośnie osunąłem się w śnieg na drodze. Myślę, że z pewnością byłbym tam zamarzł, gdyby mnie nieco później nie znaleźli dwaj muzyki jadący saniamlz Bugulmy. Zawrócili i odwieźli mnie do domu.

Na drugi dzień skreśliłem z listy jeńców pułkownika Makarowa, a z listy koni w dowództwie miasta mego wierzchowca, na którym umknął pułkownik Makarow, aby na powrót dostać się od czerwonych do swoich białych. I właśnie wówczas towarzysz Jerochimow, który podjechał do Klukweny, starał się za pośrednictwem dworcowego uraędu telegraficznego wysłać do Rewolucyjnej Rady Wojennej Frontu Wschodniego w Symbirsku ten oto telegram:

„Towarzysz Gaszek wypuścił na wolność wziętego do niewoli pułkownika Makarowa z 54 pułku sterlitamackiego i darował mu swego konia, aby mógł przedostać się na stronę nieprzyjaciół. Jerochimow”.

Telegram naprawdę doszedł do Symbirska...

9,3.1921

Przed Rewolucyjnym Trybunałem

Frontu Wschodniego „...Schlechte Leute haben keine Lieder” - napisał niemiecki poeta, kończąc dystych. Tego wieczoru tak długo w noc śpiewałem kilka tatarskich pieśni, że ludzie znajdujący się w moim pobliżu nie mogli spać ani nawet spokojnie wypoczywać. Wyciągnąłem z tego wniosek, iż niemiecki poeta kłamie. Myślę jednak, że to właśnie ja w całej okolicy najwcześniej udałem się na spoczynek, ponieważ w końcu i mnie samego zmęczyły te monotonne melodie kończące się refrenem: „El, et, bar, ale, ele, bar, bar, bar”.

Przebudził mnie jeden ż mych Cżuwaszów informując, że troje ludzi przyjechało na saniach i właśnie na dole pokazują strażnikom jakieś papiery. Dokładnie jego słowa brzmiały: „Trzy sanie, trzy ludzie, papierów na dole pełno, jeden, dwa, trzy papiery”. \J - Z tobą mówićkontynuował Czuwaszźli, kląć.

- Przyślij ich tutaj!

W tym momencie nagle rozwarły się drzwi i goście wtargnęli do mojej kancelariisypialni.;

Pierwszym był wąsaty i brodaty blondyn, drugim była kóbieta\zakutana w kożuch, trzecim mężczyzna z czarnym wąsem o niezwykle’Ostrym spojrzeniu...:

Przedstawili się jedno po drugim:

- Jestem Sorokin, Kalibanowa, jestem Agapow.

Ostatni dodał przy tym twardo i nieubłaganie:

- Stanowimy kolegium Rewolucyjnego Trybunału Frontu Wschodniego.

Poczęstowałem ich papierosami, przy czym Agapow zauważył:

- Jak widać - towarzyszu Gaszek - nie jest wam tutaj źle. Na palenie takiego tytoniu ludzie, którzy uczciwie służą rewolucji nie mogą sobie pozwolić.

1\1

Kiedy przynieśli samowar, rozmawialiśmy o zupełnie innych sprawach: Sorokin mówił o literaturze i wyznał, iż kiedy był lewym eserem wydał w Piotrogrodzie zbiór wierszy pod tytułem „Bunt”, który, niestety, został przez komisariat prasy skonfiskowany. Dzisiaj już tego nie żałuje, bo właściwie był to wygłup. Studiował neofilologię, a dzisiaj jest przewodniczącym Rewolucyjnego Trybunału Frontu Wschodniego.

Był to naprawdę subtelny, miły człowiek z delikatną jasną brodą, za którą go delikatnie pociągnąłem, kiedy piliśmy herbatę.

Towarzyszka Kalibanowa, była studentką medycyny i również kiedyś lewą eserką: sympatyczna, żywa osóbka znała całego Marksa na pamięć. Agapow - trzeci członek Rewolucyjnego Trybunału - reprezentował poglądy najbardziej radykalne. Pracował jako skryba u pewnego moskiewskiego adwokata, u którego swego czasu ukrywał się generał Lelenin. Według jego słów adwokat był największym padalcem na świecie, albowiem płacił mu miesięcznie piętnaście rubli. W „Ermitażu”

dał trzy razy więcej napiwku kelnerowi, który przyniósłszy mu porcję jesiotra wyraził również zgodę, aby adwokat plunął mu w twarz.

Cały jego wygląd wskazywał, że to wszystko, co poprzedzało upadek caratu uczyniło z niego człowieka srogiego, nieubłaganego, twardego i groźnego, który już dawno wyrównał rachunki z tymi. co mu płacili piętnaście rubli, a teraz walczy z cieniem przeszłości wszędzie, gdziekolwiek się znajdzie, przenosząc swą podejrzliwość na otoczenie i stale rozmyślając o jakichś nieznanych zdrajcach.

Mówił zwięźle, ucinanymi zdaniami pełnymi ironii. Kiedy go poprosiłem, aby wziął sobie kawałek cukru, powiedział:

- Tylko dla niektórych życie jest słodkie, towarzyszu Gaszek, ale i im zgorzknieje.

Podczas rozmowy, gdy, rzecz zeszła na to, że jestem Czechem, Agapow zauważył:

- Jak byś wilka nie karmił, zawsze na las spogląda.

Towarzysz Sorokin na uwagę Agapowa odpowiedział:

- Wszystko się wyjaśni podczas śledztwa.

Towarzyszka Kalibanowa uśmiechnęła się i powiedziała:

- Myślę, że powinniśmy towarzyszowi Gaszkowi pokazać nasze pełnomocnictwa.

Powiedziałem, że bardzo mnie to ucieszy, kiedy się wreszcie dowiem, z kim mam honor, ponieważ bez ważnego powodu nikomu nie pozwolę budzić się po nocy.

,”.W tym momencie Agapow otworzył mały neseser i pokazał takie pełnomocnictwo:”

Rewolucyjna Rada Wojenna Sztabu Frontu Wschodniego ‘

Nr 728-b Symbirsk Pełnomocnictwo wydaje się tym oto: A. Sorokinowi, Kalibanowej i Agapowowi, bowiem sq mianowani przez Rewolucyjną Radę Wojenną Sztabu Frontu Wschodniego i maja prawo prowadzić śledztwo na podstawie pełnomocnictwa przeciw komukolwiek i gdziekolwiek. Dla wykonywania wyroków przez nich ogłoszonych nakazujemy wszystkim jednostkom wojskowym oddać do ich dyspozycji żołnierzy w ilości żądanej.

Rewolucyjna Rada Wojenna Sztabu Frontu Wschodniego (podpis)

- Myślę, iż to zupełnie wystarczy, towarzyszu Gaszek - powiedziała Kalibanowa.

- Oczywiście - zgodziłem się - ale zdejmijcie kożuch, ponieważ zaraz znowu pojawi się tutaj samowar, a oprócz tego w izbie jest ciepło.

Agapow nie pozwolił, by mu umknęła okazja, więc zapytał:

- A wam nie jest ciepło? Myślę, że wam jest chyba gorąco.

- Mam tu termometr - odpowiedziałem - i jeśli chcecie, sprawdźcie tam pod oknem, czy temperatura jest właściwa.

Sorokin, najważniejszy z nich, odłożył swój półkożuszek na łóżko i oświadczył, iż zaraz po herbacie przystąpi do sprawy.

Jeszcze dzisiaj, gdy przypominam sobie towarzysza Agapowa, lubię go za jego szczerość, otwartość...

On był także pierwszy, który zażądał, abym nakazał odniesienie samowaru, bo teraz rozpocznie się przeciwko mnie rozprawa główna oraz śledztwo. Świadków przywoływać nie trzeba. NajzupełnieTwystarczy oskarżenie przygotowane w Symbirsku na podstawie telegramu towarzysza Jerochimowa o tym, że wypuściłem na wolność pułkownika Makarowa i darowałem mu własnego konia, aby mógł się przedostać do nieprzyjaciół.

Agapow więc proponuje zakończenie przesłuchania i domaga się dla mnie kary śmierci przez rozstrzelanie. Wyrok powinien być wykonany w ciągu dwunastu godzin.

Zapytałem towarzysza Sorokina, kto właściwie przewodniczy i kieruje rozprawą i otrzymałem odpowiedź, że wszystko jest w całkowitym porządku, ponieważ Agapow jest przedstawicielem strony oskarżającej.

Wtedy zażądałem, aby przywołano towarzysza Jerochimowa, albowiem w pierwszym porywie gniewu każdy człowiek może wysłać telegram.

Niech bezpośrednio zostanie przesłuchany jako świadek.

Agapow oświadczył, iż jest to właściwe, bowiem jeśli Jerochimow wysłał telegram, to najpewniej wie o mnie jeszcze więcej.

Zgodziliśmy się. że Jerochimow zostan,ie natycbmijast przyprowadzony, aby dał o mnie świadectwo.

Posiałem po Jerochimowa...

Przyszedł rozespany i zrzędzący. Kiedy go Agapow poinformował, że to, co przed sobą widzi, stanowi Rewolucyjny Trybunał Frontu Wschodniego, wysłany, aby zbadał na miejscu i rozsądził sprawę towarzysza Gaszka, twarz Jerochimowa przybrała wyraz doskonałej tępo^ 1\1 ‘ ‘! ‘..”‘,1

Patrzył na mnie i do dzisiaj jest psychologiczną zagadką, co rozegrało Się w jego duszy.

Jego wzrok przenosił się z jednego Członka Rewolucyjnego Trybunału na drugiego, a potem na mnie.

Podałem mu papierosa i powiedziałem:

- Zapalcie sobie, towarzyszu Jerochimow. Jest te ten sam dobry tytoń, który razem dotąd paliliśmy.

Jerochimow nadal głupio i bezmyślnie patrzył na całe zgromadzenie aż rzekł:

- Telegram, gołąbki moje, posłałem po pijanemu.

Towarzysz Sorokin wstał i miał wykład o zielonej żmii alkoholizmu.

Potem mówiła Kalibanowa w tym samym sensie, a wreszcie wstał Agapow i pełen goryczy zażądał surowej kary dla towarzysza Jerochimowa za pijaństwo, ponieważ tego przestępstwa dokonał będąc dowódcą rewolucyjnego pułku twerskiego.

Agapow, piękny w swym uniesieniu, domagał się kary śmierci przez rozstrzelanie.

Wstałem i oświadczyłem, że nie znajdzie się żywa dusza, która by chciała strzelać do Jerochimowa i że byłby z tego powodu bunt \»/ wojsku.

Kalibanowa zaproponowała dwadzieścia lat przymusowych ciężkich robót.

Sorokin - degradację.

Długo do rana dyskutowano za i przeciw każdemu projektowi, aż w końcu skończyło się na tym, iż Jerochimow dostał surową naganę z ostrzeżeniem, że gdyby się to jeszcze raz powtórzyło, zastosowana zostanie wobec niego kara najsurowsza.

Podczas całego przewodu sądowego JerochimoW spał.

Rano Rewolucyjny Trybunał Frontu Wschodniego odjechał. Agapow, kiedy się ze mną żegnał, raz jeszcze powiedział ironicznie:, - Jakbyś wilka nie karmił, zawsze na las spogląda. Smotri, brat, głowa leci.

Ściskałem im wszystkim ręce...

Czżensi - najwyższa prawda

Otrzymałem rozkaz ‘, abym zorganizował wydział oświaty w chińskim pułku, który nam do Irkucka przysłali z pozycji we Wschodniej Republice Sybirskiej. Natychmiast napisałem do SunFu, dowódcy pułku kilka stów:..Proszę stawić się w oddziale politycznym armii”. W odpowiedzi otrzymałem czerwoną kopertę, na której adres nalepiony był na niebieskim pasku papieru na znak szacunku pierwszej klasy.

Treść była wyrażona według wszystkich prawideł grzeczności gramatyki mandaryńskiej:

Wielmożny i najmiłosciwszy Panie!

Wczoraj miałem honor otrzymać Pański list, w którym zechciał.

Pan użyć tak wobec mnie uprzejmych słów, iż podczas czytania opanował mnie wstyd i poczucie zawstydzenia, że nie jestem godzien takiego szacunku.

W tym liście śpieszę wyrazić Panu, wielmożny i najmiłosciwszy Panie, moją największą wdzięczność, w pozostałych sprawach ośmielę się pomówić z Panem podczas osobistego spotkania. Przesyłam Panu teraz listowne wyrazy największego podziwu i szacunku i wykorzystuję tę dla mnie niezapomnianą okazję, aby życzyć Panu najdoskonalszego szczęścia.

SunFu, najpokorniejszy sługa i dowódca l chińskiego pułku gubernii irkuckiej, były generał załóg chińskich w NauCiń, LinChu, CzżeńCe, UCzżeń i SzuanLin.

Przypomniałem sobie, iż kiedy Chińczyk tak pisze o spotkaniu osobistym będzie go unikał za wszelką cenę i dlatego raczej posłałem po niego.

‘ Przy końcu służby w Armii Czerwonej Hasek zajmował się agitacją pomiędzy chińskimi i baszkirskimi ochotnikami. Mieszkał nad brzegiem Angary wspólnie z Niemcem oraz Chińczykiem Czżinczżenchajem - ‘

Przyprowadzili mi starszego Chińczyka w zatłuszczonej kurtce angielskiej, w wysokich butach i spodniach do konnej jazdy.’

Skośne oczy bezustannie na znak szacunku spuszczał ku ziemi, a kiedy dopełniliśmy kilka grzecznościowych formalności, uzgadniając, kto ma pierwszy usiąść, SunFu, jak nakazuje dobry obyczaj, wyjął swą wizytówkę.

Na jednej stronie wizytówki było nazwisko, a na drugiej zawołanie właściciela, odziedziczone po przodkach:

„Chaomin, bu czumińeminsincjanli - dobra sława odpoczywa, zła biegnie daleko”.

Zapaliliśmy papierosy i zaczęliśmy rozmawiać za pośrednictwem tłumacza., Grzeczność nakazywała, aby SunFu opowiedział te momenty ze swego życia, które uznał za dobre.

- Ja, SunFu - powiedział - kiedy miałem osiemnaście lat, me mając pieniędzy, za pośrednictwem ChouCi sprzedałem kupcowi Szi dom, który pozostawili przodkowie wewnątrz bram SźimCzżiMin za więzieniem CiSzouWej w Pekinie. Dom posiadał sześćdziesiąt osiem pokojów, w których okna, drzwi, parawany, drewniane żaluzje i ściany widziały mych przodków. Dostałem tysiąc dwieście grzywien srebra, którą to sumę otrzymałem w całości od kupca Szi za pośrednictwem VanCun oraz urzędnika TunCżi, oddawszy im najpierw dwanaście zapisów na hipotekę. Potem zapłaciłem za weksle w oddziale bankowym firmy JujTaj w SauDeńskiej gubernii i wykupiłem skrypty dłużne w okręgu licencjańskim za tysiąc grzywien srebra i wyjechałem do Szanghaju. Było to w roku ósmym, szóstego księżyca, trzynastego dnia panowania namiestnika GauauCuj. W Szanghaju udałem się do koszar SzauCzeuChen, gdzie uczyłem się dwanaście lat i zostałem mianowany generałem, otrzymawszy od rządu w darze dwa worki suszonych małych czarnych żółwi, jeden worek gniazd jaskółczych drugiego gatunku, dwa worki cynamonu, jeden worek suszonych ryb i trzy worki skór krowich. To wszystko kupił ode mnie kupiec SanCzeuChau, zapłaciwszy mi cztery tysiące sto grzywien czystego srebra i szkatułkę opium. Miałem być wyznaczony na dowódcę portu szanghajskiego, kiedy tu właśnie zdarzyło mi się podczas przyjęcia pożegnalnego dla urzędników załogi wojskowej urazić krupiera domu gry ChouFa, którego wszyscy urzędnicy byli dłużnikami i za karę posłali mnie do północnych jednostek w NauCzen, LinChu, SzinSzi, UCzżeń, SzuanLin i Czżeń - Ce. Co pół roku dostawałem czerwony list bufa z luczeńczeń - wezwanie do wymarszu na pobieranie podatków w imieniu najdoskonalszego prezydenta Juan, SziKaja, który był ucieleśnieniem DuCzamamony.

Wszyscy guańfu, mandaryni północnych prowincji, bali się mnie, ponieważ ja kładłem nacisk na czyny moralne poszukując w prowincjach północnych zżeńSi, najwyższej prawdy, prowadzonej ku doskonałości. Ale jak to się mówi, że prawda w oczy kole, moi nieszlachetni nieprzyjaciele poinformowali władze północy, że jestem tańmo albo - jak to się mówi na północy - tańczandi, człowiek biorący łapówki, aczkolwiek, jak mówię, kładłem zawsze nacisk na postępowanie moralne, przyjmując jedynie siczenczeni, małe podarunki na wyrównanie wydatków podróżnych. Jeśli ja starałem się być doskonałym, zajmując się podczas pochodów również księgami starych mędrców z czasów pierwszych dynastii, moi nieprzyjaciele pozostawali w służbie największych błędów, obwiniając mnie, iż dałem najwyższemu pocztmistrzowi prowincji SinSi, memu miłemu i doskonałemu przyjacielowi Ju - CzżeńGuan, wiozącemu do Pekinu od granic Mongolii wybrane podatki oraz opłaty celne, ochronę wojskową jedynie po to, by JuCzżeń - Guan mógł zniknąć bez śladu. Kiedyś za czasów piątej dynastii na dworze wydano księgę „MoJMo”, to jest sposób, jak wzbudzać podejrzenie przeciwko drugiemu; nie wiem, czy krąży jej odpis w prowincjach północnych, ale zdaje mi się, że chyba tak, ponieważ najwyższy senat sądu NejGe nieustannie dostawał skargi, w których obwiniano mnie o najgorsze przestępstwa i gwałty, wskazywano, iż moi żołnierze nie są czjunszi, prawdziwym wojskiem, ale czjeluduańsin, łupieżcy na drogach i w wioskach chunguzi, chajkon. Być może, iż byłem niezbyt surowy wobec moich żołnierzy, ponieważ starałem się być dobrym wobec wszystkich, a wiadomo, iż nikt nie jest Wierchnego Udińska, gdzie nas CzaoTunSzen, rząd prowincji, przyjął do swych wojsk. Ale i tam prześladowali mnie nieprzyjaciele i tak posłali nas za Bajkał, w 0-Go, do Rosji. Dzisiaj widzę, iż wielu ludziom dużo brakuje do doskonałości, a jeśli ja nie jestem doskonały, to innym jeszcze dalej do tego, aby poszukiwać drogi do doskonałości poprzez przywiązywanie wagi do czynów obyczajnych, o co ja się starałem przez całe moje życie, szukając odkupienia w poznaniu prawdy.

Umilkł, a jego skośne oczy skakały z przedmiotu na przedmiot, a w końcu utkwiły we mnie zupełnie obojętnie z takim chłodem, jakby chciał mi powiedzieć: - Cjuańczabaj, biały diable, dla mnie ty nie istniejesz.

Kazałem przełożyć to, co powiedziałem do SunFu:

- Bardzo jestem wam zobowiązany za wasz krótki życiorys, który świadczy o waszej doskonałości. Wyobrażam sobie jasno również nie mniejszą doskonałość waszego’ pułku, któremu niczego nie brakuje oprócz komisji oświatowej faghuanczjaochua. Szkoły, teatru, wykładów. To w pułku musi być. Przynieście mi za dwa dni projekt, jak to sobie wyobrażacie, aby to odpowiadało potrzebom waszych rodaków.

SunFu nakazał przełożyć tłumaczowi:

- Oświata ma związki z wszystkimi systemami wychowawczymi i moralnymi. CzjaoChua oświata, pragnie osiągnąć prawdę, ona nie może znajdować się we władzy formuł i błędów, ale musi brać początek z serca i nauki o moralności a opierać się o czuamco, błędy natury ludzkiej. Jestem szczęśliwy, że nazajutrz będę mógł wyłożyć swe poglądy na te sprawy, czuję się wszakże nazbyt cjue, nikczemnym i nic nie znaczącym i wstydzę się,;że na mnie padł wasz wybór i że chcecie w ten sposób ocenić zdolności człowieka, który jest wobec was nazbyt zobowiązany, więc nie nioże odmówić wam takiego drobiazgu.

SunFu wstał i podał mi rękę, tak zimną jak jego oczy. Koreańczyk, tłumacz, kiedy podawał mi rękę”w dowód szacunku zdjął swe okulary. ^

Kiedy odeszli, czułem w zapachu czosnku i bobrowego sadła, który po sobie zostawili, duszę Chin, którą trzeba przewietrzyć.

Przypomniałem sobie, że wczoraj podczas rozmowy z komisarzem sztabu piątej armii dotyczącejSunFu, powiedział mi: To jest łotr.

Pod wieczór przyszedł z wizytą drugi Chińczyk. Był to mały mężczyzna z zupełnie gołą czaszką, w czarnym ubraniu. Miał bladożółtą obrzmiałą twarz, jak to bywa u palaczy opium. Wąs miał wygolony, a tylko na brodzie sterczała kępka czarnych włosów, niezwykle rządka. Miał coś wesołego w twarzy, ale nie można było dobrze rozeznać - śmieje się albo też szczerzy zęby.

Chińczycy mają niezwykle rozbudowaną służbę wywiadowczą. Możecie być pewni, że jeśli spotkają się dwaj Chińczycy, to będą mówić o trzecim: „Akurat widziałem jak Bocjadza kupował u SzenSzena jarzyny”. A drugi z pewnością doda: „Z którymi poszedł do domu ŻeńCzżuŻeń”.;

Dlatego zupełnie mnie nie zaskoczyło, kiedy gość powiedział: - SunFu była, pułkownik SenFu, była moja LuJJao, moja mówiła rosyjski moja nie chciała tłumacz, moja dobrze rosyjski językowi. Moja wszystko mówiła o: rosyjski. ChoCho (dobrze), SunFu, pułkownik była - była. SunFu, pułkownik, małamała maszynka 2.

2 Bardzo trudno podać, jak źle mówił LuJJao po rosyjsku. Moja - znaczy „ja”.

Chińczycy nie znają rodzaju, przypadku, deklinacji i koniugacji. Nadto zmieniają słowa Z obcego języka. Tak więc mała - mała maszynka oznacza rosyjskie słowo moszenik (oszust).

Zaproponowałem herbatę i papierosy, podczas gdy LuJJao przyjemnie szczerzył zęby i kontynuował, wtrącając do swej mowy wielką liczbę chińskich słów z północnego dialektu, co czyniło naszą rozmowę jeszcze trudniejszą i bardziej niezrozumiałą:

- Ja, LuJJao, nigdy nie była szadaj, głupkami. Moja chanszi - czżanlio, moja majmajsincilajlio, s Chciałem mu przerwać i wyjaśnić, że obecność tłumacza jest konieczna, w związku z czym on odparł:

- Trzymała się na nogach. Dyszy, dyszy, nie upadła.

To zagadkowe zdanie było dosłownym wszakże złym przekładem długiego określenia chińskiego, które ma chyba to oznaczać:

- W takim wypadku, odejdę.,:

Siedział jednak nadal, a dla mnie było oczywiste, że pić nie jest jego większym życzeniem, jak właśnie to, aby tłumacz już się tu znalazł.

Byłem przekonany, iż LuJJao odrzucając tłumacza, uczynił to jedynie z grzeczności, by zaoszczędzić mi pracy.

Zadzwoniłem i przez telefon domowy połączyłem się z kancelarią, nakazując, aby przyszedł tłumacz.

Z kilku słów zorientowałem się, że LuJJao dobrze wiedział o tym, ze tłumaczem jest Koreańczyk, który należy do narodu znanego z tego, że kiedy wie coś o jakimś Chińczyku odczuwa wielką radość, że o tym innemu Chińczykowi nie powie.

LuJJao rozpoczął w szybkim tempie:

- Ja LuJJao, przyszedłem zwrócić wam uwagę na SunFu. Jest to człowiek cjaoczżan, to jest niegodny, aby zostać podeszwą pod stopą.

Nie wiecie bowiem, kim jest LuJJao. W dwudziestu dwu prowincjach Chin, znają jego imię. Wiecie, co to jest CiaoVeńBuJaJaJujŻeń?

Jakże, nie znacie czasopisma „Uczoności nie odstępuj innym”? I nie znacie pisma „Braterstwo Zjednoczonych Serc”, które wychodziło w Sziczan? Nie znacie wydawcy tych pism, mnie LuJJao? Tak, to ja jestem. LuJJao, który tak dobrze zna SunFu. Co robił SunFu w prowincji Kanton. Czżeczjan, GuanSi? Dlaczego ścigali go listem gończym w portach SiMao, MenCzi SuCzżou, dlaczego uciekał z więzień w CzenDu, FuDzżou, w JuńJań i SzanDun? Dlaczego przez trzy lata ukrywał się w Czemulpo, Fusanie, Kuzanpo, Juauszanie w Korei?

Generał? Nigdy. Chciałbym, abyście wyostrzyli słuch. SunFu jest sjun - szou, podstępny, złodziejski morderca. Życzyłbym sobie, aby wiadomość ta nie uczyniła was nieszczęśliwym, ponieważ życzę wam z czystego serca wszystkiego, co najlepsze, mimo iż i ja nie jestem doskonałym.

Dlatego jestem tutaj lubiany i cieszę się. że zawsze, kiedy będziecie sobie życzyć wiadomości o którymś z moich rodaków zwrócicie się jedynie do mnie i przekonacie się zawsze o sprawiedliwości mych słów, albowiem taki ja jestem, LuJJao, którego bardzo kochają jego ziomkowie.

Przez cały czas, kiedy mu dziękowałem za informację, zapewniając go, że zwracać się będę wyłącznie do niego, prosząc, aby zostawił mi swój adres LuJJao patrzył na mnie oczyma tak samo zimnymi jak SunFu.

Jakby i on chciał powiedzieć:

- Cjuańczabaj, nie istniejesz dla mnie, biały diable.

Drugiego dnia przed południem zgłoszono, że chcą ze mną rozmawiać dwaj Chińczycy. Kiedy ich wprowadzili, na pierwszy rzut oka stwierdziłem, że mam honor spotkać się z Chińczykami ubranymi bezbłędnie po europejsku w eleganckich bucikach - fason amerykański. Starszy miał nawet rękawiczki. Obaj mówili sprawnie po francusku, a starszy przedstawił się: CzunLiJaMin, konsul chiński w Irkucku, a to mój sekretarz GuCzjaoCzżan. W ciągu półgodzinnego przemówienia wyjaśnił mi powód swej wizyty. Po pierwsze przyszedł się przedstawić i zaoferować swe służby, gdybym czegoś potrzebował. (Trochę zagadkowe, nieprawdaż?). Po drugie dowiedział się, że wczoraj wieczorem był u mnie niejaki LuJJao. Przyszedł, aby mnie ostrzec przed tym człowiekiem.

Nie znam jeszcze jego krajanów, muszę więc wiedzieć i przyjąć ostrzeżenie, iż LuJJao jest najgorszym człowiekiem na całym świecie.

Jest bandytą, który nie ma sobie równych. Stał na czele szajki chunchuzów i przemytników, która operowała pod Charbinem. Zabił kilku rosyjskich kupców. Tak, taki jest LuJJao, który w ostatnich czasach okradł również wielu Chińczyków, dostarczając im zamiast opium jakiejś żywicy. LuJJao mieszkał głęboko w Rosji, choć udaje, że mówi źle po rosyjsku. Podczas wojny rosyjskojapońskiej pracował dla Japończyków jako szpieg i tłumacz. Przed laty podczas pobytu w Rosji wyłudził od bogatego chińskiego kupca pieniądze, obiecując iż przewiezie zwłoki jego żony do Chin, zawiózł trumnę do Odessy i tam pogrzebał ją na cmentarzu, a pieniądze, które otrzymał na przewóz zwłok do Chin, schował do własnej kieszeni i w porcie otworzył szulernię, w której zniknęło bez śladu wielu gości. Obecnie snuje w Irkucku spisek przeciwko niemu, CzunLiJaMinowi, pisze donosy do komitetu rewolucyjnego, że chiński konsul przemyca z Irk,u,cka do Chin zasobnych w złoto Chińczyków.

Pomiędzy wszystkimi Chińczykami LuJJao jest znienawidzony, wszyscy go unikają.

Sekretarz chińskiego konsula, pan GuCzajoCżżan, zauważył jeszcze, że LuJJao sprzedał żonę pewnemu buriackiemu koczownikowi za bardzo mizerną szkapę, na której uciekł, kiedy pod Czyta ścigali go za rozbój i wielokrotne zabójstwa.

Zapytałem się, co panowie sądzą o pułkowniku SunFu.ij - Mąż znakomity - odpowiedział konsul - człowiek najdoskonalszy. Szczery, prawdomówny, szybko zdążający do doskonałości wedle wszystkich reguł błogosławionej nauki LaoGur.

- Człowiek najbardziej sympatyczny r - dodał sekretarz konsula - najbardziej godny szacunku, najlepszy ze wszystkich, z którymi się kiedykolwiek zetknąłem.

I tak żegnał się ze mną pan CzunLiJaMin:

- Proszę mieć pewność, że jeśli zechce pan otrzymać jakiekolwiek o kimkolwiek informacje, jestem do usług. Znam tutejszą kolonię chińską doskonale. Wszyscy są mi bardzo zobowiązani, ponieważ nieustannie mnie potrzebują. Jestem dla nich ojcem i matką.

Po ich odejściu jakiś Chińczyk przyniósł mi skrzynkę z laki ze zwykłą chińską ornamentacją - ptak lecący nad trzcinami. W szkatułce były pomadki z trzcinowego cukru woniejące wstrętnym zapachem piżma. Na pomadkach leżał list pisany na czerwonym papierze o treści niezwykle grzecznej, co się okazało po odczytaniu tekstu przez tłumacza LiPiTi:

Wielce szanowny Panie! - Ze szczególną radością dowiedziałem się o Pańskim pobycie w tym mieście, które po Pańskim przyjeździe stało się dla mnie miłym i niezapomnianym, ponieważ ulice tego miasta rozjaśnia Pańska obecność. Jestem tak zuchwały, iż pragnąłbym dostąpić najwyższego zaszczytu w mym życiu - osobiście z Panem porozmawiać. Proszę o Pańską decyzję. Mój los jest w Pańskich rękach. Niezależnie od tego, jaką Pan podejmie decyzję, Pańska odpowiedź zawsze pozostanie dla mnie najcenniejszym darem.

Proszę wybaczyć moją śmiałość. Życzę największego oraz najdoskonalszego szczęścia.

ChuanChuń - Nie wierzcie Chińczykom - powiedział Koreańczyk, tłumacz, kiedy mu podyktowałem odpowiedź, że bardzo mnie ucieszy, jeśli będę miał zaszczyt osobiście poznać pana ChuanChuńa.

- Chińczycy - mówił Koreańczyk - są dajdzardiczżu, po rosyjsku, suprosnaja swinja 3.

Pan ChuanChuń mówił dość dobrze po rosyjsku, a na pytanie, dlaczego pisał do mnie po chińsku, odpowiedział, iż z grzeczności, ponieważ 3 Suprosnaja swinja - prośna świnia (roś.)

myślał, że gromadzę z takich rzeczy zbiory. Kiedy przed laty pracował w Moskwie w handlu herbatą, sprzedawał również do prywatnych kolekcji listy handlowe.

Nie przyszedł wszakże z tych powodów. Jego wizyta ma na celu zwrócenie uwagi na utalentowaną dwójkę znanych oszustów, na CzunLi - JaMina, który podaje się za chińskiego konsula oraz na GuCzajoCzżana, chcącego uchodzić za jego sekretarza. Aby mi to jeszcze lepiej wyjaśnić, muszę przedtem dowiedzieć się, iż w czasie, kiedy Irkuck znajdował się we władzy admirała Kołczaka, ci łajdacy sprzeniewierzyli przy dostawach ryb i ryżu kilka milionów i byli osądzeni na katorgę w Kopalniach Czeremchowskich. Po przewrocie uciekli z katorgi i przybyli do Irkucka prawie w tym momencie, kiedy uciekł stąd chiński konsul, który miał na sumieniu nadmierne wspieranie nieboszczyka admirała. Natychmiast obaj ogłosili, iż przejmują konsulat, zrobili dla siebie pieczęcie i tak to już idzie.

- A co myślicie o LuJJao? - zapytałem pana ChuanChuńa.

- Przepiękny człowiek - odpowiedział - godny szacunku, prawy, stara się zostać doskonałym, zdąża ku prawdzie.

ChuanChuń pożegnał się ze mną serdecznie zapytawszy, czy mógłby mi posłać herbatę prawdziwą, z południa Chin.

Po jego odejściu, przyznaję, zakręciło mi się w głowie. Gdzie znajduje się ta najwyższa prawda, zmierzająca do doskonałości, jak sobie życzy Budda, prawda „czżeńsi!!?

W ciągu najbliższych dni zawirowało w mojej głowie jeszcze bardziej. Najpierw przyszedł niejaki TouMu i oskarżył pana ChuanaChuńa o fałszowanie banknotów i inne zbrodnie.

Pan SjunCzjań oświadczył, iż SunFu jest łotrem a chiński konsul i jego sekretarz najuczciwszymi ludźmi pod słońcem. Pan LaoPoCza wyjaśnił, iż pan TouMu, ChuanChuń, chiński konsul i jego sekretarz, LuJJao oraz pan SjunCzjań są największymi drabami i wyrzutkami społecznymi, jakich kiedykolwiek ziemia nosiła. Szacownym wyjątkiem z całej kolonii jest pan pułkownik SunFu, który jest najdoskonalszym głosicielem prawdy, bez jednej plamy na honorze.

Pan FaDza postawił pana LaoPoCza w bardzo niekorzystnym świetle, wyliczając przez kwadrans jego przestępstwa.

Pan LaoBin oskarżył FaDza o zamordowanie własnych rodziców i kilka mniejszych zbrodni.

Każdy dzień przynosił nowe odkrycia...

Pułkownik SunFu otrzymał z intendentury dla swego pułku dwa tysiące płaszczy wojskowych, dwa tysiące kompletnych mundurów oraz dwa tysiące par butów, które kazał złożyć w magazynie na Inokientijewskiej.

Po trzech dniach przyszedł do mnie wraz z tłumaczem i ten przełożył tę oto jego mowę:

- Jestem szczęśliwy, iż mogę was znowu zobaczyć, aczkolwiek występuję przed panem jako istota rozpływająca się w płaczu i smutku.

Nie przynoszę propozycji dotyczących komisji oświatowej - faghan - czjaochua - w mym pułku. Moje serce płacze, a czoło moje zachmurzone jest rozpaczą. Stało się, biada, chochuań, stało się największe nieszczęście, przeklęte, czanań. Złoczyńcy złupili mój magazyn na Inokientijewskiej i ukradli, przeklęte diabły, dwa tysiące płaszczy, dwa tysiące kompletnych mundurów i dwa tysiące par butów. Niech będą przeklęci!

I na znak rozpaczy pułkownik SunFu począł jęczeć:

- Ku, tku, kuszeń, kukutiku.

Kazałem go odwieźć na przesłuchanie do głównej strażnicy. Śledztwo wyjaśniło, że pułkownik SunFu założył spółkę komandytową, która ograbiła magazyn pułkowy.

Jej członkami byli wszyscy, którzy uprzednio mnie wizytowali. I pan LuJJao, pan ChuanChuń, pan TouMu, SjuanCzjań, LaoPoCza, FaDza i pan LaoBin.

- Chiński konsul i jego sekretarz doskonali panowie CzunLiJaMin oraz CzuCjaoCzżan, pożyczyli w tym celu swój samochód i zadowolili się dwustu pięćdziesięcioma kompletami wszystkiego; znaleziono je w ich składach.

Mówi się, iż wszyscy wygłosili przed sądem niezwykle piękne mowy, bogate w cytaty z pism starych filozofów dawnych Chin, potwierdzające, iż w swym życiu przywiązywali wagę przede wszystkim do czynów moralnych i poszukiwali czżensi, najwyższej prawdy, umożliwiającej dążenie do doskonałości.

Że poszukiwali jej przypadkiem w magazynie mundurów na Inokientijewskiej, jest zrządzeniem losu.

Czżensi, najwyższa prawda, nie może się rozbić ó jakieś dwa tysiące płaszczy wojskowych i dwa tysiące par butów.

Małe nieporozumienie

Syberyjski Komitet Rewolucyjny w Omsku polecił mi, abym natychmiast wyprawił się z Irkucka do Urgi w Mongolii, powitał tam przedstawiciela republiki chińskiej, generała SunFu i przeprowadził z nim rozmowy o wszystkim; co dotyczyło odnowienia kontaktów handlowych republiki chińskiej oraz wschodniego Sybiru.

Na drugi dzień otrzymałem kolejny telegram z żądaniem, abym przywiózł generała SunFu do Irkucka, by towarzysz Gabranow, przedstawiciel ludowego komisariatu spraw zagranicznych mógł z nim omówić umowę dotyczącą granic Rosji Radzieckiej z Mongolią i Chinami.

Tak się złożyło, że wziąłem ze sobą dwa bataliony piechoty i szwadron jazdy jako oddział honorowy, a na wszelki przypadek baterię artylerii lekkiej.

Z Irkucka wyszliśmy w szyku pieszym i nigdzie nie napotykaliśmy Oporu. Buriaci wszędzie wychodzili nam naprzeciw z pieczonymi baranami i kumysem.

Posuwaliśmy się w ten sposób bez przeszkód aż do Selengi, głównego miasta ajmaku selengińskiego. W Selendze sytuacja się nieco zmieniła na naszą niekorzyść. Nieznani agitatorzy wzburzyli przeciwko nam kilka ajmaków Buriatów zabajkalskich. Głosili, iż idziemy rekwirować bydło.

W Szudjarze na stepie pojawili się pierwsi uzbrojeni jeźdźcy buriaccy, a kiedy doszliśmy do jeziorka ArMeda, stanęliśmy naprzeciw trzem tysiącom buntowników, którzy wysłali do nas parlamentariuszy z łaskawą propozycją, byśmy się poddali, a kiedy już będą nas mieli razem sugerowali, aby moje wojsko udało się w stronę Ałtaju i żywiło się do zimy łupieżą. W zimie możemy się rozejść do swych domów.

Propozycję odrzuciłem i przedstawiłem powstańcom nowy projekt:

niech się oni nam poddadzą }przyłączą do naszych oddziałów. Miał to być dyplomatyczny trick - buriaccy jeźdźcy w naszym pochodzie stanowiliby ochronę przed atakiem innych tubylców, też Buriatów.

Muszę powiedzieć, że nie wszystko powiodło się zgodnie z moimi oczekiwaniami. Powstańcy naprawdę się nam poddali, kiedy usłyszeli iż mamy ze sobą artylerię i w ten sposób mój oddział honorowy został powiększony o trzy tysiące dzikich buriackich jeźdźców.

Ale z powodu sąsiedzkiej solidarności łączyli się z nami również koczownicy barkugińskiego, meszegelskiego i tamirskiego ajmaku (obwodu), a kiedy oddaliłem się od granicy rosyjskomongolskiej, o jakieś trzysta wiorst, było nas dwanaście tysięcy chłopa.

W KalIzyr, małym miasteczku w stepie, przyłączyli się do nas rozbójnicy buriackiego atamana LoTum w liczbie ośmiuset ludzi, pod górą ManeOmi sześciusetosobowa banda chuchuzów i radośnie liczba żołnierzy rosła aż do granicy mongolskochińskiej przybyłem w dwadzieścia tysięcy wojska. Mieszkańcy przerażeni uciekali przed nami, w nocy na wzgórzach paliły się ostrzegawcze ogniska. Mieliśmy olbrzymie stada bydła, owiec, kóz i koni, które mój oddział honorowy pieczołowicie zbierał po drodze.

Kiedy przybyliśmy do WeRam, głównego miasta mongolskiej prowincji PejHur, wyszli nam naprzeciw przedstawiciele rządu mongolskiego i lamowie (buddyjscy księża) i prosili, abyśmy im darowali tylko życie. Z Mongolią możemy sobie robić, co chcemy, oni nie mają nic przeciw temu, jaką władzę chcemy ustanowić. Trwało bardzo długo, zanim im wyjaśniłem, że mam jedynie przyjacielskie, pokojowe zamiary i że idę do Urgi na spotkanie z chińskim generałem SunFu.

Byli szczerze zdumieni i przydzielili mi jako orszak honorowy dwa pułki wojsk mongolskich, tak że do Urgi zbliżałem się już w sile trzydziestu tysięcy ludzi. Rząd chiński był tym zaskoczny i począł ściągać wojska na granice Mongolii.

Przedstawiciel rządu japońskiego w Pekinie poczuł się urażony takim postępowaniem Chin, ponieważ Japonia ma również swe interesy w Mongolii. ^:

Doszło więc do tego, że pomiędzy Pekinem, i Tokio wymieniono kilka bardzo ostrych telegramów.

Tymczasem my spokojnie zbliżaliśmy się do Urgi, aby powitać tam generała SunFu, który również zaniepokojony ściągał do Urgi garnizony graniczne i w końcu miał przeciwko mnie trzy dywizje piechoty chińskiej, pułk japońskiej jazdy i dwa dywizjony artyleryjskie.

Pod Urgą doszło do fatalnej bitwy, która trwała przez dwa dni. Złożyli tam głowy wszyscy moi Buriaci.

-227

Byłem rozbity do szczętu. Urga przypadła Chinom wraz z całą prowincją PejHur. Wróciłem do Irkucka z dwoma ludźmi, a kiedy towarzysz Gabranow, przedstawiciel ludowego komisariatu spraw zagranicznych zapytał, gdzie mam generała SunFu powiedziałem:

- Wynikło małe nieporozumienie. On został w Urdze...

I otrzepał proch z sandałów swych…

W dniu 4 grudnia 1850 roku poczynając od zburzenia Jerozolimy, 428 lat od odkrycia Ameryki, a jeśli i to nie wystarczy, w 540 roku od czasu wynalezienia prochu strzelniczego, opuściłem Rosję Radziecką i pojawiłem się na granicach republiki estońskiej.

W Narwie z zainteresowaniem przeczytałem wyblakły plakat, na którym rząd estoński przed rokiem przyrzekał nieznanym panom, którzy mnie pochwycą i powieszą, 50 000 marek estońskich nagrody.

W tamtym czasie pod Jombrogiem wydawałem pismo ‘ w języku tatarobaszkirskim, dla dwu dzikich dywizji Baszkirów i innych zabijaków, którzy operowali przeciwko białym wojskom republiki estońskiej.

Estończycy mianowicie wkroczyli do Rosji i popróbowali - popierając Anglię - jak smakuje rosyjskie lanie, 50000 marek estońskich! Mają - co prawda - marną walutę, dziesięć marek estońskich musicie dać za jedną niemiecką, tym niemniej była to oferta bardzo nęcąca, zwłaszcza kiedy potrzebowałem pieniędzy utraciwszy ostatni milion rubli po drodze z Moskwy do Narwy.

Na szczęście uświadomiłem sobie, że nawet gdybym się im najpiękniej w Narwie sam powiesił i tak by mi nikt nie uwierzył, że to naprawdę jestem ja, ponieważ jechałem pod fałszywym nazwiskiem, na podrobionych dokumentach, na których jedno z rzeczywistości tylko było prawdziwe - moja fotografia.

Z rozmyślań wyrwał mnie pewien przyzwoicie ubrany pan, który w łamanym języku rosyjskim zapytał, czynie chciałbym wymienić rosyjskich rubli na marki estońskie.

‘ Chodzi o pismo „Ór”, które Haiek redagował przy pomocy znawców języka mongolskiego przed wyjazdem z Irkucka.

Poznałem go na pierwszy rzut oka. Po wielu latach znowu pierwszy tajniak.

Estońskich żandarmów i strażników już widziałem jak długim łańcuchem stali za zaporami z drutu kolczastego wzdłuż granicy. Patrzyłem na nich ze szczególnym uczuciem, które - wierzę - każdy zdoła pojąć.

Sama Estonia jest cała zadrutowana, aby nie mogła tam przeniknąć myśl socjalistyczna.

Pierwszy napotkany tajniak zagadywał dalej. Starał się ze mnie nieznanego cudzoziemca, coś wyciągnąć.

Mówił o bałaganie w Estonii i chwalił Rosję Radziecką.

Na szczęście wiedzę o Rosji zyskałem z jedynego numeru „Polityki Narodowej”, którą Czechom powracającym z Rosji za darmo rozdają pracownicy misji czeskiej, którą kieruje w Moskwie pan kapitan Skala.

Powiedziałem mu, aby tak Sowietów nie chwalił, bo czytałem w „Polityce Narodowej”, że pewnemu czeskiemu szewcowi w Piotrogrodzie żona oszalała z głodu i zmarł dziadek w Chrastowicach pod Berounem.

Trupy walają się po ulicach. Z półtora miliona mieszkańców Piotrogrodu przy życiu pozostał tylko jeden człowiek, Zinowiew, który w opustoszałym z ludzi Piotrogrodzie łupi kramy za białego dnia. Ale to wszystko drobiazg, dzieją się gorsze rzeczy. Noworodkom...

Tajniak nawet się ze mną nie pożegnał, pośpiesznie odszedł na drugą stronę dworca.

Przyłączyłem się do transportu powracających z Rosji.

Podarte szare mundury starej Austrii, „ruksaki” 2 wypłowiałe przez tych sześć lat, mieszanina głosów i języków wszystkich narodów byłej monarchii.

W zacisznym kąciku; małego domku na dworcu, który nosi napis „dla panów”, pewien węgierski kapitan przyszywał sobie gwiazdki na zatłuszczonym kołnierzyku.

Przed starą twierdzą i zamkiem w Narwie przedstawiciel Międzynarodowego Czerwonego Krzyża wita po niemiecku „ciężko doświadczonych obrońców ojczyzny”.

Niemiecka siostra z Czerwonego Krzyża rozdaje pierwszą niemiecką kawę z sacharyną.

Na bramie starego zamku, w którymmieści się obóz przejściowy, tylko węgierskie i niemieckie napisy.

Ruksak z niem. - plecak Sztandary narodowe wszystkich możliwych narodów niesłowiańskich.

Członkowie amerykańskiego Stowarzyszenia Młodzieńców Chrześcijańskich rozdają biblie i spekulują wymieniając „romanówki”, „kierenki” i rosyjskie ruble na marki estońskie.

Wszyscy klną na Rosję, a żołnierze estońscy potajemnie sprzedają wracającym gorzałkę.

Zamknęła się za nami brama starego krzyżackiego zamczyska. Pozostaniemy tutaj cztery dni, nikomu nie wolno wychodzić do miasta.

Na wielkim dziedzińcu zaczyna się rozdzielanie narodów. Jakiś pan krzyczy po niemiecku:

- Obywatele Republiki Węgierskiej na lewo, Austriacy na prawo, Czechosłowacy do środka, Rumuni pod bramę.

Nastaje ogromne zamieszanie. Pod kancelarią stoi jakiś były kadet i płacze. Pracownik Międzynarodowego Czerwonego Krzyża domaga się od niego, by powiedział, gdzie należy.

Prowadzą go do kancelarii ku mapie. Szukają tam Kolosżvaru i w końcu okazuje się, iż na podstawie pokoju wersalskiego stał się z niego Rumun.

Kadet płacze jeszcze bardziej, a siostra z Czerwonego Krzyża daje mu krople walerianowe na cukrze...

II Obóz przejściowy oraz biura Międzynarodowego Czerwonego Krzyża znajdują się na ogromnej przestrzeni starego zamku w Narwie 3, który postawili Niemcy z inflanckiej gałęzi Krzyżaków, ogniem i mieczem pustoszący kiedyś kraje nadbałtyckie.

Dzisiaj niszczą je angielskie towarzystwa handlowe, dostarczające niepotrzebnych przedmiotów: porcelanowe płytki na podłogi w kurnikach, elektryczne samowary i sprzęt sportowy, wszystko to jest niezwykle potrzebne, ponieważ Estończycy nie mają co jeść.

Zamek w Narwie jest ruiną doskonałą. Kilka razy niszczyli go Szwedzi, kiedy zamierzali wygnać z Narwy rycerzy zakonnych. W nową ruinę wpędził go Piotr Wielki, kiedy wypędzał z zamku Szwedów. (Bliższych szczegółów nie uświadczycie W żadnej encyklopedii). Podczas 3 Wiadomości historyczne podane przez HaSka nie są dość ścisłe; zamek w Narwie w 2 poł.XIV wieku przejęli Krzyżacy, odbudowując go ze zniszczeń spowodowanych przez Nowogrodzian, potem w rękach Moskwy, Szwedów i ponownie Rosjan.

wojny domowej mury zamku posmakowały granatów czerwonych i białych.

W końcu dzieła zagłady dokonuje Międzynarodowy Czerwony Krzyż, który wybudował z pozostałości starej sali rycerskiej, nie szczędząc łopat na dawne mury, latryny dla byłych jeńców powracających z Rosji.

Narzędzia Czerwonego Krzyża przerobiły również wieże zamkowe na różne magazyny, do których - nie daj Boże - aby przyszła inspekcja..

Miejscowi przedsiębiorczy, spekulujący obywatele, wywiercili w murach zamkowych liczne otwory, przez które wczołgują się na zamek ze śmierdzącą kiełbasą.

Przy każdej takiej dziurze stoi żołnierz estoński i czeka jak kot na mysz, ponieważ jest surowy zakaz kontaktów mieszkańców, z powracają.

cymi z Rosji. Jest to stały dochód dla tutejszej załogi - pięćdziesiąt procent z każdej libry sprzedanej kiełbasy i innej żywności, również jak wędlina mizernej jakości..

Na całym zamku panuje wzorowy brud. Wywołuje to wrażenie, jakby zamek był oblegany w dawnych czasach, kiedy to nieprzyjaciele wrzucali do twierdzy śmierdzące garnki.

Skorupy starannie zebrano, aby nie przecinały łapci, ale zawartość garnów znajduje się wszędzie, gdziekolwiek spojrzycie.

Równie pięknie wygląda to także w budynku byłych rosyjskich koszar na dziedzińcu, gdzie umieszczono bieżeńców z Rosji.

Brudne prycze, dymiące piece i ciężki zaduch zupy fasolowej. Kobiety bieżeńców wieszają pieluszki swych dziatek.

Pójdziemy już raczej popatrzeć do „soldatenheimu” 4.

Międzynarodowy Czerwony Krzyż, na który Amerykanie ofiarowali tyle pieniędzy, jest przedsiębiorstwem o czysto niemieckim kolorycie i sprawia wrażenie przedsiębiorstwa ogromnie dochodowego.

Siostrzyczki sprzedają kiełbasę i kawę. Kawa pochodzi z konserw, które powinno się za darmo rozdawać powracającym. Kiełbasę kupują za 5 marek a sprzedają za 25 marek estońskich lub 125 rubli romanówek (carskich) albo za 320 rubli dumskich (kierenek) lub l 000 rubli radzieckich.

Pewnemu Tyrolczykowi, który dzisiaj odjeżdża z transportem jest wszystko jedno. Czuje zapach niemieckiej kawy, smakuje napis „Behiit euch Gott” 5.

4 Śoldatenhęim - dom żołnierza, tu kasyno.

5 Behiit cuch Gott - Niech Bóg was chroni.

Jest wzruszony: ‘

- Kochana siostrzyczko - mówi przejęty, chowając do kieszeni kiełbasę kupioną za ostatnie ruble - dziękuję za wszystko, co dla nas zrobiłyście.

W „soldatenheimie” są tylko niemieckie gazety. Chciałem właśnie przejrzeć we „Freiheit” artykuł o ostatnich lokautach robotników w niemieckiej „republice socjalistycznej”, kiedy na zewnątrz nastało straszne zamieszanie i krzyk, że jakiś Węgier skoczył z wieży do fosy zamkowej.

Poszedłem tam popatrzeć i stwierdziłem: Do fosy zamkowej skoczył na skutek nieudanej spekulacji finansowej były kapitan Haranyi z 18 pułku honwedów.

Jest to wzruszający obrazek spekulowania pieniędzmi.

Pan Kapitan Haranyi z obozu w Krasnojarsku został odesłany jako inwalida do Moskwy, gdzie sprzedał na Sucharewce (targowisko moskiewskie) spodnie za 120000 rubli, bluzę za 80000 rubli, co mu dało razem 200 000 rubli radzieckich.

Ponieważ słyszał, iż za granicą nie przyjmują rubli radzieckich i nic nie chcą za nie sprzedać, zakupił od spekulantów na Suchariewce romanówki, carskie dziesięcioi pięciorublówki, l 000 rubli za 50000

radzieckich. Miał tedy 4000 rubli romanówek. Potem mu ktoś powiedział, że rozbito Wrangla i za granicą romanówek nie biorą, teraz są tam w cenie dumskie ruble Kiereńskiego. Zamienił wówczas 400 rubli carskich na 2 000 kierenek, które w Narwie ku swemu zdumieniu zamienił na 400 marek estońskich, a te starał się wymienić na marki niemieckie.

Dostał za nie 80 marek niemieckich. To mu dodało odwagi. Zaczął znowu skupować ruble radzieckie i dawał za 10 marek niemieckich l 000 rubli radzieckich. Uzyskał w ten sposób 8000 rubli, które pełen rozpaczy wymienił na 40 marek, bowiem w tym czasie spadł kurs. We wtorek dokonał nowej spekulacji z zamianą na carskie pieniądze, a w środę rzucił się z jedną marką estońską w kieszeni z najwyższej wieży zamku do fosy z okrzykiem:

- EIjen a Magyarorszag!6.

Pochowali go za murem zamkowym, gdzie snem ostatnim śpi 400 żołnierzy rosyjskiej Armii Czerwonej, którzy dostali się do niewoli estońskiej i byli na wałach rozstrzelani z karabinów maszynowych.

Jutro jedziemy do Rewia 7.

‘ EIjcn a Magyarorszag - Niech żyją Węgry.

7 Rewel - obecnie Tallin III Przedostać się z Narwy do Rewia nie jest sprawą tak prostą i lekką, jak by to sobie ktoś wyobrażał. Musicie przejść przez cały system różnych przygotowań i zabiegów. Przede wszystkim należy rozebrać się do naga i oddać ubranie oraz buty do dezynfekcji w specjalnym przyrządzie, w którym zostaną wyprażone. I może się wam przydarzyć takie nieszczęście, a nikt tego wam nie wytłumaczy, że przedmioty ze skóry, np.

buty czy portmonetka w takiej maszynie dezynfekcyjnej zupełnie się zniszczą i że ujrzycie przed sobą obrazy grozy i rozpaczy.

Pewien biedak włożył do węzełka bieliznę, ubrania, swoje buty oraz portfel z romanowskimi pięćsetrublówkami. Dwa lata okradał Rosję, zanim zdobył spory kapitał, który z maszyny dezynfekcyjnej po wyprażeniu wyszedł jako skamieniała, skręcona gruda spalonej i wygotowanej skóry z banknotami wewnątrz, które powróciły do swego pierwotnego stanu papierowej wyschniętej papki.

Jeśli chodzi o buty, było po prostu zagadką, co to powróciło z maszyny dezynfekcyjnej. Jakieś dwa tajemnicze tłumoczki z twardej skórzanej masy leżały przed nieszczęśnikiem, który w jednej ręce trzymał to, co przed piętnastu minutami nazywało się portfelem i majątkiem, i ogłupiały spoglądał na swoje byłe buty.

\ W końcu bosonogiego nieszczęśnika odprowadzili do biura Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, gdzie wypłacili mu pięćdziesiąt marek niemieckich zapomogi i dali ordynarne buty, wszystko to musiał potwierdzić piętnastoma podpisami.

Tymczasem stało się inne nieszczęście: kolejne grupy powracających kąpały się w brudnych i zimnych łaźniach, a dozorcy bili po łapach śmiałków z byłej Cekanii, którzy kradli zielone płynne mydło z kąpielowych beczek.

W końcu wszystkich wymytych i wydezynfekowanych zebrano w biurze Czerwonego Krzyża i zaczęła się nowa procedura. Estoński urzędnik kontroluje według spisu, kto dzisiaj wieczorem pojedzie do Rewia. Węgierskie, rumuńskie i czeskie nazwiska stanowią dla niego zagadkę nie do rozwiązania - nie potrafi ich wymawiać.

Dochodzi do licznych nieporozumień. Woła:

- Josef Ncfech! Szukają go, nikt się nie zgłasza. Szukają Nefecha pomiędzy Turkami i Rumunami i nikomu nie przyszło do głowy, że jest to Josef Novak, który w grupie Czechów czeka na dziedzińcu zamku w Narwie, aby dumnie krzyknąć:

- Hier!

I może po dzień dzisiejszy Josef Novak czeka jeszcze w Narwie aż wyczytane zostanie jego nazwisko.

Zaczyna się drugi akt. Walka o konserwy, rozdają je po jednej na dwu mężczyzn. Dzieje się to bez jakiegokolwiek systemu. Zasada altruizmu płacze gdzieś w ruinach. Darmo poszukują tego, który dostał konserwę dla drugiej osoby, ponownie w rozpaczy stają w ogonku w nadziei, że uda się zniknąć z drugą puszką. W końcu zamykają magazyn i biedny magazynier z ekspedytorem z ołówkiem w ręku rozwiązują trudny problem matematyczny.

Dzisiaj powraca 726 byłych jeńców. Jedna konserwa na dwóch - 363 puszki, a wydali 516. (Polecam gorąco to nieznane równanie „Czasopismu Czeskich Matematyków” oraz panu ministrowi finansów).

Coś podobnego dzieje się również z darami Amerykańskiego Czerwonego Krzyża. Młoda miła kobieta bada prośby potrzebujących, którzy zdołali szybko pozbyć się w baraku koszuli i teraz z gołą piersią demonstrują, że są bez koszuli..

Jeden z proszących, usiłuje młodej damie udowodnić, iż naprawdę nie ma kalesonów w...

O szóstej wieczorem ustawili nas wreszcie szóstkami, otaczają żołnierzami estońskimi i wyprowadzają z bramy do sadu przy moście, gdzie nas powtórnie liczą.

Liczby są niezwykle ruchome. Jak mówiłem, ma nas jechać 726. Na dziedzińcu naliczyli 713, pod bramą 738 a teraz jest nas 742.

Urzędnik estoński rozpaczliwie macha ręką i mruczy: Ilvaja! co odpowiada rosyjskiemu „niczewo”..

Prowadzą nas przez most i jeszcze ze dwa kilometry przez miasto, w którym wojna domowa pozostawiła wyraźne ślady.

Poprzez rynek biegnie długi ciąg nie zasypanych okopów na pamiątkę potomnym i na usługi kanalizacji, która pozostała na tym samym stopniu ewolucji jak przed stuleciem kiedy to, niemieccy rycerze zakonni budowali to miasto.

Na narożniku ulicy Maja widziałem niezwykle sympatyczny obrazek.

Stójkowy rozganiał tłustego wieprza i brodatego, spokojnego kozła, które zaczęły między sobą awanturę.

To wszystko, co widziałem w Narwie i mogę zakończyć tymi samymi słowami, jak w felietonie nr 2.: „Jutro jedziemy do Rewia”. Redakcji i czytelnikom daję słowo honoru, że jutro naprawdę odjedziemy do Rewia.

IV Odległość stu osiemdziesięciu kilometrów dzieląca Narwę od Rewia przejechaliśmy w dwa dni. Urzędy estońskie na kilku stacjach ponownie rewidowały transport, nie pozwoliły nikomu wyjść na dworzec, nie było wolno niczego kupować, a w pociągu siedzieliśmy jak na wulkanie:

Byli jeńcy siedzieli wokół małych żelaznych piecyków, w których ogień wygasł już pierwszego dnia, ponieważ na te dwa dni dali nam tylko kilka sztuk brykietów z torfu, siedzieli i klęli na całą Estonię oraz na przedstawiciela Międzynarodowego Czerwonego Krzyża.

Najdłuższy postój mieliśmy na dworcu estońskim miasteczka Igóreatis, gdzie doszło do otwartego buntu w ostatnich trzech wagonach, które zajmowali Węgrzy i Rumunii. Obiegli nieszczęśliwego przedstawiciela Czerwonego Krzyża i burzliwie domagali się od niego chleba grożąc pobiciem, i:

Podczas tej sceny bliżej poznałem pana inżyniera Józka. Aż do tego momentu żył niepoznany i przez nikogo niedoceniany pomiędzy austriackimi Niemcami w wagonie nr 7.

Nikt nie przeczuwał, że ten skromny pan z obozu oficerskiego w Semipalatinsku jest takim mędrkiemidcalistą.

Stanął przed zagrożonym przez tłum przedstawicielem Czerwonego Krzyża i powiedział kaznodziejskim tonem:

- Ależ panowie, miejcie rozum, dziwię się, że tak głośno krzyczycie. Uświadomcie sobie dobrze, że jesteście na obczyźnie, gośćmi na ziemi estońskiej i że każda taka awantura przedstawia nas w niekorzystnym świetle w oczach Estończyków.

- Żądamy - wrzasnęli Rumuni - aby natychmiast dali nam chleba.

- W Narwie,- krzyczą Węgrzy - dali każdemu chleba na pół dnia i te,raz od półtora dnia morzą nas głodem. Zarżnąć go!

- Ależ panowie! - łagodził pan inżynier - bądźcie cierpliwi, nie stosujcie przemocy! Niech Estończycy widzą, że potrafimy się zachować przyzwoicie. Pomyślcie, gdyby dzieci estońskie szły do szkoły, co by sobie pomyślały.

, Przez tłum przemyka niejasne podejrzenie, że pan inżynier ma chyba coś wspólnego z człowiekiem z Czerwonego Krzyża, a ktoś z tłumu bezwstydnie twierdzi, iż w wagonie, którym jechał pan inżynier, mają tyle chleba, że palą nim w piecu. ‘

Przedstawiciel Czerwonego Krzyża korzysta z burzy, która zbiera się nad głową pana inżyniera i znika. Następuje krótkie spięcie. Dwaj estońscy żołnierze spokojnie obserwują, jak pan inżynier jest linczowany i jak po tym, co go spotkało z trudem wlecze się do swego wagonu.

- Ale mnie urządzili - powiedział w wagonie - boli mnie, że mnie to spotkało na oczach cudzoziemców, całe szczęście, że dzieci nie szły do szkoły, mogłyby sobie pomyśleć, że jesteśmy dzikusami...

Przedstawiciel Czerwonego Krzyża, za którego ofiarę poniósł pan inżynier, poczuł jednak moralny obowiązek zrobić coś dla transportu i poszedł pertraktować z miejscowymi urzędami estońskimi, aby spó-’

wodowały ugotowanie przynajmniej zupy dla eszałonu. „

Jego rozmowy zakończyły się jednak pewnym sukcesem. Kiedy tylko zaczął mówić o zupie, rozdzwoniły się telefony. Stacja kolejowa otrzymała rozkaz, by nasz pociąg natychmiast odprawiono w drogę, a’przed-’

stawicielowi Czerwonego Krzyża przyrzeczone, iż ciepłą strawę dostar niemy w Igwie.. ‘...

Jedziemy więc do Igwy, gdziesię dowiadujemy,ze zupy nie g0fuj’ą, ponieważ otrzymamy cały obiad w Mórigólje.

Stacja kolejowa Mórigólje pozbywa się nas prędko z zapewniemerri, iż na dworcu w Weinemaje oczekuje nas obiad i kolacja.

Dla honoru współtowarzyszy podróży muszę powiedzieć, że człowieka, który nam to wszystko obiecywał załatwić odwieźli do szpitala, a my jechaliśmy dalej. Na stacji Weinemaje nasz pociąg nawet się nie zatrzymał i w ten sposób, jeśli wśród nas pozostał jeszcze ktoś, kto sądził, że temu panu w Mórigólje zrobiono krzywdę, całkowicie zmienił o tym sąd.;’

W nocy do Rewia zbliżał się pociąg, którego pasażerowie statfowili ludzi zdecydowanych na wszystko. Nastrój był taki, że złupienie Rewia było bardziej niż prawdopodobne.

Nad ranem nie było między nami nikogo, kto by się nie zachowywał jak zawzięty rabuś i złoczyńca.

Jedynie pan inżynier nie tracił nadziei i optymistycznie domnie”

mywał, że przecież jednak w Rewlu nas nakarmią.

Inżynier nieustannie mówi o czymś, co każdy już od dawna wie.

- Naprawdę - mówi -’ jest to dziwne, że człowiek, jeśli półtora dnia nic nie je, odczuwa głód. Jeśli nam w Rewlu nie dadzą jeść, głód sam minie. Bez chleba żyje się bardzo ciężko, a chleb dobrze syci głód.

- Panie inżynierze - odzywa się głos z rogu wagonu - jeśli nie przestanie pan pieprzyć, daję słowo honoru, że otworzę drzwi i wyrzucę pana’na tory podczas jazdy.,; ^

Pan inżynier mruczy coś o harmonii piękna, dobra i postępu, ti tyrń, że nadzieja pozwala duszy ^zwycięży ć nad klątwami oraz o duchowym odrodzeniu prostaków.,;”, Świta. Pan profesor Zemanek sprzecza się z całym wagonem, że musimy być blisko morza i że już czuć morskie powietrze. W końcu zauważa, że ktoś z naszego towarzystwa wsadził mu do kieszeni garść ikry ze zgniłych śledzi, którymi ofiarnie obdzielono nas w Narwie.

Czuje się naturalnie urażony, a pan inżynier delikatnie zwraca mu uwagę, że najwyższą cnotą jest znosić szyderstwa. Świat musi kierować się ewangelią miłości.

Kilka zdecydowanie sformułowanych pogróżek zmusza pana inżyniera, by zawinięty w płaszcz zamilkł aż do stacji Kulmó, gdzie wszyscy mężczyźni z transportu rozchwytują zgromadzone tu zapasy torfu i,drzewa, aby napalić w wagonach.

Kiedy przynieśli łup i ogień wesoło huczał w małych piecykach, pan inżynier wylazł ze swego legowiska i przemówił:

- Zbieramy rzecz, która do nas nie należy. Jest to kradzież a o tym, który tak czyni, mówi się, że kradnie. Wszyscy jesteśmy odpowiedzialni. Grzeję się paląc kradzionym drewnem, węglem lub torfem, jestem uczestnikiem rabunku.

W dyskusji po jego oświadczeniu dochodzi się do wni’osku, że w wyprawie nie uczestniczył i nie posiada prawa do zysku. Jeśli chce siedzieć w cieple, musi iść i ukraść polano. Kto korzysta z dobra - musi też na nie świadczyć.

Otwierają drzwi i wypychają go na zewnątrz. Na dworze zimno, dwanaście stopni mrozu. Za chwilę wraca z wielką kłodą i mówi:

- Wziąłem cudzą rzecz, jestem złodziejem, Po stacji Kulmó rozniosło się, że przedstawiciel Czerwonego Krzyża pozostał na dworcu w Mórigólje, aby telefonicznie pertraktować z urzędami rewelskimi. Wiadomość ta przebiega przez wszystkie wagony jak iskra nadziei, aż gaśnie w sceptycyzmie, który prostymi słowami wyraża pewien obywatel ze Smichowa, że.jest to znowu nowy szwindel”.

Jego pogląd był najzupełniej słuszny. Kiedy już mamy wjechać na dworzec w Rewlu, pociąg zboczył na boczny tor, wielkim łukiem minął miasto Rewel, w którym mieliśmy otrzymać: l. obiad, 2. kolację, 3. śniadanie., Pociąg ze zwiększoną szybkością wiezie nas wzdłuż morskiego brzegu. Na morze - nikt, nie zwraca uwagi, wszyscy patrzą przerażeni w.tył, gdzie za piaszczystymi nasypami chowa się Rewel, miasto, które tak szczęśliwie uniknęło spotkania. Ze zrozpaczonymi i zdecydowanymi na wszystko jeńcami.

Pociąg przystaje u cehr podróży. Molo, przy nim parowiec do przewozu drobnicy „Cypr”, dalej pomiędzy wyspą Silgit.a nami jeszcze jeden statek na kotwicy.

Na brzegu oczekuje nasdeputacja jakiegoś stowarzyszenia pań i dziewic z Rewlu na czele z: pastorem’ i rozdają gazety z ojczyzny, przy czym chór pań i dziewic śpiewa wzruszająco po niemiecku:

Kto chce być na świecie szczęśliwy musi wyrzec się grzechów wszystkich.

Kto i w godzinie śmierci zaznać chce błogosławieństwa łaski bożej musi czuć tchnienie.

Po pół godzinie pastor wraz z chórem pań i dziewic kąpie się w morzu, a my wszyscy z groźnym krzykiem „hurra”! rzuciliśmy się na parowiec „Cypr”, stojący na cumie przy molo...

V Załoga statku „Cypr” wszyscy jak jeden mąż doświadczeni marynarze, szybko zrobili z nami porządek. Działo się to tak, jakby baca na hali liczył owce - jedną po drugiej chwyta za skórę i rzuca do zagrody. Każdy z nas przeszedł przez kołowrót, na który złożyło się kilka par muskularnych, owłosionych marynarskich rąk, które podawały go dalej, aż ocknął się gdzieś w dole, pod pokładem i znajdował się już wśród jednej z licznych dziesiątek, które rosły pod pokładem jak grzyby po deszczu.

I zanim się opamiętał, już ze swą dziesiątką szedł przez druaie wyjście na rufę statku, gdzie otrzymał bochenek chleba, konserwę mięsną, łyżkę, blaszany talerz i kubek i już znowu wracał na dawne miejsce na śródokręciu. W ciągu pół godziny cały transport został rozmieszczony, wyposażony i nakarmiony.

Pan inżynier nabrał znowu ducha i kontynuuje swoje niepowtarzalne wywody:.

- Zanim stąd ruszymy, statek musi przedtem dźwignąć kotwicę, a pod kotłami trzeba rozpalić. Gdyby to był żaglowiec musiałby czekać na sprzyjający wiatr. Bez wiatru żaglowce pływać nie mogą, są jak automobil bez benzyny.

„Cypr” daje małym stateczkom dozorującym porządek w porcie sygnały, że zamierza wyjść w morze i otrzymuje odpowiedź, iż nie ma przeszkód. Uruchamia więc turbinowe syreny, a i my żegnamy się z estońskimi brzegami zasnutymi mgłami, które jakby nam mówiły, że nie warto odwracać się i patrzeć w tył,bo niczego dobrego nie zaznaliśmy na estońskim lądzie.

Tym niemniej kilku sentymentalnych bieżeńców macha brudnymi chustkami. Na molo stoi gromadka estońskich chłopców i dziewcząt z niedalekich chat rybackich i pokazują nam język.

Trzej strzelcy tyrolscy trzymają się za ręce i śpiewają:

Wann ich kumm. wann ich kumm.

wann ich wieder. wieder kumm... *

Czytam tabliczki ostrzegawcze na statku. Napisy są niezwykle odkrywcze: „W razie zauważenia pożaru na statku, zawiadomić należy starszego oficera”...Na mostek kapitański osobom postronnym wstęp wzbroniony”...Klucz od magazynu pasów ratunkowych znajduje się u młodszego oficera, należy mu zgłaszać każdy nieszczęśliwy wypadek”

Dopisuję pod tym: „Jeśli statek zatonie, należy o tym powiadomić kapitana”.

Idę popatrzeć do kantyny, gdzie - jak dźgnięcie nożem - wita mnie napis: „Sprzedaż alkoholu surowo wzbroniona”.

Gdzież się podziały czasy marynarskiego rumu, whisky i groggu?

Gdzie starzy pijani marynarze Kiplinga, którzy pragnęli tęgo pić i wołali „johoho. johoho” i tak rzeczywiście pili.

Zamiast alkoholu sprzedają ciemne piwo, lemoniadę, cukierki, pierniki i czekoladę, jakby to dziatki szkolne pod dozorem nauczycieli pod koniec roku urządziły sobie wycieczkę.

Na rufie statku jest druga kantyna, która przedstawia równie smutny Widok, jakby wznosiły się nad nią dłonie drą drą Foustki i Batjeka9.

Sprzedają tam cytryny, jabłka, śledziki, oliwki, konserwy rybne i widokówki. Otrzymacie tam również podłe niemieckie papierosy i jeszcze gorsze cygara.

Podczas dalszego zwiedzania parowca odkrywam kilka dalszych tabliczek z ostrzegawczymi napisami, dotyczącymi łodzi ratunkowych i przepisów, wedle których należy je spuszczać na wodę. Jedna łódź interesuje mnie szczególnie. Dno jest porządnie przedziurawione. Zajrzałem również do kajut marynarskich. Piją kawę. są trzeźwi, nie palą krótkich fajeczek. Jeden trzyma w ręku książkę z czerwonymi brzegami.

„„Wann ich kumm...” - Kiedy powrócę, kiedy /nowu. /nowu powrócę. Śpiewaj;! tę piosenkę w dialekcie szumawskim z pogranicza czeskobawarskiego.

‘ Dr dr Foustka i Batjek - profesorowie Uniwersytetu Karol;! i gorliwi propagatorzy ruchu abstynenckiego., Podejrzewam, że jest to biblia. Cicho zamykam drzwi, przepraszając, że się pomyliłem i odchodzę, by zaczerpnąć świeżego powietrza na dziobie okrętu, który akurat daje sygnały statkowi wiozącemu do ojczyzny jeńców rosyjskich.

Wszyscy wychodzą na pokład. Na statku wiozącym Rosjan wznoszą czerwony sztandar.

Parowce zbliżają się i wymieniają jakieś rozmowy. Oni i my machamy chustkami, krzyczymy „urra” a tu i tam wielu łzy trysnęły z oczu, których nikt się nie wstydzi.

Długo jeszcze niosą się nasze pozdrowienia po szerokiej, spokojnej powierzchni zalewu, a echo je niesie ku kredowym skałom wyspy Sigit.

Powierzchnia zalewu jest spokojna, Mewy latają nad wodą, zniżają lot i siadają na drobnej fali.

Pan inżynier jak zawsze mądrze napomyka:

- Ten ptak nazywa się mewa śmieszka, albowiem jej krzyk przypomina ludzki śmiech, a gdyby się ptak ten nie śmiał...

- Wrzuciłbym was do morza - mówię poważnie.

Mijamy długi pas jakiegoś brzegu, a pan inżynier szczerze wyznaje:

- To jest wyspa, ponieważ ze wszystkich stron oblana jest wodą.

Jeśli ta ziemia z jednej strony połączona by była z lądem, stanowiłaby półwysep.

Wokół pana inżyniera formuje się krąg słuchaczy. Pan inżynier wskazuje na łodzie rybackie na zalewie i mówi z wielką pewnością:

- Morze jest bogate w ryby, a rybołówstwo jest jedynym zajęciem rybaków. Wiele ryb pożera się wzajemnie, bowiem w innym przypadku zginęłyby z głodu. Rekin jest niebezpieczny dla ludzi kąpiących się w morzu. Morze bywa płytkie lub głębokie. Morska woda jest słona.

Słuchacze chwytają pana inżyniera za ręce i nogi oraz kołyszą nad głębiną morską. Pan inżynier krzyczy:

- Jeśli mnie puścicie, utonę.

Ktoś przynosi wiadro pełne morskiej wody, kładą pana inżyniera na pokładzie, polewają wodą, a potem odprowadzają do maszynowni, aby się osuszył. Jest tak zaskoczony, że nie może sobie przypomnieć żadnej prawdy, opamiętuje się dopiero podczas kolacji, kiedy nadmienia jakby mimochodem:

- Groch pozostaje kulisty nawet w stanie wrzenia.

Jest to oczywiście święta prawda, ale ten groch, który nam dali w zupie musiał podczas gotowania strajkować - jest twardy jak bruk na moście Karola.

16-Nic/naiK pr/ygody S/wrjk.i Mile nas zaskoczyło, że w zupie znaleźliśmy suszone śliwki, jabłka, płatki owsiane oraz ikrę ze śledzi.

Wyobraźcie sobie, że większość zjadła przed tym tłustą konserwę mięsną na zimno, w kantynie kawałek czekolady, marcepanu, jabłka, marynowanego śledzia, cebulkę w occie, rybki w oleju oraz napiła się piwa słodowego oraz lemoniady.

Było to solidne przygotowanie do choroby morskiej, która się jeszcze skrywała gdzieś za horyzontem na pełnym morzu.

Ściemniło się. Na wyspie Silgit światła latarni morskiej błyskały w ciemnościach. Zaczął dąć wiatr północnozachodni, a kiedy opuściliśmy zalew, fale nie pozwoliły na siebie czekać, z pełną werwą i energią pojawiły się same.

„Cypr” obrócił się pod falą i pruł fale, które z bólu wyły w tę cichą noc i rozwścieczone próbowały zatopić parowiec, posłać go na dno.

„Cypr” zatańczył nagle taki „cake walk” 10 na morskich falach, aż nas ogarnęły z tego powodu mdłości. Idea jednomyślności zwyciężyła na całej linii. Wszyscy - nie zważając na podziały partyjne, własne zdanie, narodowość - trzymali się za brzuch, czyli - jak pięknie się wyraził pan profesor Zemanek: „Myślę, że to nas wzięło.”

Wszyscy pisarze opowiadający o swych podróżach morskich wspominają o chorobie morskiej i robią z siebie bohaterów. Wszyscy rzygali, tylko pan pisarz nie wymiotował. Stanowi szacowny wyjątek.

Mnie także wzięło. Chwyciły mnie tak mocno, że pierwszy raz w swym życiu przypomniałem sobie Pana Boga i gorąco modliłem się nad rozszalałym morzem:

- Boże wszechmogący zbliżam się do ciebie w duszy mojej i naprawdę pragnę z tobą mówić, choć widzisz, co robię. Stworzyłeś mnie jednak na chwałę, miej więc litość nad marnością moją. Przyrzekam ci, że będę przestrzegał przykazań przez ciebie ustanowionych, wyrzekam się wszystkich błędnych ścieżek i nieprawości, nie chcę już trzymać z bezbożnikami i ateistami, będę pisał do „Czecha” i ułożę wiersz pochwalny na cześć nuncjusza papieskiego.

Skutek był taki, że zapisałem trzęsącą się ręką w swym; dzienniku:

„Jest mi ciągle gorzej i gorzej. Modlitwa mi nie pomogła”, i Słońce wschodzące nad wzburzonym morzem zastało nas w tej samej pozycji nad burtą, w jakiej stanęliśmy w nocy.

Pan inżynier, skłaniając obok mnie głowę nad falami, wygłosił szeptem:

10 „cake walk” - taniec z folkloru murzyńskiego, po 1918 roku modny w Europie.

- Na lądzie choroby morskiej nie stwierdzono.

A ja biedak nie miałem nawet tyle siły, aby go wyrzucić za burtę jako ofiarę wzburzonemu morzu...

VI Praktyczne wykonanie wszystkich tych różnych ruchów, które ludzie i nauka nazywają chorobą morską, trwało cale półtora dnia. Na statku było smutno, ponieważ nikt, nawet kapitan, nie wiedział, dokąd płyniemy.:...:...

Kapitan twierdził, że okręt musi iść pod falę, przeciwko czemu nikt doprawdy nic nie miał. tylko że fale i wiatr bezustannie zmieniały swój kierunek i w ten sposób płynęliśmy raz tak, raz inaczej jak piracki okręt obawiający się brzegu.

Drugiego dnia wieczorem rozpoczął się znowu taniec gorszy niż poprzedniego dnia. Wszyscyśmy już pragnęli, aby już w jakiś sposób nadszedł nasz koniec.

Kapitan starał się nas pocieszyć, że to jeszcze nic strasznego, że pewnego razu musiał iść pod wiatr i ciąć fale przez czternaście dni, a płynął tylko na małą odległość z Gdańska do Rygi, a teraz przecież płyniemy z Rewia do Szczecina., ‘

Przyzwyczailiśmy się do choroby morskiej, a wreszcie zaczęła nam smakować nawet ta osławiona wszechnie;miecka,zupa z suszonych śliwek i gotowanych śledzi.

Rankiem pan inżynier wyszedł na pokład i zacząłkrzyczeć:

- Ziemia, ziemia. Tak chyba wołał ów marynarz w gnieździe bocianim na maszcie okrętu Kolumba, kiedy ten wyruszył odkrywać Amerykę. Nawet panowie nauczyciele mówili nam, że ten marynarz krzyczał:

„Ziemia, ziemia”. Pan inżynier nauczył się tego na pamięć i teraz użył tych historycznych stów, krzyknął raz jeszcze:

- Ziemia, ziemia!

Zapylaliśmy kapitana, gdzie się znajdujemy. Po długim poszukiwaniu i mierzeniu oznajmił, iże jesteśmy blisko duńskich lub szwedzkich wybrzeży, albo też może to być jedna z wysp należących do pierwszego lub drugiego królestwa...

To dokładne oznaczenie miejsca naszego położenia wywołało powszechne poruszenie. Pewną pani wybuchła płaczem, że już nie zobaczy Niemiec, bo przywieźli nas zamiast do Szczecina na przeciwległy brzeg.

Chodziłem pomiędzy grupkami rozłoszczonych mężczyzn i lałem oliwę do ognia, opowiadając, że wiozą nas do Ameryki.

Na szczęście ponownie zmienił się kierunek wiatru i „Cypr” zmuszony był ciąć fale w kierunku południowym, w stronę Niemiec. Ale nie poprzestał tylko na tym, w ciągu dnia płynęliśmy również w kierunku południowowschodnim, północnowschodnim, znowu na południe, potem na północnyzachód i wreszcie na południowyzachód.

W ładowni na sienniku pan inżynier rozmyślał na głos:

- Poprzez wynalezienie kompasu możliwe ‘est ustalenie kierunku południowego, północnego, zachodniego i wschodniego. Na południu znajduje się biegun południowy, na północy, północny.

Pani, która płakała, kiedy okazało się, że znajdujemy się „bądź u wybrzeży Szwecji, bądź Danii”, dostała ataku histerii i krzyczała, że na biegun północny nie pojedzie, bo się boi.

Pan inżynier nie pozwolił sobie przerwać i wykładał dalej:

- Biegun zachodni lub wschodni nie istnieje, istnieją tylko dwa - północny i południowy, podobnie jak półkule północna i południowa.

My należymy do półkuli północnej, a gdyby płynęli z nami Australijczycy, należeliby do półkuli południowej. Ziemia jest kulista i obraca się wokół swej osi, dzień w dzień, rok w rok. Jeśli znajdziemy się jutro w Szczecinie, to znaczy, że dopłynęliśmy szczęśliwie, a Szczecin jest portem..

Potem napił się ciemnego piwa i ścigany nieprzyjaznymi spojrzeniami szedł spać.!

W nocy przestał wiać wiatr. „Cypr” nie miał już żadnej roboty z pruciem fal, płynął sobie zupełnie spokojnie. Kapitan wyznaczył kierunek na Swinemunde, niebo się rozjaśniło, a około południa zaczęły znowu pojawiać się mewy. Horyzont przed nami już się nie kołysał, woda była tak cicha i spokojna jak na stawach w Hostivarze.

Po południu zobaczyliśmy pagórki na wybrzeżu pokryte gęstym sosnowym lasem:i jeszcze za dnia przypłynęliśmy do Swinemunde, z jego latarnią morską, portem rybackim, opustoszałym kąpieliskiem i koszarami dla marynarzy, których dzisiaj możecie tam policzyć na palcach.

Wielki umocniony port wojenny, duma Niemiec, leży dzisiaj w ruinach. Niemcy musieli go wysadzić w powietrze, podobnie jak dumne dreadnouhty, których resztki leżą w rozwalonym porcie.

Kapela wszakże na brzegu oczywiście była, grała stare, wojenne marsze, które nas powitały na Pruskim Pomorzu przy ujściu Świny do Bałtyku.

Pan inżynier spojrzawszy na masę zrujnowanego sprzętu wojennego nie może się powstrzymać od rzucenia uwagi:

- Łódź podwodna wysadzona w powietrze nie nadaje się już więcej do użytku. Ponieważ tutaj Świna wpada do morza, a po niemiecku „ujście” nazywa się „Mlinde” tedy miasto poprawnie nazywa się Swinemunde, a jeśli wpada Łaba - tedy Elbemunde. Ren - Reinmunde. To jest chyba logiczne.

Nasz statek wpływa na zalew odrzański, łączący port ze Szczecinom, co pana inżyniera zmusza do wyrażenia tego oto logicznego poglądu:

- Jeśliby nie było Odry, Szczecin przestałby być największym pruskim portem handlowym, a my musielibyśmy udać się do Szczecina nie wodą, ale drogą, bez wody nie mogliby tutaj budować statków. Dlatego możemy powiedzieć, że Odra jest dobrodziejstwem Szczecina.

Z tych uczonych rozmyślań wyrwał nas łoskot spuszczanej kotwicy. Tutaj będziemy teraz stać, zanim nie przyjdzie komisja lekarska, aby nas zbadać.

Kiedy komisja przyjechała, stawaliśmy przed nią pojedynczo. Nie bawili się z nami długo. Żądali, abyśmy pokazali język i to było wszystko.

Gdy kilkuset jeńców pokazało język sławnej komisji lekarskiej, zadowoleni członkowie zebrali się i odjechali. My natomiast podnieśliśmy kotwicę. Kapela na brzegu zagrała nam jeszcze „Heił dir im Siegeskranz”„a my kanałem odrzańskim wpłynęliśmy do głównego miasta Pomorza.

Ponoć tam odbędzie się uroczyste powitanie.

„„Heił dir im Siegeskranz” - „Chwała ci w wieńcu zwycięstwa”, początek hymnu pruskiego śpiewanego na melodię „God save the King”.

Z dziennika mieszczanina z Ufy…

Powiadają, że bolszewicy zajęli Kazań. Nasz biskup Andrzej ustanowi} trzymiesięczny post. Od jutra trzy razy dziennie będziemy jeść ziemniaki z olejem konopnym. Niech żyje Zgromadzenie Ustawodawcze’, Czeski oficer Palićka, który u nas mieszka, pożyczył ode mnie dwa tysiące rubli.

Wieści o zdobyciu Kazania przez czerwonych naprawdę różnią się od poprzednich - głównie tym, iż mają obiektywnie pewne podłoże. Nasi opuścili Kazań dlatego, bo do miasta - jak mnie poufnie poinformował czeski oficer Palićka - przyszły dwa miliony żołnierzy niemieckich.

Ze wszystkich kupców i kupcowych, jakich czerwoni w Kazaniu zagarnęli, ściągnęli skórę i drukują na niej ukazy Nadzwyczajnej Komisji Śledczej. Mówi się, że przyjdą uciekinierzy z Kazania. Będę musiał schować w kramie cukier i trochę podnieść cenę. Rodacy z Kazania mają dosyć pieniędzy. Niech żyje Zgromadzenie Ustawodawcze!

Mówi się, że bolszewicy zajęli Symbirsk. Nasi wysadzili w powietrze most na Wołdze. Przy budowie tego mostu stryjek zarobił pół milliona. Oficerowie czescy twierdzą, że upadek Symbirska to śmieszny drobiazg, a wszystko się mieści w planie strategicznym. Oficer Palićka ukradł mi złotą papierośnicę. Niech żyje Zgromadzenie Ustawodawcze!

Dzisiaj dotarła do Ufy pierwsza grupa uciekinierów z Kazania i Symbirska. Po drodze omyłkowo ograbili ich ze wszystkiego orenburscy kozacy. Było uroczyste powitanie.

‘ Zgromadzenie Ustawodawcze - chodzi o Komitet Członków Zgromadzenia Ustawodawczego (przelbrmowany w tzw. dyrektoriat utski oraz Wszechrosyjski Rząd Tymczasowy), zlikwidowany przez admirała Kotczaka.

Wypiłem dwie butelki koniaku i napisałem donos na stróża, że jest bolszewikiem. Stróża zabrali do więzienia.:

W gazetach piszą, że bolszewicy zabrali dzieci wszystkim bogaczom w Symbirsku i oddali je na wychowanie chińczykom. We wszystkich kościołach odmawia się modlitwy. Biskup nakazuje wszystkim prawosławnym, aby zachowali ścisły post, ponieważ bolszewicy ciągną na Samarę.

Wczoraj zjadłem trochę szynki, a wieczorem nadszedł telegram, że padła Samara. Jednego z członków prezydium Zgromadzenia Ustawodawczego odwieźli z Klubu Towarzyskiego wprost do szpitala dla obłąkanych, bo głosił, że upadek Samary to brednia. Uciekinierów przybywa. Opowiadają, że bolszewicy wszystkich od razu zarzynają, a głowy mieszczan ładują do specjalnych pociągów i odwożą do Moskwy, gdzie je balsamują i układają w magazynach na Kremlu.

Pewien sztabskapitan opowiadał wczoraj w Zgromadzeniu Szlacheckim, że bolszewicy polewają mieszczan wrzącą wodą, z żon i dzieci robią smażone kotlety siekane, którymi karmi się w więzieniach prawych eserów 2 i kadetów. Kupców oblewają naftą i w takiej postaci używają ich do oświetlania zdobytych miast. Arystokratów i fabrykantów rozbierają do naga, gotują w specjalnych urządzeniach, dodają do tego obcięte warkocze szlachcianek i wyrabiają z tej masy walonki dla Armii Czerwonej.

Wczoraj znowu odwieźli do szpitala dla wariatów pewnego prawego esera. Na targowisku wzywał kobiety, aby szły burzyć Moskwę i wstępowały do pułku rosyjskoczeskiego. Mój oficer Palićka znowu pożyczył ode mnie dalsze dwa tysiące z tym, że odda, kiedy armia ludowa ponownie zdobędzie Kazań. Myślę, że tych pieniędzy nigdy nie zobaczę.

Nasi wycofali się spod Bugulmy. Nie ma wątpliwości, że jest to tylko manewr strategiczny i niczego nie oznacza. W końcu jest to małe miasteczko. Gazety piszą, że razem z nami idzie Anglia, Francja, Japonia i Ameryka. Sam Wilson przyjedzie do Ufy. Wobec czego Bugulma jest drobiazgiem. Francuski konsul już wyjechał z Ufy. Jedzie z pewnością naprzeciw Wilsonowi. Niech żyje Zgromadzenie Ustawodawcze!

Wczoraj przeczytałem w gazetach, że w interesie oswobodzenia Rosji, od bolszewików i przebudzenia jej do nowego życia konieczna jest ewakuacja Ufy. Dzisiaj widziałem na ulicy Głównej prawdziwego Fran2 Prawi eserzy - prawicowy odłam partii socjalnych rewolucjonistów, byli też eserzy i.

euza z odmrożonymi uszami. Sprzedawał w kawiarni pocztówki ż własną fotografią i podpisem „Kapitan Lagalet” po dwa rublesztuka; Bracia czechosłowaccy nieco odpoczywają po swych zwycięstwach i handlują na targowisku zapałkami, cygarami oraz gorzałką.

Z Ufy zniknął ostatni eszelon z Czechosłowakarni. Nasz sublokator zabrał ze sobą mój zegarek, córkę i sześć tysięcy rubli, które znalazł w biurku. Czołem.

Admirał Kołczak 3 wydał rozkaz, aby uwięziono wszystkich członków Zgromadzenia Ustawodawczego. W tej sytuacji dojrzałem do przekonania, że jest ono, jak to się mówi,zabawką dla dzieci. To Zgromadzenie Ustawodawcze kosztowało mnie córkę, dwadzieścia tysięcy, złotą papierośnicę, zegarek, a zamiast tego mam u siebie jakieś weksle. Oszukali, rodacy. Niech żyje admirał Kołczak.

Oddział karny kołczakowców zarekwirował mi parę koni, dwadzieścia pudów cukru, sto skrzynek zapałek i wziął do wojska mego pomocnika. Bolszewicy zajęli Cziszmę.

W Ufie z Francuzów pozostało tylko dwu młodzieńców, którzy występują w cyrku. Naszego biskupa widziano u naczelnika stacji. Bardzo sięinteresował, kiedy odjedzie pociąg doCzełabińska. Będę musiał również skoczyć na dworzec.

II Pierwszego marca, według starego kalendarza, w dzień świętych męczenników Nestora, Trywimija, Antoniego Markela, dziewicy Domniny i Martyriła Zelepeckiego, którego szczątki bolszewicy sprofanowali, weszła do Ufy nasza wyzwolicielka - armia ludowa imperatora Kołczaka. Pierwszego samowładnego cara wszechsybirskiego omskiego, tobolskiego, tomskiego i czelabińskiego.

Z dumą teraz mówię: „Jestem mieszczaninem. Dla nas, bogaczy, nadeszła wolność, a tę robotniczą i chłopską hołotę czekają kajdany, wygnanie, Sybir, powróz i kula.;

Niepokoi mnie tylko małe nieporozumienie, do którego doszło po południu. My, mieszczanie, szliśmy chlebem i solą powitać naszych wyzwolicieli, a zamiast nich omyłkowo natknęliśmy się na szwadron ‘ Admirał Kołczak - minister wojny w dyrektoriacie ufskim. który 18.11.1918 roku dokonał przewrotu we wschodniej Syberii i przejął z rąk samozwańczej Rady Ministrów władzę, obdarzając się tytułem „najwyższego władcy”. Po klęsce zadanej przez Armię Czerwoną pojmany podczas ucieczki i rozstrzelany 7.2.1920 roku.

czerwonego pułku jazdy, który o mało co nie wybił nas wszystkich.

Tak. się zlękłem, że wieczorem, kiedy naprawdę przyszli wyzwoliciele, leżałem w gorączce w łóżku, a przed sobą nie widziałem nic tylko szable czerwonej konnicy. „Niech żyje niewolnictwo! Niech żyje imperator Kołczak prawosławny car wszechsybirski!...”

Dzisiaj byłem w kościele i z innymi kupcami oraz mieszczanami modliłem się pobożnie za naszą pomyślność i szczęście. Jak swobodnie nam się teraz oddycha! Na ulicach znowu stoją strażnicy i nikt nie:

śmie niczego sobie zabrać bez zapłaty gotówką. Podnajemcom podwyższyłem o sto rubli miesięcznie za pokój. Mieszka u mnie sama proletariacka gawiedź. Teraz ja im pokażę! Dzisiaj byłem na policji z donosem na oddźwiernego Samuela, żydowskiego uciekiniera, który, kiedy byli tu bolszewicy, stale wołał: „Światło! Powietrze! Wolność”.

Bardzo się cieszę, że go przymknięto i rozstrzelano. „Światło, powietrze, wolność!” Niech żyje - niewolnictwo! Niech żyje imperator Kołczak Pierwszy!...

Dzisiaj do miasta wszedł pułk Jezusa Chrystusa. Żołnierze mają zamiast galonów białe krzyże. Rozmawiałem z pewnym oficerem, byłym duchownym z Kazania i on poinformował mnie, iż pułk Jezusa Chrystusa ma za zadanie wyrżnąć Żydów i bolszewików w Rosji i w całej Europie oraz wyzwolić Jerozolimę od Turków i Żydów. W pułku Jezusa Chrystusa jest specjalny oddział karabinów maszynowych złożony z duchownych...

Po bolszewickiej zimie nadeszła dla nas mieszczan prawdziwa wiosna. Wszystkie ulice jarzą się złotem naramienników. Zewsząd słychać:

„Wasze Błagorodje, Wasze Wysokobłagorodje, Wasza Ekscelencjo”.

Kiedy żołnierz nie zasulutuje i nie stanie na baczność, dostanie pachoł po gębie. Jest oczywiste, iż bez poddaństwa żyć nie można i że musi być jakiś porządek. Dzisiaj wydano nakaz, który odbiera ziemię rolnikom, a oddaje ją obszarnikom oraz szlachcie. Rolnicy i robotnicy zostaną pozbawieni wszystkich praw i nie będą mogli samowolnie odejść od pana, na którego roli żyją lub u którego pracują. Hołota proletariacka straciła wszystkie prawa. Każdy robotnik codziennie musi zgłaszać się na policji.

Dano nam całą władzę nad robotnikami. Z rozkazu cara Kołczaka Pierwszego wprowadzono kary chłosty, kajdany i deportacje na Sybir.

Rozmawiałem z kilkoma fabrykantami. Żądają od Kołczaka, aby zezwolił im handlować roboti.ikami wedle ich woli.

Zamieszkał u nas pewien oficer pułku czelabińskiego. To jest pięknezłoto i ordery. Nakazał, abym, gdy wchodzi do mieszkania, komenderował całej rodzinie: - Powstać! Baczność!

Ostry chłopak! Codziennie musi mieć wino i bije swego sługę. Dzisiaj powiesili przed kościołem pięćdziesięciu bolszewików wraz z ich żonami i dziećmi. Wstęp na miejsce kaźni kosztował rubla; pieniądze przeznaczono na rzecz dragonów georgijewskich. Niech żyje dyktatura burżuazji!...

Wczoraj urządziliśmy małe przyjęcie. Mój oficer rozbił strzałami z rewolweru lustra i lampy, szablą rozsiekał wszystkie naczynia, rozciął sobie rękę i krwią pomazał twarz oraz śpiewał: „Boże, cara chrani”.

W nocy wszędzie widział bolszewików i skrył się pod łóżkiem. Rankiem odwieźli go do szpitala. Doktor powiedział, iż jest to zatrucie alkoholem.

którego picie w armii jest rozpowszechnione...

Dzisiaj rozstrzelali w więzieniu trzecią grupę więźniów politycznych. Rozwiązano wszystkie związki zawodowe. Niech żyje imperator Kołczak Pierwszy...

Mówi się, iż bolszewicy zbierają wszystkie siły, aby na powrót odzyskać Ufę. Boże, co się to będzie działo, co się będzie działo... Mówi się, że przerwano już połączenie między Wierchniouralskiem a Zołotustem, nie ma dokąd uciekać.

Cholerna kołczakowizna...

141 i 22 III 1919

Tragedia pewnego popa…

W gubernii ufskiej żył swego czasu pewien pop. Nazywał się Mikołaj Piotrowicz Guljajew.

Był to prawowierny Rosjanin, który za starych czasów z powodu niedostatku Żydów w gminie, jeździł na pogromy do Samary i Woroneża.

Kiedy nastąpił przewrót, Mikołaj Piotrowicz Guljajew bardzo się przestraszył, że przestaną mu przynosić pieniądze i dlatego począł wszędzie głosić, iż dążenie człowieka do wolności musi być kierowane przez prawo moralne oraz że dla rewolucji rosyjskiej jest takim prawem wola boża. Jako że wedle tego ideału moralnego postępują księża - wysłannicy Pana, powinna cała rewolucja znaleźć się w ręku cerkwi.

Bolszewicy niestety mają poniekąd odmienny pogląd na rzecz i uważają popów za łajdaków. Tak więc Mikołaj Piotrowicz zirytował się jeszcze bardziej, kiedy się dowiedział, iż cerkiew i republika rad nie mają ze sobą nic wspólnego i że jego dochody z kasy państwowej się skończyły.

Era Zgromadzenia Ustawodawczego w życiu przerażonego Mikołaja Piotrowicza rozbłysła jak tęcza.

Oznajmił ludowi z ambony, że Zgromadzenie Ustawodawcze jest bezpośrednim dziełem bożym, absolutnie odmiennym od wszystkich dzieł jemu podobnych.

Zanim Bóg stworzył Zgromadzenie Ustawodawcze, radził się sam siebie i dał temu ciału błogosławieństwo, aby władało ufską gubernią.

- Dbajcie tylko - głosił Guljajew w cerkwi - aby nie powrócili bolszewicy. Dlatego módlcie się i składajcie ofiarę na mszę, albowiem wszystko teraz zdrożało, więc i modlitwa za wasze odkupienie i zbawienie drożej kosztuje, taka jest wola boża. Mała modlitwa, dziesięć, wielka, dwadzieścia rubli. To jest cena ustanowiona przez Boga, który zawziął się na bolszewików i podwyższył ceny wszystkich produktów.

I stało się, że Mikołaj Piotrowicz gromadził pieniążki, okazując jednocześnie niezmierną wdzięczność wobec Zgromadzenia Ustawo25^

dawczego, które chroniło jego dochody przed bolszewikami oraz powolutku wymieniał stare banknoty carskie i kierenki ‘ na krótkoterminowe obligacje z podpisami urzędników Zgromadzenia Ustawodawczego oraz na długoterminowe weksle pożyczkowe.

Pewnego pięknego dnia nadeszła katastrofa w postaci następującego telegramu: „Duchowny Mikołaj Piotrowicz Guljajew. Ze względu na to, że Zgromadzenie Ustawodawcze zostało rozwiązane, a jego członkowie uwięzieni, nakazujemy natychmiast zaprzestać modlitw w intencji Zgromadzenia Ustawodawczego, a rozpocząć modlitwy za admirała Kołczaka”.

Po przeczytaniu telegramu Mikołaj Piotrowicz ze zgrozą spojrzał na stertę krótkoterminowych obligacji Tymczasowego Rządu Wszechrosyjskiego; potem nakazał bić w dzwony i kiedy lud się zgromadził, wygłosił nieswoim głosem tę oto mowę:

„Był czas, kiedy cały rodzaj ludzki z wyjątkiem rodziny bogobojnego Noego został z woli bożej wygubiony przez potop, albowiem ludzie utracili wiarę w Kołczaka i sympatyzowali z bolszewikami oraz władzą rad. I dlatego Bóg o tych ludziach rzekł: „Duch mój cierpieć wiecznie nie będzie, aby ludzie nim gardzili, dlatego że są bolszewikami.

Prawosławna nauka chrześcijańska mówi, co następuje: Admirał Kołczak jest jedyny w swej istocie, ale trojaki w osobie a więc: admirał Kołczak jest Bogiem Ojcem, Bogiem Synem jest generał Wojciechowski2 a duchem świętym jest ambasador angielski Coldrun. Hurra, hurra, hurra”.

Mikołaj Piotrowicz wygłosiwszy te słowa, uciekł z kościoła. Kościelnego, który go dopadł pod lasem, powitał okrzykiem:

- Hurra, Kołczakt Mikołaj Piotrowicz Guljajew znajduje się obecnie w ufskiej klinice psychiatrycznej w celi nr 6. Rozwłóczy po celi jakieś papiery i wykrzykuje:

- Krótkoterminowy skrypt dłużny. Przewodniczący urzędu Filipowski. Członkowie: Niestierow, Klimuszkin, Bąjew; główny pełnomocnik Tymczasowego Rządu Wszechrosyjskiego Znamienski. Sława, sława!.

W takim momencie wchodzi do celi dozorca i odprowadza Mikołaja Piotrowicza Guljajewa pod lodowaty prysznic.

1711919

‘ kierenki - banknoty wydawane przez Rząd Tymczasowy Kiereńskiego.

2 generał Wojciechowski - Siergiej Wojciechowski, były oficer carski, w Legionie Czechosłowackim naczelnik sztabu I czechosłowackiej dywizji strzeleckiej, w latach 1918-1920

uczestniczył w walkach z Armią Czerwoną. Po wojnie zmarł w Brnie.”

Wspomnienia jubileuszowe…

W lecie 1918 roku zorganizowano w Samarze ‘ wojsko kontrrewolucyjnego Zgromadzenia Narodowego, którego członkowie zostali zimą powieszeni lud inaczej zlikwidowani przez admirała Kołczaka.

W guberni samarskiej w tym czasie dojrzewała pszenica i zbliżały się sianokosy. W Samarze doraźne sądy polowe wydobywały z więzień robotników i robotnice, by nakazać ich rozstrzelanie za cegielniami.

W mieście i okolicy pracowicie działał kontrwywiad nowej kontrrewolucyjnej władzy, wspierany przez stare żywioły „czynownickie” i kupieckie, które znowu pokazały rogi i zajmowały się donosicielstwem.

W tych trudnych chwilach, kiedy na każdym kroku groziło mi niebezpieczeństwo 2, uznałem za najdogodniejsze wybrać się na północny wschód w stronę Wielkiej Kamionki. Mieszka tam jedna z grup nadwołżańskiej Mordwy. Jest to lud dobroduszny, ogromnie naiwny. Mordwini zostali ochrzczeni stosunkowo niedawno, zachowali więc zdrowe, pogańskie obyczaje, a prawosławie przyjęli za caratu jedynie z tego powodu, iż nie chcieli mieć kłopotów i prystawów. Mieli kiedyś wielu bogów, lecz prawosławna cerkiew ograniczyła ich do trzech, z którego to powodu nie darzą batiuszki miłością, a podczas rewolucji w pewnej okolicy potopili nawet wszystkich popów wraz z diaczkami.

Kiedy więc uciekłem na północny wschód, dogonił mnie na drodze jakiś mordwiński wieśniak na wozie.

‘ Po wzięciu Samary legiony czechosłowackie ustanowiły w mieście eserski Komitet Członków Wszechrosyjskiego Zgromadzenia Ustawodawczego, który w końcu ogłosił się bliżej nie określonym Rządem Tymczasowym. Rząd przemieścił się do Ul’y.

gdzie 2.12.1919 roku został zlikwidowany na rozkaz admirała Kołczaka.

2 Po upadku Samary (8.06.1918 r.) nie odjechał z jednostką czechosłowacką do Orenburga. Obawiając się zemsty ze strony legionistów uciekł w przebraniu przygłupiego od urodzenia syna niemieckiego kolonisty w stronę Bugulmy, w okolice zamieszkałe przez Tatarów i Baszkirów. W tym czasie legioniści czechosłowaccy oczyszczali kraj od bolszewików., - Dokąd idziesz, duszo droga? - zawołał, zatrzymując wóz pełen główek kapusty.

- Tak sobie - odpowiedziałem - spaceruję.

- Masz się dobrze - oznajmił z wielką pewnością siebie Mordwin. - Przechadzaj się, gołąbeczku. W Samarze Kozacy wycinają naród. Siadaj na wóz i jedziemy dalej. Okropne rzeczy dzieją się w Samarze. Wiozę na targ kapustę, a z naprzeciwka nadjeżdża od Samary Piotr Romanowicz z Łukaszewki. Wracaj, powiada. Kozacy zabierają kapustę na samarskich rogatkach. Mnie wzięli wszystko, a Dmitrijewicza, sąsiada, posiekali szablami...Zmiłujcie się, braciszkowie”, mówi do nich „czy to tak można, prawosławni, grabić na drodze. Wieziemy przecie na targowisko”.

„Teraz przyszło nasze prawo”, odparli Kozacy i szablami spędzili go z wozu. „Widzicie, krzyczeli, potępieńca, już w sielskim sowiecie służy”.

Mordwin zapatrzył się we mnie, a z jego oczu odgadłem, iż po prostu jest przeświadczony, że i ja stamtąd uciekam.

- Tak - powiedział powoli - piękną pogodę wybrałeś na drogę. Nu, pomiędzy Mordwą się uchowasz, zanim to nie przejdzie. Naród dość się nacierpiał, choć mamy ziemię i łąki, a popatrz, obszarnicy i generałowie znowu by chcieli panować i zdzierać z naszego brata. Tylko uważaj na kułaków. Za dwa, czy trzy dni będą już tutaj podjazdy Kozaków orenburskich. Nasi mówią, że są pod Buzułukiem. A z drugiej strony też ktoś ciągnie na Stawropol. W nocy słychać było artylerię i biła wielka łuna pożarów. Dobrze, skręcimy sobie papierosa.

- A ty czyj? - zapytał mordwiński wieśniak. - Z daleka?

- Z daleka, bafko.

- A walki u was się toczą?

- U nas wszystko w porządku, spokojnie.

- Tedy tam kisłeś, prawda. Tu niczego innego robić nie można tylko uciekać. Jeśliby ci się udało za Wołgę... tam bez generałów, obszarników i kupców. Zbierają tam wielkie siły przeciw tym samarskim. Ty się, gołąbeczku, nie bój, na wieczór dojedziemy do naszych i tam się przebierzesz po mordwińsku. Łapcie też dostaniesz, rano pójdziesz do Wielkiej Kamionki. Szukaj wyżywienia. Wszystkiego się nauczysz, a potem już jakoś dojdziesz do swoich.

II Rano, kiedy dalej szedłem na północny wschód, nikt by mnie nie poznał. Przed południem dotarłem do jakiejś tatarskiej wioseczki, przeszedłem, ale za wioską dopadł mnie Tatarzyn i całkiem krótko zapytał:

- Uciekasz? - Po czym wcisnął mi w rękę bochenek chleba i pozdrowiwszy na drogę: - Masalam malejkam 3 - powrócił do osady.

Jakoś tak za pół godziny dogonił mnie inny Tatar z tej samej wioski i niesłychanie łamaną ruszczyzną ostrzegł mnie, abym nie szedł drogą, ale w dół uskokiem ku rzece i potem jej biegiem w górę. Przy czym powtórzył kilkakrotnie:

- Kozak, droga, jest Kozak, koja barasin 4. Przy pożegnaniu dał mi zawiniątko z tytoniem, pudełko zapałek i arkusz papieru, dodając: - Tatar biedak, generała a swołocz, gener kichnet5.

Na skraju lasku, w dolince nad rzeczką zjadłem bochenek chleba.

Niedaleko mnie na murawie odgrywało się to samo, co w Samarze. Opasła mrówkawojownik pożerała tam małą mróweczkę, która jeszcze przed chwilą ciągnęła kawałek kory na budowę wspólnego gniazda.

Wieczorem dotarłem do Wielkiej Kamionki, wszedłem do najbliższego gospodarstwa, w izbie ukłoniłem się przed ikoną, pozdrowiłem całą rodzinę i zasiadłem z nimi za stołem. Na stole stała wielka misa salmy, zupy z kartoflami, kluskami z pszenicznej mąki oraz siekaną, zieloną cebulą. Gospodyni przyniosła drewnianą łyżkę, położyła przede mną i zachęciła, abym jadł z nimi. Gospodarz przysunął chleb i nóż. Nikt z początku o nic mnie nie pytał. Okrągłe, dobroduszne twarze Mordwinów nie zdradzały żadnej nadmiernej ciekawości.

Kiedy się najedliśmy, gospodarz oznajmił, że będę spał na strychu i dopiero potem nawiązała się rozmowa:

- Z daleka?

- Z daleka, chazjan.

- Uciekasz? Widzę, że bieżeniec, nawet onus i łapci nie potrafisz porządnie po mordwińsku zawiązać łykiem. Od razu poznać, gołąbku, żeś na ucieczce z Samary. Umiesz robić cegły?

Na wszelki wypadek powiedziałem, że potrafię..

1921

Z nie dokończonego rękopisu 3 Masalam malejka, prawidłowo po arabsku: Salam nialejkam - pokój z tobą.

4 Koja barasin - po tatarsku - dokąd idziesz.

5 Gener kichnet - nie sposób ustalić znaczenia tych słów po tatarsku.

Iwan Iwanowicz z Wy Ufy…

Ufski kupiec Iwan Iwanowicz nie uciekł wraz z innymi mieszczanami z miasta, lecz pozostał na swym punkcie obserwacyjnym, w kramie, z zupełnie oczywistym zamiarem - aby po nadejściu wojsk radzieckich spekulować i prowokować.

Tym, co Iwana Iwanowicza najbardziej różniło od innych, był dar słowa, dar mowy.

Iwan Iwanowicz wykorzystuje tę umiejętność jak najczęściej i przy każdej okazji nadużywa wolności słowa...

Jego talent oratorski jest niezwykle ceniony w całej Ufie. Dar tefl nie w tym się objawia, co mówi w rodzinnym domu, lecz w tym, co mpwi w miejscach publicznych, na targowisku, w herbaciarniach, kawiarniach, u fryzjera i w swym kramie.

, Pracuje tak. aby nikt sobie nie uświadomił, iż jest prowokatorem, który upowszechnia wyssane z, palca wiadomości, by wywoływać panikę albo pozyskiwać nowe żywioły kontrrewolucyjne oraz nieprzyjaciół władzy radzieckiej.

, Nigdy nie powie otwarcie:St.wierdziłem to albo to. Mówi, że to gdzieś słyszał, że to gdzieś czytał.

Pozostał w Ufie, aby jak najwydatniej mógł szkodzić władzy radzieckiej. Pracuje z pomocą społeczeństwa.,;

Przyjdzie na targowisko i zachowuje się na targu jak człowiek, którego nie interesuje nic innego jak tylko kapusta, mąka, mięso lub słonina.

, - Hm - rzuci oglądając prosiaka - biali znowu odbili Bugulmę i dlatego nie wolno jeździć do Symbirska.

Zna psychologię targowiska, ciemne masy drobnomieszczaństwa i kułaków, którzy połkną najgłupszą wieść, jeśli przynajmniej choć trochę jest nieprzyjazna dla władzy radzieckiej. ‘...; ‘

- Chwała Bogu - powie jakaś kobiecina, usłyszawszy to i pośpieszy do domu, aby powtarzać idiotyczne prowokacje Iwana Iwanowicza wśród innych plotkarskich bab.

Iwan Iwanowicz idzie do fryzjera. »(/I ‘„, - Dzisiaj w nocy - mówi stłumionym głosem - był porządny mrozik.

Po tej niewinnej grze wstępnej ciągnie dalej:

- To interesujące, jak w taki mróz słychać kanonadę. Była taka mocna, że zaraz sobie pomyślałem, że biali nie mogą być dalej jak piętnaście wiorst od miasta.

Iwan Iwanowicz wie, że u fryzjera siedzi jemu podobny nieprzyjaciel władzy radzieckiej, kupiec Zacharoj, który z pewnością powie swoim znajomkom: - Nasi są piętnaście wiorst od Ufy. - I potem obojętnie doda:-Dzisiaj przywieźli wielu rannych. ‘ i!

Kiedy Iwan Iwanowicz wypełnił swoje prowokatorskie zadanie u fry-’

zjera, udaje się do kawiarni. Wie, że tam siedzą i pfótkują byli przedsiębiorcy, których wywłaszczono z majętności. ‘ ‘

Przynosi tam wielką nowinę: Dutow’ zdobył Kazań pod Moskwą.

Piotrograd zajęli sprzymierzeńcy.

Wszyscy wiedzą, że to nieprawda, ale mimo to ta głupia gadanina wywiera na nich przyjemne wrażenie. ‘

Iwan Iwanowicz z zimną krwią mówi dalej, że Dutow Uwięził Radę Komisarzy Ludowych, właśnie o tym usłyszał na dworcu.

Wszyscy wiedzą, że Dutowa pobili pod Orenburgiem, ale to im nie przeszkadza w rozszerzaniu po mieście prowokacyjnych’wiadomości wśród nieprzyjaciół władzy radzieckiej.

Dzisiaj słyszycie, że zajęto Birsk, jutro że Sterlitamask i nie wiecie, czy macie się z tych idiotów śmiać, albo Wziąć rewolwer i palnąć prowokatorom kulę w łeb.

To drugie jest według mnie najlepszym sposobem walki z prowokatorami.

Podczas rewolucji francuskiej prowokatorów nie gilotynowano, lecz wieszano.

Ze względu na to, że szubienica jest u nas zniesiona, proponuję wszystkich tych prowokatorów na miejscu rozstrzeliwać.

‘ Dutow - (1864-1921), biatogwardyjski ataman kozaków orenburskich dążący do wyrwania Syberii spod władzy radzieckiej.

O sklepikarzu Bulakulinie, ufskim rabusiu…

Są bandyci, którzy pracują siekierą lub pałką. Sklepikarz Bulakulin spekulował, a żaden bandzior nie zachowywał się wobec swych ofiar tak ironicznie i wyśnniewnie jak on.

Na targu płacisz za pud ziemniaków sześć rubli, ale u niego rubel pięćdziesiąt za librę. Patrzysz ze zgrozą na kartofle i czekasz, że już powie do swojej żony;, - Popatrz na niego, na tego łobuza, wygląda, jakby go zżerała namiętność do ziemniaków.

W swoim kramiku jest całkowitym despotą; Kupujący w jego oczach to nic nie warte stado baranów. Patrzy na gromadę wystraszonych klientów w sklepiku i mówi:

- To straszne, handlować z takim bydłem.

Wieczorem, kiedy liczy utarg, wszystkie te pomięte ruble, marki, piątki, obligacje i wybrudzone kierenki, które wydarł ludowi pracującemu, wzdycha:, - To jest niewdzięczna robota, no me? - I ma przy tym wygląd zbrodniarza, idioty, który nie pojmuje swej zbrodni.

Atoli w kramiku jego grubiaństwa nie mają końca.

- Nie wąchaj, jeśli nic kupisz - mówi do staruszki, która struchlała, kiedy się dowiedziała, że za librę postnego oleju konopnego chce czterdzieści rubli. - Co stękasz, będziesz rodzić?

- Cóż to, nie słyszeliście - zwraca się do kupujących - ze w Moskwie libra kosztuje sto rubli?

Wszyscy wiedzą, że ten spasiony rabuś łże, lecz ich los jest w jego rękach...

Osłupiali czekają, co jeszcze powie. Staruszka już się pomału opamiętała.

- Bierzcie librę oleju konopnego za czterdzieści rubli - słychać cichy głos tej pijawki - bo jutro będzie po czterdzieści osiem;

- To jest spekulacja - ktoś powiedział.

- Nie gadaj, kochaneczku. Jaka spekulacja? Są mrozy, jakich Ufa nie pamięta, jest wojna domowa i kiedy zechcę zapłacisz za librę nawet dwadzieścia pięć rubelków. My jesteśmy kupcy, nasza chata z krają. Ty nam pieniądze, my tobie towar.

- Trzydzieści rubli za librę mogę dać - oznajmia któryś z kupujących nieśmiałym głosem, jakby się obawiał, że za te stówa poprowadzą go na stracenie.

- Nie rób żartów - odpowiada kupiec Bulakulin. - Trzydzieści rubli za librę konopnego oleju? Chcesz mnie zniszczyć, z torbami puścić? Chcesz, abym do rzeki skoczył? Ja mam przecież dzieci.

Twarz Bulakulina przybiera grymas rozpaczy i znużenia.

Kupujący w sklepiku pojmują, że wszystko już stracone i płacą za librę oleju konopnego czterdzieści rubli.

Sklepikarz długo milczy i skrobie się po głowie. Przed tygodniem sprzedawano kiełbasę po trzy ruble za librę. W środę po dwanaście, w sobotę po szesnaście, a dzisiaj, w poniedziałek?...

Trudne pytanie.

- To jest najlepsza kiełbasa - poleca mieszaninę koniny z mąką - prawdziwa krakowska, dwadzieścia dwa ruble za Hbrę.

Sklepikarz Bulakulin znowu słyszy słowo „spekulant” i urażonym tonem z pewnością siebie oznajmia.

- Zostawcie te mowy i pouczenia, popatrzcie, jak to wygląda w innych sklepach w Ufie. Mam z waszego powodu zbankrutować?

W całkowitą ekstazę wpadł sklepikarz Bulakulin, kiedy się ktoś pytał o zapałki.

Pierwsza odpowiedź była najzupełniej zasmucająca.

- Możecie porąbać mnie na drzazgi, ale zapałek u mnie nie znajdziecie. Nie opłaci się tego sprzedawać, cena jest zbyt wysoka. Sam kupowałem paczkę za sto dwadzieścia rubli.

W magazynie ma schowane jeszcze dwie skrzynie z czasów, kiedy pudełko kosztowało kopiejkę.

- Jeśli chcecie -* mówi dalej zdzierca - dam wam pudełko za dwanaście rubli.

/ - Nie chcę, nie potrzebuję.

Sklepikarz Bulakulin grozi pięścią:

- Bydlaku jeden niewdzięczny.

Przerażony ufski obywatel wyjmuje z kieszeni dwanaście rubli, bierze pudełko zapałek i szepcze:

- Nie gniewajcie się na mnie, już was nie będę drażnić - i wybiega ze sklepiku przeświadczony, iż tylko przez przypadek nie stracił życia.

Nigdy w życiu się nie bałem, tylko raz. Było to w sklepiku Bulakulina.

Jeszcze dzisiaj na wspomnienie tej przygody ciarki mi przechodzą po plecach.

Tego strasznego dnia wszedłem do sklepiku Bulakulina, aby się zapytać. ile kosztuje pieczony kotlet, który leżał pomiędzy serem a kiełbasą.

- Dwadzieścia rubli - powiedział Bulakulin tak wściekłym głosem, że włosy zjeżyły mi się na głowie.

W tym głosie było wszystko:

„Ręce do góry!” I cios pałką lub siekierą.

Więcej nie pamiętam. Leżę w lazarecie, a lekarze mówią, że mam zapalenie opon mózgowych...

Wczoraj zapytałem sanitariusza, co się dzieje z kupcem Bulakulinem.

Podobno go rozstrzelali za spekulację. Jak mówią, najpierw uparcie milczał, a przemówił dopiero przed śmiercią, kiedy stał już pod ścianą, przemówił sam do siebie: - Czy jednak kiełbasy nie sprzedałem zbyt tanio? Gdybym ją schował, może zarobiłbym o dwa tysiące więcej...

9.3.1919

Dziennik popa Maluty z pułku imienia Jezusa Chrystusa…

MARZEC(ZOŁOTUST)

Mili Bogu arcypasterze, pasterze i wszyscy wierni synowie prawosławnej cerkwi rosyjskiej wspólnie z Aleksandrem IV (Kołczakiem), z bożej miłości carem Wszechrusi, ogłosili prześladowanie pogan bolszewickich. Z naszych braci został sformowany batalion, do którego przyłączono dwa bataliony Baszkirów i Tatarów. Jest to pułk imienia Jezusa Chrystusa ‘., Kiedy wyjeżdżaliśmy z Czelabińska, obywatele kupcy wołali na dworcu: „Niech żyje kapitalizm! Naprzód, za wiarę prawosławną!” Wszyscy Tatarzy i Baszkirzy w naszym pułku odpowiedzieli gromkim „Hurra”!.

MARZEC (BIRSK)

Zostałem z bożej łaski mianowany adiutantem pułku. Mam nadzieję, że doprowadzę do porządku swoje finanse nadwątlone przez bolszewików - prześladowców sług bożych.

Poprzez oddzielenie kościoła od państwa pozbawili nas pensji, twierdząc, iż nie zajmujemy się pracą, ale okradaniem ludzi. Dlatego my, popi, gromadzimysię wszyscy wokół Aleksandra IV, zesłanego nam przez Boga zjednoczyciela i budowniczego nowej monarchii na świętej Rusi...:’

Oby Bóg mu pomagał w tym wielkim dziele, oby zesłał na armię ludową swe błogosławieństwo.

‘ Pułk Jezusa Chrystusa - latem 1919 roku admirał Kołczak przeprowadził mobilizację do swej armii przy pomocy prawosławnego duchowieństwa, które wznosiło modły, organizowało procesje, biło w dzwony i zakładało tzw. oddziały bożego chrestu (krzyża).

Rozstrzelaliśmy w mieście kilka tuzinów bolszewików, którym zdjęliśmy buty i sprzedaliśmy magazynom wojskowym, pzisiaj wychłostałem kilku żołnierzy, aby nie zapomnieli, że dyscyplina oznacza bojaźń bożą.. ‘ ‘ ‘ ‘„‘ ‘

KWIECIEŃ (UFA)

Nasz pułk imienia Jezusa Chrystusa urządził pogrom Żydów. Każdy, komu drogie są wskrzeszone do życia ojczyzna i cerkiew prawosławna, kto szanuje świętą naukę ewangelii, komu drogie są przykazania Chrystusowe - szedł bić Żydów. Sam na głównej ulicy zatłukłem kamieniem jakąś babinę.

Oby nasz Pan zesłał nam siły dla służby prawdzie bożej i na chwałę Tymczasowego Rządu Syberyjskiego.

KWIECIEŃ (BELEBEJ)

Pozostawiliśmy w Belebeju kilka szubienic. Oby szubienice Aleksandra IV stały się prawdziwą szkołą życia, źródłem wody żywej, którą nasz pan, Jezus Chrystus, dał nam w swej ewangelii.

MAJ (UFA)

Antychryst triumfuje na froncie. Czerwoni wygnali nas z Bugurusłanu. Jego Świątobliwość biskup Andrzej urządzi jutro procesję przez całe miasto..;”; ‘ ‘-,.:’! ‘:

Po procesji znowu będzie pogrom, ponieważ załoga Ufy oraz brygadyj uralskich strzelców górskich mają niedostateczny ekwipunek.

skiego miłosierdzia. Czerwoni strzelcy zaczęli niemiłosiernie prześladować armię cara Kołczaka. Biskup Andrzej wczoraj na kazaniu w katedrze mówił: „Lepiej krew swą przelać i zyskać koronę męczeńską, aniżeli dopuścić, aby Ufa została zhańbiona przez czerwonych”. A dzisiaj uciekł z miasta. Wzywa nas w posłaniu nadzwyczajnym, abyśmy go naśladowali i wyruszyli na drogę bohaterskich cierpień w celu obrony świątyń.

Nasz transport przygotowuje się do odjazdu jutro o godzinie szóstej rano w kierunku Zołotustu. Wierzę, że Bóg nam pomoże i że do rana zdołamy rozstrzelać ostatnią grupę czerwonych zamkniętych w więzieniu.

CZERWIEC (CZELABIŃSK)

Bądź mężny, Aleksandrze IV! Idź na swoją Golgotę! Z tobą jest cerkiew święta, szlachta, kupcy, oficerowie i obszarnicy. Twoje wojsko, które biją czerwoni przechodzi na ich stronę, ale z tobą są zastępy niebieskie.

Czerwoni zdobyli Ufę, Perm, Kubgur, Krasnoufimsk, ciągną na Jekaterinoburg i zbliżają się do Zołotustu.

„Wypłynęły od łez oczy me, zasmuciła się dusza moja” („Płacz Jeremiasza”, 2.11).

Ewakuujemy Czelabińsk.

CZERWIEC (OMSK)

Panie! Zbaw nas trwogi przed bolszewikami. Strach padł na nas za sprawą czerwonych strzelców. Groza bije, bo nie znamy końca...

Ewakuujemy Omsk.

CZERWIEC (UFA)

Sądzę, że mobilizowanie Tatarów i Baszkirów wokół opustoszałego ołtarza prawosławnej cerkwi jest niepotrzebne.

Nasi ewakuowali Mezelińsk. Czerwoni ‘gnają nas wzdłuż Karny.

Wpadł im w ręce pewien batjuszka, który w 27 pułku czelabińskim obsługiwał kulomiot, a oni go rozstrzelali, nie okazując chrześcijań9.7.1919

IV. Moja spowiedź i inne opowiadania

Moja spowiedź…

„28 Października” w licznych felietonach usiłuje zohydzić mnie w oczach całej czeskiej opinii publicznej. Stwierdzam, iż wszystko, co pisze o mnie, polega na prawdzie. Jestem nie tylko takim podlecem i nikczemnikiem, jak mnie opisuje „28 Października”, ale o wiele gorszym zwyrodnialcem.

Postaram się zatem dać „28 Październikowi” szczegółowy materiał do jego ataków, który jednocześnie będzie moją szczerą spowiedzią przed całym czeskim społeczeństwem:

A więc: Spowiadam się Bogu wszechmogącemu i wam, panowie posłowie Modraćek oraz Hudec, iż:

Już przez swoje narodzenie spowodowałem wiele przykrości mojej matce, która nie spała tyle dni i nocy.

W trzecim miesiącu życia ugryzłem swoją niańkę, co miało swój epilog w sądzie karnym w Pradze, gdzie moją matkę pod mą nieobecność skazano na trzy miesiące więzienia za niedbałą opiekę nad dzieckiem.

Byłem już wtedy tak zdemoralizowany, że się do sądu w ogóle nie stawiłem, aby przemówić choć jedno słowo w obronie mojej biednej matki.

Przeciwnie, wesoło sobie dalej rosłem i przejawiałem zwierzęce instynkty.

Kiedy ukończyłem sześć miesięcy, zjadłem swego starszego brata i ukradłem mu święte obrazki z trumienki, które schowałem w łóżku ‘ Tekst pt. „Moja spowiedź” opublikowało „Vecern’i ćeske slovo” v/ dniu 28

stycznia 1921 roku, a więc w okresie, kiedy pisarz był przedmiotem niewybrednych ataków prasy mieszczańskiej.

Czasopismo „28 Października” wydawali w latach 1920-1923 dwaj skrajnie zorientowani prawicowi socjaldemokraci: Franciszek Modraćek i Józef Hudec, walczący o dalszą rewizję marksizmu. Wystąpili oni z partii socjalnodemokratycznej i założyli tzw. partię postępowych socjalistów. Ich pismo miało antysowiecki charakter; w linii programowej mieściły się ataki na byłego czerwonoarmistę. Haska.

służącej. Wygnano ją za kradzież oraz zasądzono na dziesięć lat ciężkiego więzienia za okradanie trupów, gdzie zmarła gwałtowną śmiercią podczas bójki z innymi więźniarkami, która miała miejsce w czasie codziennej przechadzki.

Jej narzeczony się powiesił i pozostawił po sobie sześcioro pozamałżeńskich dzieci: kilkoro z rodzeństwa wyróżniło się później jako międzynarodowi złodzieje hotelowi, jeden stał się prałatem u premonstratesów a inny, najstarszy, pisze do „28 Października”.

Kiedy miałem roczek, nie było w Pradze ani Jednego kota, któremu bym nie wydłubał oczu lub nie obciął ogona.

Gdy wraz ze swoją opiekunką udawałem się na spacer, już z daleka uciekały przede mną wszystkie psy.

Opiekunka wszakże długo ze mną nie spacerowała; ponieważ pb ukończeniu osiemnastego miesiąca życia, zaprowadziłem ją do koszar na Placu Karola, gdzie za dwie paczki tytoniu oddałem ją na żołnierskie uciechy.

„‘ Opiekunka nie mogła przeżyć hańby, jaka ją spotkała i pod Veleslavinem rzuciła się pod pociąg osobowy, który na tej przeszkodzie się wykoleił, przy czym zginęło osiemnastu ludzi, a dwunastu było ciężko poranionych. Pomiędzy zabitymi był również handlarz ptakami. Wszystkie klatki zostały zniszczone, a z ptaszków zrządzeniem bożym ocalał jedynie modraczek (cyancula suesica), ptak z rodziny czyżykowatych, na grzbiecie szarobrunatny, na ogonie jaśniejszy, gardło i pierś niebieska z białym lub rdzawoczerwonym polem pośrodku. Modraczek jest zadomowiony w Czechach, niekiedy spotkać go można w miejscach wilgotnych, porosłych krzewami, ale nigdy w wielkiej liczbie. Zjada gąsienice i owady, które łapie ruszając ogonkiem. Jest hodowany w klatkach, często, wcześnie i gorliwie śpiewa (patrz „Słownik naukowy” Otty, tom siedemnasty, str. 481, hasło Modraczek - Modrzew).

W wieku trzech lat byłem najbardziej zepsutym chłopcem w całej Pradze. Utrzymywałem wówczas, delikatne chłopię, miłosny stosunek z małżonką pewnej wysoko postawionej osobistości, która to afera wstrząsnęłaby całąPragą i okolicami, gdyb5’ stała się znana opinii publicznej.

W czwartym roku życia uciekłem z domu, ponieważ Siostrze Mani rozbiłem głowę maszyną do szycia. Uciekając, ukradłem rodzinie kilka tysięcy złotych, które puściłem wraz ze złodziejami w piątej dzielnicy.

Po wyczerpaniu się pieniędzy żyłem z żebraniny oraz kradzieży kieszonkowych, przy czym podawałem się za syna księcia Thuna (w tamtym czasie był jeszcze hrabią).

27F Zostałem schwytany i oddany do domu poprawczego w Libm, który podpaliłem. Wszyscy nauczyciele zginęli w ogniu zamknięci od zewnątrz w pokojach., Nastały znowu smutne czasy. Jako pięciolatek włóczyłem się głodny po ulicach Pragi i kradłem bułki u piekarzy, a jabłka u straganiarek.

Sytuację w znakomity sposób polepszyłem sobie, kiedy włamałem się do kościoła św. Tomasza, skąd ukradłem złoty kielich. Kielich sprzedałem pewnemu Żydowi z piątej dzielnicy za dukaty, a kiedy pieniądze utraciłem w pewnym wesołym domu w Trupiej Uliczce, chodziłem do Żyda, by go szantażować, grożąc mu donosem. Ciągnąłem z niego dukata za dukatem, aż w końcu sam zgłosił się na policję, aby mu to wyszło taniej.

Byłem zmuszony uciec z Pragi, udałem się więc do Polnej, a jeśli moja spowiedź ma być szczerą i pełną, ogłaszam publicznie: Tę dziewczynę w Polnej nie zabił Hilsner, ale ja! Zrobiłem to za trzy złote 2!

Jest to całkowicie zrozumiałe, że po tym wszystkim byłem w Pradze bardzo źle widziany, poszedłem przeto pieszo do Wiednia, dokąd dotarłem w wieku sześciu lat, a nie mając pieniędzy na powrotną drogę do Pragi, byłem zmuszony włamać się do banku na Herrenstrasse, udusiwszy przy tym z ostrożności czterech strażników, jednego po drugim.

Był to naprawdę jeden z moich prawdziwie brzydkich uczynków, których nie sposób wytłumaczyć, ale jeśli wyobrazicie sobie, jak tęskniłem za ojczyzną, jak bardzo chciałem znowu zobaczyć moich spracowanych i zatroskanych rodziców...

Po co wszakże być sentymentalnym. Dojechałem potem szczęśliwie do Pragi, jednak wcześniej zwabiłem na korytarz pewną starszą panią.

Wyrwałem jej torebkę z ręki i wypchnąłem z jadącego pociągu. Kiedy wszczęto poszukiwania, powiedziałem, że ta pani wysiadła na poprzedniej stacji i że wszystkich pozdrawia.

Nie zastałem już swych rodziców przy życiu! Ojciec powiesił się prawie dwa miesiące przedtem ze zgrozy i zmartwienia, a moja mateczka skoczyła do rzeki z mostu Karola, a gdy ją ratowali, przewróciła łódkę z ratownikami, którzy się potopili.

Rosłem samotnie jak kołek w płocie, ponieważ otrułem całą rodzinę mego biednego stryja, aby zawładnąć jego książeczką oszczędnościową, w której sfałszowałem zapisy, aby więcej otrzymać...

2 Jest to aluzja do rytualnego mordu, którego rzekomo dokonano w 1899 roku w miejscowości Polna na Wysoczynie Morawskiej na osobie Agnieszki Hruzowej.

Szanowna Redakcjo „28 Października”!

Pióro wypowiada mi posłuszeństwo. Chciałbym pisać dalej i wyspowiadać się do końca. Strumienie szczerych łez mącą mi jednak wzrok.

Płaczę, gorzko płaczę nad mą młodością i nad swą przeszłością i prawdziwie, szczerze się cieszę na ciąg dalszy w „28 Października”. Ma to być i będzie dopełnienie mojej spowiedzi.

Aby moja skrucha, którą okazuję przed całym czeskim narodem była jeszcze szczersza, proszę, abyście mnie przyjęli na członka waszej partii postępowych socjalistów.

Przyrzekam, iż dobrym zachowaniem zasłużę na wasze zaufanie.

Proszę, abyście mnie poinformowali, kiedy i gdzie mam zapłacić pierwszą składkę na waszą partię.

Tymczasem do widzenia!

Jak się spotkałem z autorem swojego nekrologu…

W ciągu pięciu lub prawie sześciu lat swego pobytu w Rosji byłem wiele razy zabijany i uśmiercany przez różne organizacje i poszczególnych ludzi.

Powróciwszy do ojczyzny stwierdziłem, że byłem trzykrotnie powieszony, dwa razy rozstrzelany i jeden raz poćwiartowany przez dzikich buntowniczych Kirgizów nad jeziorkiem KaleYszela.

Wreszcie w sposób definitywny zostałem zadźgany nożem w dzikiej bójce z pijanymi marynarzami w jednej z odeskich knajp. Ta wiadomość wydaje mi się najbardziej prawdopodobna.

I to nie tylko mnie, ale również mojemu znakomitemu przyjacielowi Colmanowi *, który znalazłszy naocznego świadka mej haniebnej i zarazem bohaterskiej śmierci napisał o tym tak dla mnie nieprzyjemnym zdarzeniu artykuł do swojej gazety.

Nie ograniczył się tylko do małego komunikatu o sprawie. Dobre serce kazało mu napisać o mnie nekrolog, który przeczytałem wkrótce po przyjeździe do Pragi.

Elegancko nawymyślał mojej pośmiertnej pamięci, przeświadczony, że umarli nie powstają z grobu.

Aby go przekonać, iż jestem żyw, poszedłem go szukać i tak powstało to opowiadanie.

Nawet mistrz grozy i strachu, Poe, nie wymyślił straszniejszego zdarzenia...

Autora swego nekrologu spotkałem w jednej z praskich winiarni, ‘ Jaroslav Colman - Cassius, poeta, był przyjacielem Haska. W piśmie czeskich agrarystów „Venkov” w dniu 19 grudnia 1919 roku ogłosił nekrolog pod tylułem..Zdrajca”, w którym m.in. pisał:,.Hasek został zdrajcą, wybrał bolszewizm i został zabity na Powołżu w karczmie przez pijanych marynarzybolszewików”. Hasek odpowiedział mu opowieścią „Duszyczka Jarosława Haska opowiada: Jak umarłam”, którą napisał w Irkucku w 1920

roku i opublikował po powrocie do Pragi.

prawie o północy, kiedy się winiarnię zamyka na podstawie jakiegoś cesarskiego rozporządzenia ż 18 kwietnia 1856 roku.

Spoglądał w sufit. Ze stołów ściągali już poplamione obrusy. Przysiadłem się do jego stolika pytając uprzejmie:

- Pan pozwoli, czy jest tu wolne miejsce?

Obserwował nadal niewidoczny punkt na suficie, co go nadzwyczaj zajmowało, i odpowiedział logicznie:

- Proszę, właśnie zamykają. Sądzę, że już nic nie podadzą.

Wziąłem go za rękę i obróciłem ku sobie. Przez chwilę spoglądał na mnie w milczeniu i wreszcie powiedział cichym głosem:

- Przepraszam, czy nie był pan w Rosji?

Roześmiałem się:

- A więc jednak mnie pan poznał? Zabito mnie w Rosji w pewnej ordynarnej knajpie w bójce z prymitywnymi, pijanymi marynarzami.

Zbladł.

- To pan, to pan jest.::

- Tak - powiedziałem z naciskiem - zabili mnie w odeskiej karczmie marynarze, a pan napisał nekrolog po mej śmierci.

Z jego warg spłynęło ciche pytanie:

- Czytał pan, co o panu pisałem?

- Oczywiście, nekrolog był bardzo interesujący, mimo pewnych niewielkich pomyłek. A przy tym niezwykle obszerny. Nawet cesarz, kiedy umarł, nie miał tak długiego. Pańskie pismo ofiarowało mu 152 linijki, a mnie 186 wersów po 35 halerzy za rządek (jak to się kiedyś marnie płaciło dziennikarzom), co razem daje 55 koron i 15 halerzy.

- Czego właściwie pan ode mnie chce? - zapytał wystraszony. - Żąda pan tych 55 koron i 15 halerzy?

- Niech pan zatrzyma tę kwotę - odpowiedziałem. - Umarli nie przyjmują honorariów za nekrolog o swojej śmierci.

Pobladł.

- Wie pan co - rzuciłem od niechcenia - zapłacimy i pojedziemy gdzieś indziej. Chciałbym spędzić dzisiejszą noc wraz z panem.

- Nie można by odłożyć tego do rana?

Popatrzyłem na niego.

- Płacę - zawołał.

Na rogu przywołałem fiakra, autora swojego nekrologu poprosiłem, aby usiadł, a dorożkarzowi powiedziałem grobowym głosem:

- Zawieźcie nas na Cmentarz Olszański.

Autor mojego nekrologu się przeżegnał. Długi czas panowała kłopotliwa cisza, przerywana jedynie trzaskaniem bicza i parskaniem koni.

Pochyliłem się do swego towarzysza:

- Nie wydaje się panu, że gdzieś w ciszy żiżkowskich ulic zawyły psy?.

Zadrżał, podniósł się w dorożce, bełkocząc:

- Rzeczywiście był pan w Rosji?

- Zabity w karczmie w Odessie, w bójce z pijanymi marynarzami - odparłem sucho.

- Jezus Maria - odezwał się mój towarzysz - to jest straszniejsze aniżeli „Weselna Koszula” Erbena2.

Znowu zapadła męcząca cisza. Gdzieś naprawdę zawyły psy.

Kiedy ocknęliśmy się na strasznickiej drodze, poleciłem memu towarzyszowi, aby zapłacił dorożkarzowi. Staliśmy w ciemnościach na drodze.

- Czy nie ma tu, proszę pana, jakiejś restauracji - zwrócił się do mnie bezradnie i żałośnie autor mojego nekrologu.

- Restauracji? - zaśmiałem się. - Teraz przeskoczymy przez mur cmentarny i pogawędzimy sobie o tym nekrologu, przysiadłszy gdzieś na kamieniu nagrobnym. Niech pan włazi pierwszy i poda mi rękę.

W milczeniu, cicho podał mi rękę i zeskoczyliśmy na cmentarz. Pod naszymi stopami zachrzęściły gałęzie cyprysów. Wiatr melancholijnie szumiał pomiędzy krzyżami.

- Dalej nie pójdę - szept spłynął z ust mego przyjaciela - dokąd to pan chce mnie zawlec?

- Teraz - powiedziałem wesoło, podpierając go - pójdziemy popatrzeć na grób starej mieszczańskiej rodziny praskiej Boenepianich.

To zupełnie opuszczony grobowiec w pierwszym kwadracie, szósty rząd od muru. Opuszczony od czasów, kiedy w nim pochowali ostatniego potomka rodu, którego przywieźli w 1774 roku z Odessy, gdzie zabito go w bójce z marynarzami w pewnej podłej knajpie Mój towarzysz przeżegnał się po raz drugi.

Kiedy nareszcie usiedliśmy na kamieniu nagrobnym, kryjącym prochy ostatnich członków rodu Boenepianich, delikatnie ująłem autora mego nekrologu za ręce i przemówiłem cichym głosem:

- Drogi przyjacielu! W gimnazjum panowie profesorowie nauczyli nas pięknego, szlachetnego powiedzenia „o zmarłych nic lub dobrze”, pan natomiast starał się o mnie, nieżyjącym, pisać jak najgorzej. Gdybym ja pisał o sobie nekrolog, napisałbym, że żadna śmierć nie wywarła 2 Aluzja do ballady czeskiego poety Erbena, napisanej w stylu romantycznej powieści grozy.

tak smutnego wrażenia, jak śmierć tego a tego pana. Napisałbym, iż najpiękniejszą cnotą zmarłego pisarza było wielkie umiłowanie dobra i wszystkiego, czego pragnie czysta dusza. A pan napisał o mojej śmierci, że umarł lump i komediant. Niech pan nie płacze! Są takie chwile, gdy serce rwie się, by przypomnieć najpiękniejsze momenty z życia zmarłych, ale pan napisał o tym, że nieboszczyk był alkoholikiem.

Autor mojego nekrologu szlochał, a jego płacz żałośnie unosił się ponad ciszą cmentarza i niknął gdzieś daleko pod Żydowskimi Piecami.

- Drogi przyjacielu - powiedziałem z naciskiem - niech pan nie płacze, teraz już nic nie można zmienić...

Wypowiedziawszy te słowa, przeskoczyłem mur cmentarza, pobiegłem w dół do oddźwiernego, zadzwoniłem i oznajmiłem mu, że wracając z nocnej pracy usłyszałem jakiś czas temu, jak za murem oddzielającym pierwszy kwadrat słychać płacz.

- To pewno będzie jakiś pijany wdowiecodpowiedział cynicznie oddźwierny - oddamy go do cyrkułu.

Czekałem za rogiem. Za dziesięć minut wyprowadzili stójkowi autora mego nekrologu z cmentarza i zaprowadzili go na posterunek.

Opierał się i krzyczał:

- To sen czy jawa? Czy znacie, panowie, „Weselną koszulę” Erbena?

Idylla w winiarni…

Ci czterej mężczyźni nie znali lęku i nie mieli wahań, kiedy podczas codziennych popołudniowych spotkań w winiarni rozmawiali o bolszewikach.

Mówili o nich codziennie; bezwzględnie opiniowali i osądzali ich onegdajsze i dzisiejsze działania, wkładając w to całą swą duszę.

Byli żywym archiwum codziennej prasy, wspaniałym fonografem o stale ostrej igle i pękniętej płycie, która brzęczące i chrapliwie, ale ciągle się jeszcze obracała.

Byli to: Handlarz kawy. Fabrykant szkła stołowego. Budowniczy.

Główny inspektor kasy oszczędności.

Każdy z nich miał swoją specjalność. Handlarz kawy mówił o egzekucjach, fabrykant szkła stołowego o udręczonej burżuazji oraz o rodzinie carskiej, budowniczy o gospodarczym rozkładzie i o prześladowaniach przedsiębiorców budowlanych, o komisarzach oraz o głodzie, główny inspektor kasy oszczędności o dzikich małżeństwach, buntach oraz likwidacji ubezpieczeń na życie.

Za ich stołem, na którym stała tabliczka „Zajęte”, codziennie tracono tysiące ludzi, paliły się miasta. Tutaj ćwiartowano dzieci burżuazji, a Chińczycy dokonywali tysięcy okrucieństw. Tutaj obrzezano wszystkich bolszewików i komisarzy, skazano na ^śmierć głodową całą Rosję, przy ich stole wieszano i rozstrzeliwano rosyjską inteligencję, tutaj codziennie zwyciężały bunty przeciwko Sowietom, a komisarze uciekali za granicę ze straconej dla nich Moskwy i Piotrogrodu, unosząc ukradzione złoto.

Przy tym stole rozgrywały się najstraszniejsze tragedie i posyłano beczki złota za granicę na propagandę. W tym względzie ichSzczodrość nie znała granic i bliska była marnotrawstwu.

Wraz z każdą ćwiartką, którą wypili, ich stosunek do radzieckiej Rosji stawał się coraz bardziej okrutny. Ani „Narodni listy”, Awerczenko, Stanisław Nikolau, „Pravo lidu”, ani - „Praźsky većern’ik” l nie mogły wymyśleć takiej uczty ludożerców. A kiedy się rozchodzili, ściskali sobie ręce w podziwie i uznaniu dla swych zdolności, jakby chcieli powiedzieć:”Zatem jutro od nowa. Bez miłosierdzia. W ciągu nocy z pewnością coś się w tej Rosji stało”.

Sapiąc odchodzili na obiad. Przez cały czas, kiedy się tam spotykali, ich ofiarą stał się jedynie pewien młody statystyk, który robił w notatniku zapisy o liczbie osób straconych przez bolszewików, opierając się na informacjach handlarza kawą.

Akurat przed swoimi imieninami podliczył wszystko! stwierdził, iż bolszewicy wymordowali trzykrotnie więcej mieszkańców niż na całej kuli ziemskiej, od czego oszalał, nie mogąc wyjaśnić swej egzystencji na opustoszałej od ludzi planecie.;

Kiedy znowu znaleźli się razem przy stole, handlarz kawą powiedział:

- Ładnie to urządzili ci bolszewicy w Rosji. Zatłukli dranie w Charkowie trzech wnuków i wnuczkę Bożeny Nemcowej. Ale i tego nie mieli dość, odrąbali im głowy i posłali je w beczce Leninowi, aby im własnoręcznie wykłuł oczy. Czytałem o tym dzisiaj w „Wieczorze”.

Zaczęła się niezwykle interesująca rozmowa, w ciągu której budowniczy stwierdził, iż rosyjscy bolszewicy uwzięli się szczególnie na potomków i krewniaków czeskich poetów i pisarzy. I tak w Nowoczerkasku powiesili niedawno brata naszego Hayduka, poćwiartowali w Moskwie dalekiego wuja Benesa Trebizskiego oraz utopili młodszego brata Arbesa. Siostrę Eliśki Krasnohorskiej wbili na pal w Tambowie.

Bratanka Svatopluka Cecha spalili w Tulę. Siostrzenicę Yrchlickiego udusili w Niżnym Nowogrodzie, a brata Pelenta zestrzelili wraz z samolotem. Szwagra Machara przywiązali do szyn kolejowych i puścili na niego pociąg pośpieszny; kiedy okazało się, że jeszcze żył, przejechali go pociągiem towarowym..

Fabrykant szkła stołowego dopełnił relację wyliczeniem, co bolszewicy robią w Rosji z własnymi pisarzami i dziennikarzami. Z Gorkiego zdarli za życia skórę, a potem wrzucili go do dołu z gaszonym wapnem. Awerczenkę rozebrano do.naga podczas czterdziestopięciostopniowych mrozów i polewano tak długo wodą, aż się zamienił w jeden olbrzy”Narodn’i listy”, najbardziej reakcyjne pismo czeskiej burżuazji przed pierwszą wojną światową. Hasek publikował w tym dzienniku pierwsze swoje prace, choć nigdy się nie zgadzał z jego linią polityczną. Inne tytuły dotyczą również prawicowej prasy czeskiej i jej publicystów.

mi sopel lodu. Teffiego smażyli na konopnym oleju, a wreszcie marynowali go w occie. Borysa Sokolowa nabili na Kremlu w „Carpuszkę” i wystrzelili na Chodynkę. Jeśli tak postępują z własnymi ludźmi, jeśli zadusili wdowę po Tołstoju a Mereżkowskiego nękali prądem elektrycznym o napięciu 2 000 000 wolt, aż z tego oszalał, nic dziwnego, iż tak potraktowali w Charkowie trzech wnuków oraz wnuczkę Bożeny Nemcowej...

Starszy pan, który siedział przy sąsiednim stole, wstał i podszedł do czterech znawców rosyjskich stosunków.

- Panowie - powiedział trzęsącym się głosem, panowie, to pomyłka. Ja właśnie jestem wnukiem Bożeny Nemcowej. Wróciliśmy akurat wczoraj z Rosji wszyscy żywi, nic złego nam nie uczyniono. Proszę pozwolić, że się przysiądę, jestem...

- Nie jesteśmy ciekawi, kim pan jest - rzekł swym basem główny inspektor kasy pożyczkowej - tutaj miejsca są rezerwowane dla naszych znajomych, a nie dla tych, którzy bronią bolszewików. Jeśli ich zamierza pan bronić, należało pozostać w Rosji i razem z nimi robić dalej te łajdactwa. U nas, w czeskim narodzie, miejsca pan nie znajdzie...

Gdy zamęczony przez bolszewików wnuk Bożeny Nemcowej odszedł, handlarz kawą powiedział poważnie:

- Jest to jakiś stary cwaniak. Za pieniądze z Moskwy będzie nam tutaj robił propagandę.

Budowniczy zauważył, że takie lumpy tłumią w sobie wszystkie uczucia moralne.

1 znowu jak wczoraj i przedwczoraj przy stole paliły się miasta i ginęły tysiące ludzi.

A przewodniczący tej grupki ucztujących kanibali, handlarz kawą, walił przy każdym zdaniu pięścią w stół i głosił:

- Gdybym tak ja tam był, Chryste Panie, ja bym tym bolszewikom pokazał. Ani by nie pisnęli...

Na dzień przed wydaniem wyroku w procesie przeciwko działaczom z Kladna 2 handlarz kawą raz jeszcze zebrał wszystkie przeciwko nim zarzuty i rozgadał się:

- Tak więc jutro skażą ich na szubienicę. Co pan na to, panie winiarz? Nie dodawajcie chrzanu do debreczyńskich kiełbasek, wolę musztardę... Wiecie, panowie, mówiłem z wieloma ludźmi i każdy im życzy stryczka. Co pan mówi, bułeczkę lub kawałeczek chlebka? Gdyby 2 Aluzja do procesu przywódców kladeńskiego powstania robotniczego oraz strajków z 1920 roku.

snę tak znalazł słony rogalik. Nie ma? A więc bułeczkę. Wczoraj wieczorem siedziałem w budziejowickiej piwiarni i’ nie było tarri ani jednego człowieka, który by wątpił, że jednak będą dyndać’.

- Obawiam się - rzekł budowniczy - aby im nie zamienili stryczka na dożywotnie więzienie.

- Ależ pan ma pomysły, kto panu o tym powiedział - rozzłościł się fabrykant szkła stołowego - tutaj nie może być mowy o jakiejkolwiek łasce. Będą wisieć sama radość.

- Chciałbym tam być i mieć decydujące słowo - odezwał się główny inspektor kasy oszczędnościowej - żądałbym, aby. wyrok wykonano w ciągu dwudziestu czterech godzin.:, ‘

- To jest niemożliwe - rozsądnie powiedział handlarz kawy - gdyby wieszali jednego, to może, ale tutaj będą wieszać czternastu od razu. Będzie to największa egzekucja, jaką żeśmy w ogóle w Czechach widzieli, a to wymaga dobrej organizacji. Jeden kat do tego nie wystarczy, nawet jeśliby miał pomocników. Zbudować tylko i postawić czternaście szubienic - to nie może być gotowe w ciągu dwudziestu czterech godzin. Robili mi niedawno, regały do jednego ze sklepów, robił to całkiem zręczny stolarz, a pomimo to pracował przez trzy dni...

- A potem trzeba zamówić trumny - mówił dalej, maczając debreczyńską kiełbaskę w musztardzie - i nawet jeśli te trumny będą zbite tylko z nie heblowanych desek, trzeba na to co najmniej trzech dni...

Tak, jeszcze jedną bułeczkę... Sądzę, że będą ich wieszać nie wcześniej niż za jakiś tydzień.

- A cóż będzie, jeśli się odwołają - zauważył budowniczy.

- W takim przypadku to się przedłuży - poważnie odpowiedział handlarz kawy; przed laty zasądzili w Trieście na szubienicę pewnego Włocha, odwołał się i trwało prawie trzy miesiące, zanim go powiesili. Dostałem wówczas bilet wstępu, ponieważ nigdy jeszcze nie widziałem egzekucji, ale nie mogłem przyjść, bo zasiedziałem się zbyt długo w nocy i potem zaspałem. Poszła więc moja pani, ale w ogóle nie wydawało się jej to zajmujące, bowiem Włoch nie rzucał się, nie bronił.

- Ja widziałem w Szoproniu, jak wieszali Cygana - zaczął opowiadać budowniczy. Taki to umie się rzucać!

- Cygan to już taka niespokojna dusza - odezwał się fabrykant szkła stołowego, zapalając cygaro.

W popołudnie, kiedy powszechnie już było wiadomo, jaki jest wyrok sądu, przy stole tych czterech mężczyzn w winiarni opanowała smutna cisza, wielka cisza oszukanych nadziei i zdeptanej bujnej’fantazji.

Pierwszy przerwał milczenie budowniczy:

- W niedzielę pojadę z rodziną do Roztok popatrzeć, jak kwitną czereśnie.

- U mnie w ogrodzie - powiedział handlarz kawy - rozkwitła jabłoń.;

- Oby tylko ludzie byli rozumni i nie łamali jak barbarzyńcy gałęzi - odezwał się fabrykant szkła stołowego.

- Ja bym takiego człowieka karał od razu i na miejscu - ogłosił handlarz kawą.

I znowu wszyscy popadli w cichą rezygnację...

O Oldze Fastrowej…

Wieść o śmierci pani Olgi Fastrowej bardzo mnie zaskoczyła’.

Nie mieszkam w Pradze 2 i dlatego dowiedziałem się o tym trochę później, a w tej informacji o tragicznym końcu sławnej czeskiej dziennikarki jest przecież coś tak wzruszającego.

Zrazu nawet nie chciałem w tę wiadomość uwierzyć! dopiero, kiedy przeczytałem jej tekst w „Narodni politice” z dnia 7 maja, a mianowicie jej felieton o cylindrze Cziczernina 3, zrozumiałem w pełni, iż ta praca powstała w przeczuciu śmierci, bowiem żegna się w niej wielce serdecznie z Heleną Malirową, informując, iż bardzo ją lubi, choć nosiła włosy krótko obcięte i po męsku uczesane.

Kiedy pisała w tym felietonie, że mężczyźni w Berlinie, w Rosji, w Monachium i w Peszcie napadali na ulicach kobiety i gwałtem je odzierali z sukien, aby później zabić, Olga Fastrowa miała już czterdzieści stopni gorączki.

Zanim skończyła pisać felieton, paznokcie poczęły jej sinieć jak podczas ataku cholery. Nikt jednak z jej bliskich nie oczekiwał, że zbliża się jej koniec, który nadszedł nieubłaganie w tym nieszczęsnym dniu, kiedy niedzielny artykuł pani Olgi Fastrowej ó cylindrze Cziczerina zamieszczony w „Narodm politice” zadziwił opinię publiczną.

‘ Olga Fastrowa nie zmarła w 1922 roku; Hasek zastosował tutaj chwyt literacki dla skuteczniejszej polemiki z antyradziecką dziennikarką „Narodm politiki”.

2 Od sierpnia 1921 roku Hasek mieszkał w Lipnicy nad Sazawą koło Havlickuv Brodu.

3 Artykuł Olgi Fastrowej pt. „O cylindrze pana Cziczerina” ukazał się 7 maja w „Narodm politice”. Fastrowa twierdziła w nim, iż „w pierwszych miesiącach po zwycięstwie rządów bolszewickich w Rosji, Berlinie, Monachium i Budapeszcie... mężczyźni...

zamienieni w dzikie zwierzęta gwałtem zdzierali szaty, męczyli, ba, zabijali eleganckie kobiety”.

I oto po czterech latach na konferencji w Genui „jeden z najbardziej gorliwych rzeczników sprawiedliwości społecznej”, Cziczerin, Ludowy Komisarz Spraw Zagranicznych Rosji Radzieckiej, pojawił się w cylindrze na głowie. Fastrowa komentowała: „wielu uczciwych komunistów” musi to nazwać „zdradą”.

W niedzielę rano można było odnieść wrażenie, że’ Olga Fastrffwa wraca do przytomności. Zaczęła mówić logicznie i poprosiła, aby jej przyniesiono „Narodni politikę”. Było to o wpół do dziesiątej rano. Najpierw przejrzała rubryki „Małego informatora”: „Propozycje małżeństwa”, „Listy”, „Informator Powszechny” oraz wypiła filiżankę słabej herbaty. Potem ku wielkiemu zdziwieniu obecnych zaczęła czytać na głos swój felieton o cylindrze pana Cziczerina. Lektura była przerywana atakami kurczy. Gęsty pot perlił jej czoło, całe ciało drżało w silnej febrze, a wypowiadane bez związku słowa artykułowane były z trudem jak przy jąkaniu. O wpół do jedenastej pani Olga Fastrowa odzyskała przytomność i zażądała spowiednika z Vinohradów.

, W powszechnej ciszy powiedziała umierającym głosem do wielebnego księdza: „Przepięknie na białych etaminowych sukniach wyglądają różne ładnie przygotowane ozdoby ażurowe, zrobione ręcznie na wyciągniętych nitkach z szerokim siatkowanym wkładem, który najlepiej odda śliczny wzorek. Rysunek dla wykonania, rozdzielenia i oznakowania ażuru zamieszczono w zamówionym wykroju. Ozdoby powinny znajdować się na przednich częściach bluzki, spódnicy, i sukni, a również w częściach o wykroju kimonowym. Tutaj zakończenie rękawów tworzy węższy wkład.

Potem przyszła agonia, z której wróciła do przytomności przed południem, lekko uniosła się w łóżku i powiedziała do obecnych:”Dziewczęta powinny chodzić jedynie w towarzystwie dorosłego mężczyzny. Damy do towarzystwa nie powinny podczas tańców konwersować ze swymi podopiecznymi w sposób dwuznaczny. Wydekoltowane damy z lepszego towarzystwa powinny sobie pudrować brzuchy!”

, To były jej ostatnie słowa. Wkrótce straciła przytomność, do której JUŻ nie powróciła. Skonała cicho i spokojnie, tak jak ciche było jej życie w łagodnej zgodzie z akcjonariuszami „Narodni politiki”...

Nigdy nie zapomnę swego pierwszego spotkania z nieboszczką Olgą Fastrowa po swym przyjeździe w dniu 19 grudnia 1920 roku z Rosji. ‘„1”„! ‘.!.,’”.,”„... ‘, ‘... ‘„! 11.’:...”

Przyjechałem z,RosJi wprost do kawiarni „Pod Złotą Gęsią” na Placu Wacława, aby przeczytać gazety. Przy jednym ze Stolików siedziała przedwcześnie zmarła, którą bardzo lubiłem, tak jak ona lubiła Helenę Malirową. Nasze spotkanie było naprawdę serdeczne, a jej pierwsze słowa brzmiały:

-, Czy to prąwda”-Jąręczku, że bolszewicy w Rosji odżywiają się mięsem wyrzuconych i wybrakowanych ź’;wojska Chińczyków?

Zapytałem, jak sobie ona właściwie wyobraża tę Całą manipulację, a ona odpowiedziała, że bolszewicy organizują wielkie wyprawy do Chin i łapią Chińczyków tak jak Hindusi słonie. Wybrane, specjalne odf działy wojsk bolszewickich z ziem graniczących z Chinami zakładają tam wnyki i kopią wilcze doły. Pochwyconych w nie Chińczyków wiąże się w tuziny oraz przewozi do Moskwy i Piotrogradu do wydzielonych koszar, gdzie ćwiczy się ich w posługiwaniu bronią oraz w zastraszaniu i męczeniu rosyjskiej inteligencji. Oni zamęczyli Miijukowa, Gorkiego i Czirikowa. Pod koniec drugiego roku służby żołnierskiej wydziela się z nich dziesiątą część i tuczy, a potem ich mięso rozdaje się komisarzom.

- O tym już także napisałam felieton. Jadłeś, Jareczku, Chińczyków?

- Zanim przywykłem - odpowiedziałem - czułem ciągle smak piżma. Szczególnie mocno trzeba solić i pieprzyć spocone nogi tłustych Chińczyków, droga pani. Sądzę jednak, że świetnie można by ten przykry zapach oddalić, gdyby je owinąć w „Narodni politikę” z rubryką „Wydarzenia w Rosji”, a potem je uwędzić w kominie.

,- Pisałam niedawno do „Patrolu Kobiet” o nacjonalizacji kobiet.

Niech mi pan powie, ile w tym jest prawdy?

.’ - To panią ominie, szanowna pani - powiedziałem współczującoale nie można z tym igrać. Radziłbym, aby jak najszybciej pojechała pani gdzieś nad morze. Miałem znajomego, który cierpiał na uderzenia krwi do głowy i w takich momentach sprzeczał się, że księżyc jest zamieszkały przez pobiałogórskich emigrantów4.

Takie było moje pierwsze spotkanie z panią Olgą Fastrowa po mym powrocie z Rosji...

Zdaje się, że w wirze dziennikarskiego życia, w staraniach o damską modę, Olga Fastrowa zapomniała o dobrej radzie. Jej przepracowane nerwy nie wytrzymały. Przeżyła swój artykuł p cylindrze Cziczerina tylko o kilka godzin.:

Krótko przed śmiercią wyraziła prośbę, aby jej ciało spalić, a prochy wysypać z Mostu Zofii do Wełtawy. I w tych ostatnich słowach przejawiła się raz jeszcze niezmożona energia, którą wyróżniała się w swej pracy nad kulturalnym odrodzeniem czeskiej kobiety. Cześć jej pamięci’

4 Aluzja do wygnanych po 1620 roku, po bitwie pod Biała Góra, prqtestantów czeskich.

którzy - jeśli nie przyjęli katolickiego wyznania - musieli opuścić Czechy.

Jak pisałbym artykuły wstępne, gdybym był redaktorem gazety rządowej…

Wszędzie dobrze, ale najlepiej w domu Ta prawda do dzisiaj pozostaje niedoceniona i nie zauważona. Twierdzić przeciwnie jest złym zwyczajem, który szczególnie w ostatnich czasach zakorzenił się w naszej republice. Aczkolwiek nie chcemy i nie możemy mówić po prostu o dobrobycie obywateli naszej republiki, to jednak należy uspokoić tych krzykaczy, którzy stracili szacunek dla umiejętności organizacyjnych państwa i wykrzykują na cały świat, że się źle z nami dzieje.

Pragnęlibyśmy, aby nasze słowa nie padały jak groch o ścianę i by ich nie rzucano na nieurodzajną glebę. Przyjmujemy, że zdarzają się niekiedy momenty w życiu obywateli naszej republiki, kiedy mogą oni bardzo łatwo znaleźć się pod wpływem wichrzycieli, ale przypominamy też, że nigdy nie jest tak źle, aby znowu nie było dobrze. Tylko człowiek zajęty złą myślą o swoim niepowodzeniu może powątpiewać o prawdziwości tych słów.

Organizacja państwowa jest tak stara jak ludzkość i od początku jej rozwoju nie było państwa, które nie czyniłoby błędów; zawsze zdarzały się małe błędy w mechanizmie państwowym. Mimo to w każdym państwie znajdą się niezadowoleni, którym nawet gdyby powodziło się osobiście dobrze, nigdy nie będą szczęśliwi.

Od takich ludzi trzeba się trzymać z dala, ponieważ zakłócają nasz duchowy spokój i czynią z nas ludzi spoglądających z nienawiścią na niektóre klasy, na porządek państwowy oraz na grupy kierujące losami tego czy innego państwa. W końcu przychodzi czas zburzenia iluzji i otwiera się droga do kryminału.

Porządek w państwie powoduje, iż każdy obywatel jest porządny, porządny człowiek zapewni sobie spokój ducha i dobrobyt, a dobro narodu oznacza dobro polityczne.

Popatrzmy wokół siebie. Czyż nie spotykamy ludzi z imponującymi dochodami, którzy posiadają przyzwoite kapitały, są szanowani nie tylko w kręgach im towarzysko bliskich, ale również pośród swoich robotników? Zaiste, tylko człowiek pełen uprzedzeń mógłby twierdzić inaczej.

W naszej republice jest wielu ludzi, którzy dzięki pilności swych robotników albo poprzez spadki osiągnęli zamożność. Czyż nie mamy im życzyć sukcesów, mamy być nienawistni lub nieżyczliwi?

Mamy wierzyć tym, którzy mówią, iż u nas jest źle? Niedawno prasa codzienna podała wiadomość, że w Chinach w prowincji GansSu zginęło z głodu pięćset tysięcy ludzi, a w prowincji CzanSi osiemset tysięcy.

Czy zdarzyło się coś podobnego w naszej republice, która kupuje chińską mąkę?

Statystyka posługuje się liczbami. Z nędzy i głodu ginie rocznie w Czechach, na Morawach, na Śląsku i w Słowacji niezauważalny ułamek procenta ogólnej liczby mieszkańców. A ilu ludzi umiera z głodu w Indiach, skąd importujemy do nas ryż? Pół miliona. Mała umieralność w Czechach w porównaniu z Indiami musi przekonać każdego niestronniczego człowieka. Tyle narzekań u nas musi wzbudzić u każdego statystyka jedynie uśmiech współczucia.

l kg mięsa wołowego kosztuje dzisiaj 16 koron, l kg gęsiny 32 korony, l kg kapłona 36 koron, l kg wieprzowiny 28 koron, l kg indyka 42

korony. I mimo to stale się narzeka na drożyznę.

Podczas oblężenia Paryża w czasie wojny francuskoniemieckiej w roku 1871 kura kosztowała 300 franków, gęś 500 franków, wół 80 000 franków, świnia 50 000 franków. Przeliczcie to na dzisiejszy kurs korony!

Każdy niezadowolony niech zechce porównać te liczby. Bezsprzecznie żyjemy dzisiaj w czasie niezwykle tanich towarów żywnościowych. Przed 170 laty, kiedy Francuzi byli w Pradze, jedna libra mąki kosztowała 13 talarów. A ile kosztuje dzisiaj, kiedy Francuzów nie ma?

Na Alasce nie kupicie wołowego mięsa, u nas mamy bydła, ile kto chce. Indianie z plemienia Czamakoko w Afryce Południowej (?) w ogóle nie znają cukru, a u nas każdy urzędnik w dyrekcji ma cukrzycę.

Jeśli więc ludzie nie mogą u nas narzekać na koszta utrzymania, zaczynają uważnie obserwować stosunki panujące w republice. Weźmy na przykład stosunki w Tonkinie, gdzie posłowie po rozwiązaniu parlamentu zostali zabici, skatowani i poćwiartowani. Czy u nas, gdy odroczono posiedzenie Zgromadzenia Narodowego, był jakikolwiek poseł poćwiartowany? A jeśli ktoś u nas mówi, iż jest uciskany, niech popatrzy na Syjam. Tam panuje władca absolutny i zdarza się” iż panujący nakaże komu zechce ściąć głowę. U nas ludzie dobrowolnie chodzą bez głowy.

Kto znając te fakty, uskarża się na brak wolności, jest podłym nikczemnikiem.

Wolność jest u nas zagwarantowana przez prawo i nigdy u nas prawa nie łamano ani na nie nie pluto. A jeśli się nawet coś stanie, jest to maleńkie odstępstwo, które natychmiast jest wyjaśnione i wszystko powraca do właściwej miary.

Niezwykle rozbudowane organa bezpieczeństwa czuwają za nas, kiedy my śpimy.

A jeśli zostanie dokonane gdzieś przestępstwo, częste rewizje domowe i aresztowania ujawnią bardzo często przypadkowo nie wykryte dotąd i nie osądzone gangi fałszerzy pieniędzy.

W szkołach uczy się nasze dzieci przestrzegać prawa i modlić się do Boga i szkoła wychowuje je na dobrych obywateli. Nasi zagraniczni politycy zyskali międzynarodową sławę, a nasi finansiści mają takie wpływy na światowym rynku pieniężnym, iż sami ustalają kurs naszej korony.

Spokój i zadowolenie promieniuje z każdej chałupki i z każdego czeskiego domu, pracowite ręce pracują w fabrykach i warsztatach, a po całodziennej pracy tysiące ludzi pracy zjada podczas wieczerzy swój kawałek chleba, chwaląc Boga i dziękując swym pracodawcom za to,że im dają utrzymanie...

Całymi latami przywódcy proletariatu dyskutowali o tym, co zrobić,.aby klasa robotnicza miała się dobrze.

Problem rozwiązali pracodawcy znakomicie: zaofiarowali robotnikom zatrudnienie i w ten sposób kwestia upadła” bowiem nawet najbardziej lewicowe skrzydło, socjalistyczne, komuniści, twierdzą, że kto nie pracuje, ten nie je.,;.

Człowiek, który posiada zatrudnienie, pracuje i je”

Oczywiście mylny jest pogląd, iż pracodawca nie pracuje. Każdy pracodawca się o coś stara i o coś troszczy.

Kto się o coś stara, ten pracuje.

Powszechna opieka nad klasą robotniczą w naszej republice wcześnie pokazała robotnikom bezsensowność iluzji rewolucyjnych. Rozwój kapitalizmu, na którym opiera się nasza młoda republika zapewnia zatrudnienie wszystkim, którzy szczerze chcą pracować dla jego rozwoju:

Dzisiaj, w czasie powszechnej troski o niemajętne klasy, w ogóle nie można mówić o jakiejkolwiek bardziej zdecydowanej i ostrej polityce wobec klasy robotniczej. Zmniejszanie zasiłków, o czym się mówiłp.

rozbiło się o powszechną miłość bliźniego” jak to, pięknie powiedział socjaldemokratyczny poseł Bechyne w artykule „Rozbitkowie”, wahając się pomiędzy nienawiścią a współczuciem aż przemówiła jego piękna i czysta dusza.

Wydaje się nam, że czytamy wiersze poety, który czytał jego artykuł „Rozbitkowie”:

I rozbił się mój statek, samotny, siadywałem na wyspie, siadywałem samotny.

Morze, niebo, pomiędzy nimi biło moje „ludzkie serce”, Robinsona Kruzoe.

Te piękne, uniwersalne wiersze przemawiają dzisiaj tym więcej, iż pełne są harmonijnej miłości do bliźniego.;

Mówią wiele szczególnie dzisiaj, kiedy udało się inaczej pokierować całym procesem i zlikwidować światową rewolucję socjalistyczną.

Autokratyczny stosunek rządu do problemów z tego kręgu jest właściwy, a kroki, które władza podjęła, były najwłaściwsze z punktu widzenia istotnych interesów państwowych i w ogóle nie mogą być poddawane krytyce. Musimy sobie uświadomić, w jak ważnej chwili dziejowej się znajdujemy i wiedza o tym powinna być miarą naszych sądów o wydarzeniach politycznych.

II Nie bądźmy zawistni Historycznym błędem nas wszystkich w naszej republice jest sroga zawiść, jaka przenika najszersze warstwy naszej społeczności i rzuca kłody pod nogi naszej szczęśliwej przyszłości.

Być zazdrosnym w republice jest to wstyd i w oczy bijący brak moralności. Każdy, komu zależy na tym, aby nasz naród się ocknął i odnalazł swoją tożsamość, powinien w pierwszym rzędzie tłumić szkaradną zazdrość, która wszędzie i wszystko przenika oraz oplata pajęczymi sieciami całą republikę. Zawiść jest tym, co zatruwa całą czeską atmosferę i niszczy moralne podstawy naszej republiki.

W czysty kryształ naszego życia zawiść miota brud za.pośrednictwem;

fałszywych proroków oraz wilków w owczej skórze.

W wielkich czasach, w których żyjemy i kiedy poprzez wygnanie Karola Habsburga ukazaliśmy całemu światu zdecydowaną linię Małej 19 - Nieznane przygody Szwejka Umowy,.nie może zazdrość rozbijać naszych szeregów. Pragnęlibyśmy powrócić do epoki starych Greków i Rzymian, kiedy ani patrycjusz ani niewolnik nie znali zawiści i obaj ręka w rękę pracowali dla chwały., państwa. -.

Tymczasem w szerokich kręgach naszego społeczeństwa zapuściła;

korzenie zawiść..

Każda podwyżka pensji naszych ministrów lub członków ciał ustawodawczych rodzi jako następstwo zawistne komentarze ludzi, którzy nie potrafią logicznie myśleć. Nie rozumieją oni słów duńskiego ministra spraw wewnętrznych, który podczas uroczystości osiemsetlecia państwa duńskiego powiedział: „Naród przetrwa, będzie dzielny i silny dzięki swym dobrze uposażonym ministrom i posłom do parlamentu”.

Tak się mówi w kraju, w którym nie ma zawiści i gdzie budżet państwowy przyjmuje się bez debaty oraz zawistnej krytyki., Tymczasem u nas, jeśliby podwyższyli pensję na przykład ministrowi finansów o sto tysięcy koron rocznie, wystąpi natychmiast cały szereg posługaczy, niższych i wyższych urzędników urzędów podatkowych, którzy również bezmyślnie domagać się będą podwyższenia swych pensji, nie dbając o to, że republika przeżywa ciężki kryzys finansowy.

Twierdzą oni, że wszystko jest drogie, a oni ze swych poborów nie mogą wyżywić siebie i swych rodzin.

Nie jest to prawda. Żyjąc skromnie i w prosty sposób nikt z urzędników państwowych nie może u nas zemrzeć z głodu, a zawistny postulat: „I ja żądam pieniędzy na wydatki reprezentacyjne jak nasz pan minister”, jest znowu rezultatem działań różnych podburzaczy. Rzeczywiście może zadziwić, jeśli słyszymy: „Jeśli pan minister może reprezentować republikę, dlaczego i my nie moglibyśmy jej reprezentować, nas są tysiące, cały aparat resortu”.;

Kiedy indziej znowu słyszymy: „Pan minister ma willę, pan minister jedzie ze swoją rodziną do letniego domu. Nie tak wyobrażaliśmy sobie praktyczną realizację Deklaracji Republiki Czechosłowackiej Masaryka”. Nie mówimy już o tym, iż w okresie powszechnego kryzysu budowlanego nie jest możliwe, aby każdy z pół miliona urzędników oraz pracowników państwowych mógł sobie kupić lub wybudować willę, bo w ogóle śmieszna jest myśl o pół milionie letnich domków, kiedy w ogóle wszystkie mieszkania są zajęte lub z góry opłacone przez panów z ministerstw i naszych kapitalistów, którzy reprezentują nasz naród na światowym rynku i umożliwiają naszej walucie przepływ przez cały świat, i, którym każdy z nas powinien serdecznie życzyć odpoczynku, gdybyśmy nie byli zawistni.

Niedawno słyszałem, jak mówił pewien obywatel: „Oni sobie jeżdżą w autach, a ja nie mam na tramwaj”. Chciałem mu powiedzieć: „Idź więc pieszo, zazdrosny człowieku. Kiedy nie masz na tramwaj, nie możesz się dziwić, że nie masz pieniędzy na auto. Idź i pracuj, pracuj gorliwie, bo inaczej ten, którego dzisiaj widzisz w samochodzie, będzie również musiał chodzić pieszo, a sam widzisz, jakie to nieprzyjemne, a więc nie życz tego innemu, żyj moralnie, ponieważ jedynie od odnowy moralnej zależy rozwój całego naszego wewnętrznego życia”.

Od oczyszczenia moralnego, które nastąpi wówczas, kiedy wymieciemy z naszych serc jady zawiści, uzależnione jest unormowanie naszych stosunków wewnętrznych.

Nauczmy się respektować materialną sytuację bliźniego, a w sercu zachowajmy zawsze świadomość swych obowiązków. O tym, iż nie wszyscy dojrzeli do takiego myślenia, niech opowie to zdarzenie:

Ukazało się niedawno zarządzenie, iż dozorcom nie wolno płacić za otworzenie nocą drzwi więcej niż szóstaka. Zarządzenie to zaczęło obowiązywać w czasie, kiedy rząd ze względu na wzrost wszystkich kosztów utrzymania, podwyższył odpowiednio pobory ministrów.

I wówczas usłyszałem, jak jeden z dozorców brzydko przeklinał taki porządek. „Nam obniżyli opłatę za otwieranie bramy w nocy na jednego szóstaka - złościł się - a ministrom, którzy i tak mają wszystkiego dość, podwyższyli pensje o całe tysiące. A my tracimy zdrowie i musimy każdemu, kto w nocy czy rano wróci z pijatyki otwierać drzwi, w ogóle nie wiemy, co to sen i tak dalej.”

Nie wytrzymałem i powiedziałem: „Drogi przyjacielu! Znowu przemawia przez pana ta przeklęta zawiść. Pan jest dozorcą, a tam chodzi o ministra. Nie życzy sobie pan chyba, aby minister został dozorcą i dozorca ministrem. Ludzie by wam tego jeszcze bardziej zazdrościli, niż pan teraz zazdrości panu ministrowi. Nie dlatego, iż nie potrafiłby pan tego robić lepiej niż ten minister, który teraz tam siedzi, ale po prostu taka jest zasada zawiści. Pan zaś zapomina o swoich obowiązkach, bo co ma robić dozorca? Troszczyć się w dzień i w nocy o bezpieczeństwo domu. Płaci za to właścicielowi kamienicy niższy czynsz. Dozorca nie powinien w ogóle spać i otwierać za darmo bramę nie zazdroszcząc, iż w czasie, kiedy on wykonuje swoją powinność, inny hula w nocnych lokalach. A w takim przypadku to i ten szóstak jest całkowicie zbyteczny. Wasza praca jest honorowana już przez to, że pozwala się panu taniej mieszkać. Jest to możliwość, którą w czasie obecnego powszechnego głodu mieszkaniowego, nie sposób przecenić”.

Pragnęlibyśmy, aby szerokie masy narodu zrozumiały wreszcie, że 29t zawiść rozbija jedność narodową i osłabia: pozycję naszej republiki w świecie...!-:.:’\’... ‘ ‘;”

Czy robotnik, jeśli zazdrości swemu pracodawcy, iż ten żyje znacznie od niego lepiej i że jego roczna płaca nie równa się ani jednej dziesiątej tego, co jego pracodawca wydaje w jeden dzień, postępuje dobrze?

Nie, nie postępuje dobrze. W takim przypadku w sercu każdego robotnika powinno zagościć uczucie wyższe aniżeli zawiść. A mianowicie radość, iż jego praca jest pożyteczna. Robotnik nie powinien troszczyć się o płacę, powinien być idealistą. Jego ideałem nie ma być walka o marny grosz, lecz jego ideałem powinna być - powtarzam raz jeszcze - świadomość pożytku z jego pracy. Robotnik powinien odstąpić od dotychczasowej wątpliwej drogi zawiści i musi znaleźć w pracy perpetuum mobile swego życia, nie dbać o biedę oraz kłopoty egzystencjalne.

Wszystkim pracującym, którzy nadal podlegają podburzającym wpływom bezmyślnych agitatorów, zwracamy uwagę na piękne strofy opublikowane w dniu 24 maja 1921 roku w „Niedzielnym Wesołym i Kształcącym Dodatku do ‘oNarodm polityki”„. Ich autorem jest Ad. Alfa, a tytuł wiersza brzmi: „Sonet”.

Jak wielu ludziom lekko płynie życie;

ich szczęście barwami nasyca kwiaty, im błogi uśmiech jawi się na usty, kiedy przyjemne z pożytecznym łączą w dobrobycie.

Innym żywot złe strony ukazuje skrycie, czarną robotę i jak nietoperz skrzydlaty tylko smutne pytanie po głowie lata,. czy kalendarz inne, radośniejsze ukaże daty.

Wszakże nie wszyscy możemy być równi, bo wtedy życie byłoby bez sensu,’ ‘^ta i chęć do pracy pewno by zanikła.”

Człowiek radości z pracy ma być pewny, czuć czystą radość pracy, w wiosny zgiełku spoglądać na naturę jak pięknie rozkwitła.

Jak pięknie to poeta wyraził, że gdyby wszyscy mieli się dobrze, świat byłby mało wart. Byłoby to groźne, gdyby ludzie nie umierali z głodu, gdyby nie było nieszczęśników walczących w pocie czoła o kawałek chleba. Wreszcie życie byłoby tak nudne, że kapitaliści z „Narodn’i politiki” musieliby rozdać swe kapitały biednym i sami zemrzeć z głodu, aby egzystencja ludzka nie była pozbawiona wdzięku, jak to bardzo słusznie wyśpiewał autor „Sonetu”. ‘ ‘ ‘:

Zwraca on również uwagę na coś, o czym jeszcze nie mówiliśmy, a co jest jednym z ważnych czynników w naszej walce z Zawiścią. A więc nie tylko - co już zauważyliśmy ‘- owa czysta radość z pracy, przy której człowiek pracujący zapomina o swojej biedzie i przygniatającym go życiu, ale również to piękne uczucie, kiedy mały i uciśniony człowieczek widzi w wiosennym rozkwicie przyrodę, jak się przyobleka w kwiaty.

Wąchanie kwiatków, trawy, kwitnących drzew, dmuchawców, stokrotek wypędza zawiść z serca ludzkiego, z duszy biednego proletariusza. Czuje się przesycony zapachem, który przynosi i do swego rodzinnego domu wraz z bukietem polnych i leśnych kwiatów i którym go nasyca..

O tym powinni również pamiętać najbardziej zawistni z zawistnych - bezrobotni, a nasze urzędy opieki socjalnej powinny urządzać przechadzki w okolice fabrycznych miast, aby bezrobotni mogli pokochać woń kwiatów i śpiew ptaków, szemranie czystych potoków i szum lasu.

O tym powinni pamiętać również przywódcy partii socjalistycznych, którym zalecić się powinno, aby mniej mówili o polityce, ale raczej wyjaśniali botanikę i wygłaszali pogadanki o pięknie przyrody. Ponad wszelką wątpliwość jest pewne, że kombinacja piękna przyrody oraz czystej radości z pracy usunie zawiść z szerokich rzesz czeskiego narodu i ze nasza republika, urządzając wyprawy klasy robotniczej na łono Iprzyrody, zyska sławę w całym świecie.: -:

Tekst ogłoszony został w „Rudym prawie” w dniach 10 i 28 maja 1921 roku. Czechosłowacja rzeczywiście: kupiła;-wtedy w Anglii mąkę wywiezioną z Chin, w parlamencie wygłaszał przemowy prawicowy socjaldemokrata Bechyne, trwała nędza i bezrobocie. Karol Habsburg po obaleniu Węgierskiej Republiki Rad zamierzał opanować tron węgierski, ale rząd Horthyego plan ten udaremnił. W parlamencie zawarta została Mała Umowa (Mała Ententa) pomiędzy Czechosłowacją, Jugosławią i Rumunią. Deklaracja Masaryka - dokument ogłaszający powstanie republiki czechosłowackiej; zawarto w niej wiele przyrzeczeń, których nie zrealizowano.

W redakcji czasopisma przyrodniczego…

Sezon wężów morskich w dziennikach trwa tylko przez kilka tygodni, u mnie jako redaktora pisma „Świat Zwierząt” trwał bezustannie. W przeciągu wielu lat redaktorzy „Świata Zwierząt” zdołali wydrukować wszystkie informacje o zwierzętach i kiedy objąłem po nich redakcję, stwierdziłem, że nie ma stworzenia, o którym w piśmie już by nie pisano.

Zostałem tedy przymuszony do wymyślania sobie zwierząt, co zresztą kosztowało mnie mniej pracy aniżeli pisanie o tych, które już znano”.

Pierwszym mym czynem było odkrycie żarłoka straszliwego; zwierzęcia żyjącego w morzu od godziny dziesiątej rano do czwartej po południu.

Przez pozostałą część dnia żarłok zajmował się połykaniem dzieci na Wyspach Błogosławionych. Pisałem:

„Zwierzę to nie jest wielkie, ale przy swoim straszliwym wyglądzie zdaje się być potężne. Badacz fauny, dr Ewerich, znany przyjaciel naszego pisma, nadesłał nam z San Francisco ten oto opis żarłoka straszliwego:”Należy - co okazało się po. zbadaniu szkieletu - do jaszczurów. Mniemam, że jest to jedyny gatunek, jaki uchował się do naszych czasów z ery wielkich jaszczurów - ichtiozaurów i innych olbrzymich zwierząt przedpotopowych. Na brzusznym skraju pancerza znajdują się łuski, które ocierają się o siebie, kiedy żarłok jest rozzłoszczony; powstaje przy tym łoskot słyszalny na dwie mile angielskie.

Udało mi się na tubylczego chłopca złapać jeden egzemplarz potwora. Wsadzony do wielkiej bambusowej klatki, przez noc zjadł całą klatkę oraz pół chaty, w której ją postawiono, a potem uciekł w głąb wyspy, gdzie go w końcu zastrzelono z karabinu maszynowego. W jego żołądku znaleziono majora gwardii cywilnej. Biedak zmarł z głodu otoczony skórzanymi ścianami żołądka. Na jednej z nich napisał: Przekażcie ostatnie pozdrowienia mojej nieszczęsnej żonie., - Interesujące, że mięso tego potwora jest szczególnie lubiane przez tubylców. Pierwszy raz skosztowałem go na wyspie Kalało. Smakiem przypomina mięso wieprzowe. Upieczone posiada kolor różowy. Potwór oczy ma wielkie. Czaszka jest wypełniona mózgiem. Jak się rozmnaża, nie udało mi się ustalić. Równocześnie posyłam fotografię.”Tyle wiadomości od przyjaciela naszego pisma. Fotografię reprodukujemy na innym miejscu w naszym piśmie”.

(Kazałem przygotować reprodukcję ichtiozaura).

W ten sposób pięknie rozpocząłem swoją pracę.. Dwóch nauczycieli natychmiast zaprenumerowało pismo na dwa lata, a ja z wielką ochotą zająłem się zwierzętami.

Przede wszystkim w następnym numerze - ponieważ jest oczywiste, że stale i stale wymyślać nowe i nowe zwierzęta jest zajęciem ciężkim - rzuciłem się na wieloryby. Odkryłem wieloryba szerokobrzuchatego, błądzącego w morzach wokół Nowej Grenlandii i żeby napisać coś jeszcze bardziej niezwykłego, zacząłem publikować informacje o niezwykłych zwyczajach niektórych zwierząt. Napisałem, że hipopotamy lubią, kiedy im tubylcy dmuchają do nozdrzy i że mrówki pozwalają się łapać na „Traviatę”. Równocześnie opublikowałem wielki artykuł jak zapobiec płoszeniu się bydła poprzez nacieranie owadów terpentyną.

Inną ciekawostką z życia zwierząt była wiadomość, iż ślimaki rozpoznają strony świata, a kiedy wieje wiatr zachodni, pełzają na wschód.

Termity znowu budują swoje gniazda w taki sposób, by ostrą krawędzią były obrócone przeciwko pasatom i tak rozpraszają wiatry. Jest to dobrodziejstwem dla całej północnej Australii.

Te ciekawostki pewnemu profesorowi biologii podobały się do tego stopnia, iż przesłał przedpłatę na prenumeratę „Świata Zwierząt” i wzbogacił to uczone przedsięwzięcie patetycznym przypiskiem, iż będzie popularyzował pismo, ponieważ objawia ono zupełnie mu nie znane zwierzęce światy. Zachęcony tym sukcesem, napisałem w pocie czoła artykuł o racjonalnej hodowli wilkołaków. Pisałem, iż w pierwszym miesiącu wilkołaki należy żywić krwią wołów i postępować tak przez sześć miesięcy, kiedy to można już krew wołów zastąpić słodem. Wilkołaki rozmnażają się tylko raz w roku, zawsze w czerwcu. W okresie parzenia się wilkołaków trzeba ich unikać, jeśli nie chcemy, aby strzyknęły na nas cieczą, która zmieszana w należytej proporcji z czystym spirytusem, najlepiej w stosunku 1:25, wydziela woń piżma. Wilkołaki są niezwykle miłymi, wiernymi i ostrożnymi przewodnikami oraz czujnymi strażnikami, tak że w każdym przypadku mogą zastąpić psy, nad którymi posiadają przewagę niespotykanej inteligencji oraz niezwykłego panowania nad sobą. Rozróżniamy wilkołaka syberyjskiego oraz wilkołaka mandżurskiego. Pierwszy posiada sierść srebrzystą, a drugi zabarwioną złotawo.

Artykuł ten odniósł wielki sukces. Mniej więcej po tygodniu zjawiła się w redakcji czarno ubrana dama i życzyła sobie, abyśmy jej dostarczyli parkę wilkołaków syberyjskich.

Powiedzieli jej w administracji, iż jestem nieobecny. Kasjer (czyż wiedział on, co to są wilkołaki?) udał się z damą do dozorcy. Sprzedawaliśmy wówczas zwierzęta wszystkich gatunków a dozorca, który o wilkołakach miał takie samo jak kasjer pojęcie, powiedział:- Ależ proszę, szanowna pani może otrzymać przepiękną parkę. Nie mamy ich tutaj, tu bowiem trzymamy tylko psy, wilkołaki znajdują się na wychowaniu na wsi. Mają chyba dopiero cztery miesiące.

Pani życzyła sobie otrzymać sześciomiesięczne wilkołaki.

- Ależ naturalnie, szanowna pani - ochoczo rzekł dozorca. - Mamy również sześciomiesięczne wilkołaczki, jeszcze piękniejsze niż te czteromiesięczne.

- Są srebrzyste?

- Tylko srebrzyste!

- Nie gryzą?

- Ależ nie, szanowna pani. Nasze wilkołaki są najzupełniej oswojone, one są jak dzieci i biegają za swym panem jak pieski. To coś niezwykłego.

- Dobrze - mówiła dama w czerni. - Zainteresował mnie niezwykle artykuł w waszym piśmie, ponieważ bardzo lubię zwierzęta. Mój pięcioletni Karolek, kiedy mówiłam o tym ze swoim ojcem, posłyszał o wilkołakach i nie chce niczego innego jak tylko wilkołaka i każdy dzień rano krzyczy: Mamusiu, ja chcę wilkołaka! Zdecydowałam się na podróż z Ołomuńca do Pragi.

- Jak tylko, szanowna pani, nieco się ociepli, prześlemy pani wilkołaki za zaliczeniem pocztowym - odpowiedział ochoczo dozorca. - Proszę zostawić nam swój adres.

Upłynęło czternaście dni i w redakcji pojawił się człowiek z długim białym wąsem.

- Przyszedłem w sprawie tych wilkołaków - mówił. - Moja córka je zamówiła i dotąd ich jeszcze nie przesłaliście. Znajomi się bardzo na nie cieszą. Chciałbym je zaraz zobaczyć.

- Nie można ich posłać - powiedziałem słodko. - Władze austriackie zakazują importowania wilkołaków, ponieważ nie została odnowiona umowa handlowa pomiędzy Austrią a Rosją, która tylko jednemu eksporterowi umożliwia wywóz wilkołaków z Syberii. Jak tylko (Zostanie odnowiona umowa, damy panu znać.

Po jakimś czasie spacerowałem po ołomunieckim parku.. Na ławce siadła obok mnie czarno ubrana dama, która na kolanach trzymała ładnego, okropnie płaczącego chłopczyka. Denerwował mnie ten szloch bezustanny i kiedy odchodziłem, usłyszałem jak chłopczyk łkając mówi mamusi:

- Mamo, ja chcę wilkołaka, kiedy przyjdzie ten wilkołak?

Odszedłem w pośpiechu. W kieszeni miałem list od pewnego rolnika z Czech, który pisał, iż nacierał owady terpentyną gdziekolwiek je tylko spotkał, tak jak mu to radzono w „Świecie Zwierząt”, ale krowy mimo to płoszyły się i brykały, i zapowiadał, że przyjedzie odwiedzić mnie w redakcji.

W kieszeni miałem więcej takich listów, a między nimi i ten, w którym pewien nauczyciel donosił, iż przez czternaście dni obserwował, czy ślimaki rozeznają strony świata i że uprzejmie zapowiada również swoją wizytę, aby dowiedzieć się, o jaki gatunek ślimaków idzie. Ponieważ spotkałem się z chłopcem, który chciał wilkołaka, w Ołomuńcu uświadomiłem sobie, że muszę uciekać przed tymi znawcami zwierząt i zbiegłem na Morawy, gdzie zamierzam założyć nowe czasopismo naukowe, w którym pisać będę o duchowych zdolnościach stonóg.

„Przegląd Czeskich Kobiet i Dziewcząt”

Odwiedził mnie redaktor i wydawca czasopisma „Przegląd Czeskich Kobiet i Dziewcząt” i po długim certoleniu się wyjaśnił przyczynę wizyty, Interesy czasopisma wymagają, aby ożenił się z najstarszą abonentką. Zamierza w ten sposób umocnić się finansowo i powiększyć nakład pisma. Musi wszakże z powodu ślubu wyjechać z Pragi, ponieważ jego oblubienica mieszka w Ołomuńcu, gdzie przed trzydziestu laty pochowała swych będących już w podeszłym wieku rodziców oraz starszego od niej o dziesięć lat brata. Chodzi mu o to: Jest głęboko przeświadczony, że nie będzie dla mnie specjalnym obciążeniem, jeśli pod jego nieobecność wydam nowy numer jego pisma. Nie muszę nic do niego pisać, rękopisów w zapasie ma na dwa numery. Prosi mnie jedynie, abym zrobił korektę, był obecny podczas łamania pisma i dopilnował, aby nie zostały przesunięte stałe rubryki.

Podałem mu rękę i powiedziałem: „Zrobię dla pana wszystko. Pismo pańskie idzie w ślad za naszą ukochaną Olgą Fastrową z „Narodni politiki” i dlatego zdaje się mi wielce sympatyczne”.

Redaktor „Przeglądu Czeskich Kobiet i Dziewcząt” wyjechał do Ołomuńca, a ja poszedłem złożyć nowy numer i wybrać do niego rękopisy.

Nie podobały mi się. Pośród artykułów przygotowanych do druku były między innymi takie, jak: „Praktyczne pieluchy dla dziatek”, „Znaczenie kulturalne godzin tańca”, „Dlaczego meble kuchenne muszą być lakierowane na biało”, „Czy karp nadaje się do spożywania w różnych porach roku”, „Obowiązki narzeczonego”, „Jak zabijać króliki”.

Artykuły były wodniste, bez rozmachu, nie wzbudzały głębokiego zachwytu.

Zakomunikowałem właścicielowi drukarni, że zabieram wszystkie artykuły do domu, ponieważ, ani jeden się do druku nie nadaje oraz że cały numer napiszę sam. Najpierw ułożyłem sensacyjny komunikat o ślubie redaktora i wydawcy z najstarszą abonentką. Napisałem, że narzeczona ma dziewięćdziesiąt lat i posiada majątek o wartości półtora miliona koron, a więc po zapłaceniu pięciuset tysięcy długu, który zaciągnięto, będzie można przystąpić do jego powiększenia oraz udoskonalenia. Aby ten pamiętny dzień utrwalił się w pamięci wszystkich abonentów, wydawca obniża przedpłaty na abonament do jednej czwartej ceny.

Pod tą informacją opublikowałem brutalny atak na panią Olgę Fastrową z „Narodni politiki”, którego powodem był jej artykuł „Przygotowanie stołu na przyjęcie domowe”, opublikowany w „Kobiecym Patrolu”. Napisałem, iż „Narodni politika” przygotowuje przyjęcia dla spekulantów, ponieważ pani Olga Fastrową pisze w artykule, że dla jednej osoby powinno przypadać co najmniej 70 cm przestrzeni, a sztućce mają być srebrne; natomiast kolejność podawania potraw podczas przyjęcia domowego w rodzinnym gronie ma być zachowana w następującym porządku: zupa, ryba, pieczeń, drób, ser, owoce, cukry i czekoladki.

Napoje: likiery, cherry, malaga, wina francuskie.’Zakończyłem życzeniem, aby wszyscy spekulanci wraz z całą redakcją „Narodni politiki”

na takich przyjęciach się przeżarli i pękli.

Po tej ordynarnej napaści napisałem rozprawę o kuchni, w której udowadniałem, iż kuchnie powinny być oddzielone od właściwych mieszkań i przeniesione poza miasto lub miałyby być budowane samotnie w ogrodach, a to z tego powodu, aby nie zanieczyszczać powietrza w przylegających pokojach kuchennymi oparami. Jeśli nie można przenieść kuchni poza miasto do innego domu, kuchnię można potraktować jako znakomity środek ogrzewczy w okresie kryzysu węglowego i zalecałem przeniesienie sypialni do kuchni. Zdecydowanie wszakże protestowałem przeciwko tępieniu Szwabów w kuchni, ponieważ można z nich przyrządzić świetną zupę. Dodałem również przepis:

Zupa brązowa ze Szwabów Ugotuj około 18 dkg Szwabów, które wcześniej wymyj w zimnej wodzie f zalej je pół/itrem zimnej wody. Zanim zgęstnieją, mieszaj, aby się nie przypaliły. Jak tylko szwaby zgęstnieją, postaw garnek na mniejszym ogniu, aby gotowały się wolno; można je również gotować na parze.

Kiedy woda nad Szwabami zaledwie je przykrywa i są one dość miękkie, dodaj kawałek masła wielkości kokosowego orzecha, można dodać dziesięć żółtek i mocno zamieszać. Polej to bulionem i podaj do stołu. Jeśli kogoś oparzysz, natrzyj go lnianym olejem i zasyp oparzone miejsce proszkiem z gotowanych i suszonych skorupek rączych oraz odwieź pacjenta do szpitala. Mięsa raków nie wyrzucaj, posiekaj je na drobno, dodaj zielonej pietruszki, przygotuj jasny roztwór masfa i rakowym sosem polej nadziewane kurczęta i zanieś choremu do szpitala, Jeśli tymczasem umrze, odwiedź panią Olgę Fastrowq i zapytaj się, w jaki sposób masz uszyć żałobną suknię, aby ci było w niej do twarzy. Podczas pogrzebu nie plącz, aby puder na twarzy się nie rozmazał i abyś nie wyglądała jak pomalowany na wojnę Siuks.:

Po tych uniwersalnych radach zamieściłem artykulik pod tytułem „Podział pracy w domu oraz niektóre rady dla młodych gospodyń”:

Podstawowym warunkiem zadowolenia j spokoju w domu jest właściwy podział czasu oraz konsekwencja w wypełnianiu zaplanowanych zajęć. Jeśli kucharka wie, iż niektóre dania wymagają kolejnych przygotowań, winna zacząć wcześniej przygotowania. Na przykład, jeżeli zamierzasz ugotować zupę z wątrobianymi knedlikami, rozłóż całą pracę na tydzień. W poniedziałek przemiel na maszynce kawałek wątroby wołowej, a masę przetrzyj przez sitko we wtorek. W środę włóż do rondelka kawałek masła dowolnej wielkości. W czwartek to wszystko osol, dodaj trochę pieprzu, tłuczonych goździków i majeranku, w piątek dodaj jeszcze kawałeczek czosnku i dwa żółtka. W sobotę zmieszaj to wszystko na ciasto i zrób knedliczki wielkości orzecha. W niedzielę kup w najbliższej restauracji garnek wywaru z wołowego mięsa, włóż do niego knedliki i podaj do stołu. Jak łatwo zauważyć, oszczędzisz w ten sposób przez cały tydzień wiele wolnego czasu, który możesz wykorzystać na samokształcenie. Jedną z najważniejszych cnót dobrej gospodyni jest również oszczędność oraz mądre wydatkowanie pieniędzy tak, aby nigdy nie wydawała więcej aniżeli otrzyma. Dlatego zalecamy, aby gospodynie brały wszystko na kredyt. W przypadku oskarżenia i zasądzenia naszej redakcji o oszustwo, ci, którzy posiadają wpływowych znajomych w ministerstwie sprawiedliwości oraz na Hradczanach, załatwią sobie przełożenie kary. Zdecydowanie nie zalecamy, aby za wszystko płacić od razu, albowiem trzeba stale się liczyć z zabezpieczeniem sobie przyszłości w taki sposób, abyśmy się nie ocknęli przy najmniejszym wypadku losowym w niebezpieczeństwie, które jawi się, kiedy się przed nami otwierają wrota więzienia na Pankracu.

Kucharka powinna pamiętać, iż ciało, aby było zdrowe, wymaga zmiany pożywienia. Zapamiętajcie zatem, iż codziennie trzeba zmieniać mięso na posiłki. W poniedziałek gotować łopatkę, we wtorek schab i’.siekany ogon, w,środę karczek, w czwartek żeberka, w piątek nerki, w sobotę rozbratel, a w niedzielę polędwicę. Jeśli przyjmujemy gości, mięsa powinno być tyle, iż będzie zbywać. Dlatego najlepiej jest, jeśli na jednego gościa.przypada jeden wół, jak to bywa na przyjęciach dyplomatycznych. Gościa - jeśli już nie może jeść, zaprowadź do pustego pokoju, daj mu po karku i zaprowadź na powrót do stołu; polecają to liczni i znani lekarze. Podczas przygotowywania stołu pamiętaj, iż oko cieszą świeże kwiaty, a goście są bardzo zaskoczeni, jeśli w zimie znajdą na stole barwne polne kwiaty, bukiety z polnej koniczyny, własnoręcznie zerwane złocienie. Takie zdarzenie rozświetli każdą wrażliwą duszę, rozjaśni czoło, przepędzi smutki i rozweseli twarz każdego biesiadnika.

Po tym artykule następował felieton pod tytułem „Czy dziewczyna powinna być cnotliwa?”. W tym tekście zdeptałem cnotę całkowicie i pokazałem, jak robią karierę rozmaite bubki z republikańskich ministerstw.;’

W dalszej kolejności następował artykuł „Narzeczony i narzeczona”;

to jest fragmenty z książki „Seks i zdrowie” napisanej przez doktora Schillmanna z Lipska. ‘

Zamieściłem również wiersz:

Szczęście domowego ogniska Babka z rodzynkami, bułka ż makiem, Aprowizacja, wielkanocny baranek.

Bułka z makiem. Babka.

Babka z mąki kartoflanej.

Agraryści. Babka piaskowa.

Delikatnie wyrośnięta babka, inna babka.

Precz z mistrem. Babka ze śmietaną.

Nowy numer wyszedł we właściwym czasie, zadbałem również, aby administracja dopilnowała terminowego rozesłania pisma i dzisiaj czytani z wielkim zdumieniem w gazetach:

„Wczoraj o godzinie dziesiątej rano przed drukarnią braci Karasiów zastrzelił się znany redaktor i wydawca „Przeglądu Czeskich Kobiet i Dziewcząt”, który dzisiaj w nocy przyjechał z Ołomuńca. Wypadek jest tym bardziej tragiczny, że samobójca przed tygodniem się ożenił. Ostatni numer wydanego właśnie pisma pozwala mniemać, że uczynił to z powodu pomieszania zmysłów...”

Humoreskę zamieścił Jaros)av Hasek w satyrycznym piśmie „Koprivy”

w dniu 2 lutego 1921 roku.

Jaroslav Hasek o sobie:

List z Irkucka do Jaroslava Sałata…

Irkuck, 17 września 1920

Drogi tow. Sałat!

Przyjechał właśnie tow. Frisch i przywiózł mi list od Was oraz literaturę, co z wielką radością przyjąłem. W porę nadeszła szczególnie „Filozofia doświadczenia” Bogdanowa, która przyda mi się jako materiał do wykładu, jaki mam w poniedziałek w jednej ze szkół kursu piechoty.

Pisanina o mnie raduje; dowodzi, że już nie patrzą na mnie, jak na niestałego człowieka. Zmienność zgubiłem w ciągu 30 miesięcy nieprzerwanej pracy w partii komunistycznej i na froncie z wyjątkiem małej przygody po tym, kiedy bracia szturmowali Samarę w osiemnastym roku, a mnie - zanim przedostałem się do Symbirska - przyszło odgrywać przez dwa miesiące smutną rolę głupiego od urodzenia syna niemieckiego kolonisty z Turkiestanu, który w młodości zagubił się daleko od domu i błądzi po świecie, w co wierzyły nawet przebiegłe patrole czeskich wojsk przechodzących przez te strony.

Od Symbirska do Irkucka szedłem z armią,w której spoczywał na mnie ciężar różnych ważnych zadań partyjnych i administracyjnych i to jest najlepszy materiał do polemiki z burżuazją w Czechach, która twierdzi, że się «przymazałem» ‘, jak piszesz, do bolszewików. Oni sami nie potrafią się obejść bez ideologii słowa «przymazać się». Próbowali się «przymazać» do Austrii, potem do cara, potem się «przymazali» do francuskiego i angielskiego materiału i do «tow. Tuzara». Co się tyczy tego ostatniego, tutaj bardzo trudno rozsądzić, kto się do kogo «przymazał». Niech żyją przekupnie polityczni!

Gdybym zamierzał mówić i pisać, jakie miałem «dołżnosti» i ile rzeczy ‘ Zob. uwaga na końcu listu.

robiłem, nie wystarczyłby ten mały zasób papieru, jaki mamy u nas w Irkucku. Teraz jestem na przykład naczalnikom organizacznowo - oswiedomitielnowo otdielenija 5-oj armii, ponieważ wszyscy zostali odkomenderowani do zarządu politycznego Sybiru w Omsku i tylko ja tutaj zostałem na wschodzie.

Jestem przy tym redaktorem trzech czasopism, niemieckiego „Sturmu”, węgierskiego „Roham”, w którym mam współpracowników oraz buriackomongolskiego „Zorza” (nazwę mongolską nakreślił znakiem staromongolskim dodając „tak się to prawidłowo pisze”), do którego piszę wszystkie artykuły, nie obawiaj się, nie po mongolsku, ale po rosyjsku i mam swoich tłumaczy. Teraz na mnie jeszcze naciska Rewolu<

cjonnyj Wojennyj Sowiet armii, abym wydawał dziennik koreańskochiński. Tu już naprawdę nie wiem, co mam robić. Chińczyków organizowałem, ale po chińsku umiem bardzo mało i z 86 000 znaków w języku i piśmie chińskim znam wszystkiego 80. Oprócz tego od wczorajszego dnia jestem w kolegium redakcyjnym „Biletena Pohtrabotnika”.

Ciągle mam wiele pracy, a kiedy sobie wyobrażam, że chyba już nikt niczego więcej nie może wymyśleć, co mógłbym jeszcze robić, zawsze nadejdą okoliczności, które znowu przymuszą mnie, abym więcej pracował. Nie narzekam jednak, ponieważ tego wszystkiego potrzebuje rewolucja.

Kiedy byłem w Ufie, zanim oddaliśmy ją w 1919 roku, dokąd przyjechałem, aby zorganizować Osobnyj Oddieł 26 dyw. - przedtem byłem komendantem miasta Bugulmy - to oprócz tych wszystkich obowiązków, dali mi pracę w komisariacie prasy, wyznaczyli mnie na dyrektora drukarni oddziału politycznego armii, powierzyli mi organizację pisma wojskowego, nie mówiąc już o pracy politycznej.

Wreszcie - jeśli mówić o «przymazaniu» do partii komunistycznej - dodać muszę, że prowadziłem w czasie, kiedy byłem między Ufa a Irkuckiem całą pracę organizacyjną dotyczącą jeńców wszystkich naro-’

dowości, o czym dobrze wie towarzysz Traub z czasów, kiedy organizowaliśmy tam krajową kancelarię sekcji zagranicznej partii. Przy tym byłem przewodniczącym rajona ‘ sztabu 5 armii, i jeśli na początku piszę, że w poniedziałek mam lekcję tam i tam, to wszystko jest zgodne z prawdą, ponieważ wykłady albo występowanie na zebraniach, to już zupełnie coś innego i zwyczajnego, podobnie jak praca w różnych komisjach,.do których mnie wybierano w ciągu tych dwu lat.

powinno być rąjkoma - przyp. tłum.

Wybacz, że o tym wszystkim piszę, nie chcę się chwalić, pragnę tylko wyjaśnić, jak się «przymazałem» do komunizmu.

Jeśli pojadę do Czech, to nie po to, by oglądać wymiecione ulice w Pradze, i sprawdzać, czy gazety jeszcze piszą, że się „przymazałem”

do komunizmu.

Przyjadę tam”pomazać” plecy temu całemu czeskiemu rządowi z taką energią, jaką zwykłem widzieć i jaką przeżyłem w walce naszej piątej armii z syberyjską reakcją nieboszczyka admirała.

List ten zabiera towarzysz Valousek, którego odkomenderowano do PUR (Politiczskoje Uprawlenije Raboczekrestjanskoj Krasnojarmii), aby go stamtąd do Was przesłał.

Jest to również jeden ze sławnej 5. armii.

Będę się starał stąd wydostać, ale wiem, że nie mogę sam niczego zrobić, ponieważ tutaj nikogo nie ma i muszę podpisywać wszystkie papiery jako pomocnik naczelnika oddziału politycznego armii. Mimo to nie myślcie, że postępuję wbrew partyjnej dyscyplinie, jeśli sam niczego nie robię. Naciskać musicie Wy i o to Was proszę.

Wasz Jarps)av Hasek”

Uwaga: Adresatem listu był Jaroslav Sałat, przewodniczący Centralnego Biura Czechosłowackiego do Spraw Agitacji i Propagandy przy KC RPK (b). Sałat, właściwe nazwisko Petriik, ur. w 1889, nauczyciel, porucznik armii austrowęgierskiej, dezerter, członek partii bolszewickiej, dwukrotnie przyjeżdżał do Czechosłowacji z posłaniami politycznymi, pracował i umarł na Kaukazie. List w 1945 nieznany ofiarodawca przekazał do archiwum KPCz. Określenie „przymazać” pochodzi od rosyjskiego „prymazywatsja”, co znaczy zdobywać przyjaźń, upodobniać się (ironicznie). Towarzysz Tuzar, prawicowy socjaldemokrata, który w tym okresie był premierem rządu Czechosłowackiego. Jego dekrety antyrobotnicze służyły burżuazji, której otworzył dostęp do władzy w 1920 roku.

Największy pisarz czeski Jaroslav Hasek Ponieważ już wielokrotnie podczas przedstawiania historii partii umiarkowanego postępu w granicach prawa dotknąłem swojej osoby, czuję, że trzeba poniechać niepotrzebnej skromności i bezstronnie oraz poważnie dokonać samooceny przed całą publicznością.

Jako przywódca partii umiarkowanego postępu w granicach prawa i jej kandydat powinienem jak najbardziej obiektywnie, a równocześnie jasno ocenić swe postępowanie oraz działania, aby nie umknął czyjejkolwiek uwadze ani jeden świetny rys mego charakteru. Naprawdę są w moim życiu chwHe, kiedy szepczę sam do siebie, promieniejąc z zachwytu nad jakiś swoim uczynkiem: „Mój Boże, ale ze mnie zuch”. Jakie by to jednak miało dla mnie znaczenie, gdyby świat się o tym nie dowiedział. Świat musi dojrzeć do takiego poglądu, ludzkość musi mnie należycie ocenić i to nie tylko moje wielkie zdolności i olbrzymie umiejętności, ale przede wszystkim mój bajeczny talent i niezrównanie czysty charakter. Być może, iż ktoś napomknie, dlaczego nie kazałem sobie tej pochwały napisać przez kogoś innego, bardziej do tego powołanego, dlaczego zadaje taki gwałt swej skromności sam się chwaląc?

. Odpowiadam: dlatego, że znam siebie najlepiej i z całą pewnością nie napiszę o sobie niczego, co by nie odpowiadało prawdzie, albowiem byłoby to śmieszne, gdybym sam o sobie pisząc, przesadzał w czymkolwiek. Używam z tego powodu najskromniejszych określeń, gdy zachodzi kiedykolwiek potrzeba, abym sam siebie pochwalił, ale zdecydowanie stoję na stanowisku, iż skromność zdobi męża, ale jednocześnie, że prawdziwy mężczyzna nie powinien się upiększać i z tego powodu nie powinniśmy być skromnymi ponad potrzebę. Odrzućmy wreszcie wszelki sentymentalizm, dla którego przezywają nas „gołębim narodem” i bądźmy mężczyznami. Nie wstydźmy się publicznie przyznać do swego pierwszeństwa! Jakie to piękne, kiedy potrafię powiedzieć: „Szanowny panie, jestem geniuszem”, gdy na tym samym miejscu człowiek skromny powie: „Szanowny panie, jestem bydlakiem”.

20 - Nieznane przygody Szwejka Człowiek rozumny przepycha się również w chytry sposób do przodu i. wykrzykuje sam swoją pochwałę, podczas gdy inny, człowiek wstydliwy siedzi w ustępie, gdy tymczasem jego bardziej szczęśliwy towarzysz, należycie się oceniwszy, potrafi również wykazać się w życiu publicznym. Wstydliwość jest najgorszą cechą ludzkiej natury. Jest to oszustwo okryte szatką skromności i właśnie ja - człowiek tak bardzo zasłużony dla całej czeskiej literatury, polityki i życia publicznego - musiałbym się wstydzić grzechu, którym obciążyłbym cały naród czeski, gdybym go pozostawiał w niepewności co do tego, czy jestem człowiekiem genialnym.

I dlatego mówię w sposób najbardziej prosty: W dziejach całej ludzkości pojawiła się tylko jedna tak doskonała jak ja jednostka. Weźmiecie sobie na przykład do ręki jedną z moich niezwykle udanych humoresek. I co widzicie, obracając stronę po stronie? Że każde zdanie ma swój głęboki sens, że każde słowo znajduje się na właściwym miejscu, wszystko pozostaje w zgodzie z rzeczywistością, jeśli tylko przystąpię do przedstawienia krajobrazu, to zaraz go macie tak przed oczyma, jakby był sfotografowany, a osoby, które wam ukazuję w najbardziej przyjemnym zawęźleniu akcji, stają przed wami jak żywe. Przy tym czeszczyzna w mych pracach literackich jest najczystsza, prześciga w czystości i wyrazistości czeszczyznę Biblii Kralickiej, jest prawdziwą rozkoszą przeczytać choć jedną linijkę z mych dzieł - a gdy to już uczynicie, zobaczycie, jaki czar przenika waszą duszę, jak się rozgrzewacie, jak z błogosławionym uśmiechem w ogóle tej książki nie odłożycie, lecz będziecie ją zawsze nosić ze sobą. Wiele razy byłem świadkiem tego, jak ludzie z lekceważeniem odkładali czasopismo, ponieważ nie było w nim nic mojego. Tak, i ja tak często czyniłem, ponieważ i ja należę do swych czcicieli i również się z tym nigdy nie kryję. O przeczytanie mi każdej mej wydrukowanej pracy proszę zawsze swą żonę Jarmilę, najmilszą i najinteligentniejszą żonę na świecie i przy każdym zdaniu nie mogę się powstrzymać od okrzyku zasłużonego podziwu: „To przepiękne, to śliczne! Ależ to głowa, ten pan Jaroslav Hasek!”. - Napomykam o tym tylko mimochodem, ponieważ jest to znakomity dowód, jaki entuzjazm wywołują me dzieła literackie w kręgach czytelniczych i jestem przeświadczony, że tysiące, tysiące czytelników reaguje z podobnym entuzjazmem i ten entuzjazm jest mi właśnie dlatego tak drogi, że tryska z serc inteligentnego tłumu, dla którego zawsze będę najsławniejszym pisarzem świata. Jestem żywym przykładem, jak kłamliwe wieści upowszechniają nieświadomi krytycy twierdząc, że nie mamy u nas żadnego światowego pisarza.

Przystąpię teraz jak najkrócej do oceny swego charakteru Człowiek, który pisze takie jak ja piękne rzeczy, musi mieć również piękną duszę. A podczas nadchodzących wyborów do Rady Państwa znajdzie się możliwość, abym ja, jeśli zostanę Jednomyślnie wybrany w jednym lub kilku powiatach, zdjął hańbę z austriackiego parlamentu, że nie zasiadał w mm dotąd najszlachetniejszy człowiek austrowęgierskiego cesarstwa! Nie muszę oczywiście tłumaczyć, że za tego najszlachetniejszego męża uważam siebie. Wreszcie wypowiadam przeświadczenie, ze i to, co napisałem, jest jednym z owych wielkich, szlachetnych czy-’

nów, ponieważ cóż jest piękniejszego, niż całkiem nieświadome wzniesienie się na szczyty sławy? Tym tekstem otworzę również oczy wielu ludzi, którzy szukają w tej książce, w tej wielkiej historii kolekcji donosów, oskarżeń i lekceważących krytyk licznych, publicznie działających osób. Jeśli są te wersy oskarżeniem, to przysięgam na zbawienie mej duszy, że już nie wiem, co to jest oskarżenie!

Jaroslav Hasek Uwaga: tekst opublikowano po raz pierwszy z rękopisu książki „-Polityczne i socjalne dzieje partii umiarkowanego postępu w granicach prawa”, w 1937 roku w „Rudym pravie”.

Spis treści

Jaroslav Hasek: głosy do genealogii Józefa Szwejka szewca z 2

Winogradów i dobrego żołnierza CK - armii austryjackiej 2

I. Przygody dobrego wojaka Szwejka przed wojną światową i 32

inne opowiadania 32

Szwejk staje przeciwko Italii 33

Dobry wojak Szwejk dostawcą mszalnego wina 36

Nadzwyczajne postępowanie komisyjne wobec dobrego wojaka Szwejka 40

Dobry wojak Szwejk uczy się, jak należy się obchodzić z bawełną strzelniczą 43

Dobry wojak Szwejk służy przy aeroplanach 46

Ośla historia z Bośni 49

Teksty wojskowe do czytanek dla dzieci 54

II. Przygody dobrego wojaka Szwejka podczas wojny 56

światowej i inne opowiadania 56

Opowiadanie o portrecie cesarza Franciszka Józefa I 57

Szkoła dla policji państwowej; 60

Jaki kto ma obwód szyi 65

Przypadki pana Hurta 69

Karol Doudiera z Pędrakowa oraz F. J. I 72

Dobry wojak Szwejk w niewoli 74

III. Tajemnica mojego pobytu w Rosji i inne opowiadania 132

Byłem komendantem miasta Bugulmy 133

Jestem adiutantem komendanta miasta Bugulmy 137

„Krestny chód” 141

O rozterkach strategicznych 144

Wielkie dni Bugulmy 147

Nowe niebezpieczeństwo 150

Wioski potiomkinowskie 153

Kłopoty z jeńcami 156

Przed Rewolucyjnym Trybunałem 159

Czżensi - najwyższa prawda 163

Małe nieporozumienie 171

I otrzepał proch z sandałów swych… 173

Z dziennika mieszczanina z Ufy… 187

Tragedia pewnego popa… 191

Wspomnienia jubileuszowe… 193

Iwan Iwanowicz z Wy Ufy… 196

O sklepikarzu Bulakulinie, ufskim rabusiu… 198

Dziennik popa Maluty z pułku imienia Jezusa Chrystusa… 200

Moja spowiedź… 203

Jak się spotkałem z autorem swojego nekrologu… 206

Idylla w winiarni… 209

O Oldze Fastrowej… 213

Jak pisałbym artykuły wstępne, gdybym był redaktorem gazety rządowej… 216

W redakcji czasopisma przyrodniczego… 223

„Przegląd Czeskich Kobiet i Dziewcząt” 226

1 por. Fritz von Herzmanovsky-0rlando: „Gesammelte Werke”. Band VII „Der Briefwechsel mit Alfred Kubin. 1903 bis 1952”. Herausgegeben und kommentiert von Michael Klein

2 por. J. Kriźek: Jaroslav Hasek. Praha 1957

3 Gott.erhalte...- Boże zachowaj Cesarza i nasz kraj, początkowe słowa austriackiego hymnu w okresie monarchii.

4 Sie bohmischer Schweinehund, mit ihrer weissroten Meerschweinnase.

5 cesarz Józef II - najstarszy syn cesarza Franciszka I i Marii Teresy, władca Austrii w latach 1780-1790, od roku 1765 cesarz austriacki i współregent z Marią Teresą.

6 dragoni Lichtensteina - książę Karol Lichtenstein (1569-1627) zasłynął jako na-miestnik cesarski w Czechach po stłumieniu w 1620 roku powstania stanów czeskich jako twórca i wykonawca planu przymusowej rekatolicyzacji Czech. Jego wojska tak długo okupowały wsie i miasta, łupiąc, gwałcąc i paląc, aż znękana ludność przechodziła na kato-licyzm. Twórca olbrzymiego latyfundium stworzonego z majątków skonfiskowanych szlachcie protestanckiej.

7 „exercirreglama” - regulamin musztry: nieder, kehrt euch, Trotti - padnij, w tył zwrot, jołopie.

8 menaż - tu spyża, żywność, od niem. Menage

9 stary Prochazka - potoczne, ironiczne określenie cesarza Franciszka Józefa II; w tej postaci występował w licznych antyhabsburskich żartach i dowcipach, sklerotyk, głupek.

10 w Sarajewie - arcyksiążę Franciszek Ferdynand d*Este (1863-1914). austriacki następca tronu, bratanek Franciszka Józefa I. który dziedziczył tron po samobójczej śmier-ci arcyksięcia Rudolfa (1889). nastawiony proklerykalnie. przeciwnik liberałów niemieckich i węgierskich, zwolennik rozwiązań federalnych, ale o nastawieniu reakcyjnym, zabity w Sarajewie wraz ze swą morganatyczną żona. hr. Sophie Chotck. Jego śmierć, sprowokowa-na przez zamachowców kierowanych przez, oficerów sztabowych w Belgradzie oraz oficerów rosyjskich, dążących do wywołania wojny, stała się pretekstem do wybuchu wojny świato-wej.

11 aluzja do znanego powiedzenia Franciszka Palaekiego. że jeśliby Austrii nie było, należałoby ją stworzyć; ironia Haska podkreśla pragnienie zbędności państwa.

12 Wilhelm - Wilhelm II (1859-1941), król pruski i cesarz niemiecki, zwolennik światowej hegemonii Niemiec, rzecznik polityki „na krawędzi wojny”, twórca polityki ekspansjonistyczncj na Bałkany i Bliski Wschód, rzecznik rozwiązań nacjonalistycznych wewnątrz kraju. Uchodził za pyszałka, nieodpowiedzialnego gadułę i aroganta. Po rewolucji listopadowej 1918 roku zbiegł do Holandii, gdzie abdykowal w Doorn (28.Xl).

13 nowy Hradcc Kralove - dawniej Sadowa (Kónigsgnitz), gdzie armia pruska zadała ostateczny cios Austrii w wojnie 1866 roku. zyskując hcgemoniczne stanowisko w Niem-czech. Austria po bitwie pod Sadową zrzekła się uczestnictwa i przewodniczenia w Związku Niemieckim, a choć Prusy nie odebrały jej ani kawałka terytorium (zgodnie z koncepcją Bismarcka). wymusiły rezygnację na rzecz sprzymierzonych z nimi Włoch, Wenecji. Bitwa ukazała słabość uzbrojenia, dowodzenia i polityki zagranicznej Austrii.

14 Nemelem. nemelem” - czeska pieśń plebejska śpiewana w czasach husyckich.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Haszek Jaroslav Nieznane przygody dobrego wojaka Szwejka
Hasek Jaroslav Przygody dobrego wojaka Szwejka t 2
Jaroslav Hasek Przygody Dobrego Wojaka Szwejka (2)
Hasek Jaroslav Przygody dobrego wojaka Szwejka t2
Hasek Jaroslav Przygody dobrego wojaka Szwejka t 2
Hašek Jaroslav Przygody dobrego wojaka Szwejka t 1
Hašek Jaroslav Przygody Dobrego Wojaka Szwejka t I
Haszek Jaroslav Przygody dobrego wojaka Szwejka t 2
przygody dobrego wojaka szwejka opracowanie
cenega poland jak rozpetalem ii wojne swiatowa nieznane przygody franka dolasa manual 2003 12 12
cenega poland jak rozpetalem ii wojne swiatowa nieznane przygody franka dolasa manual

Hasek Jaroslav Nieznane przygody dobrego wojaka Szwejka

Jaroslav Hasek: głosy do genealogii Józefa Szwejka szewca z

Winogradów i dobrego żołnierza CK - armii austryjackiej

I. Przygody dobrego wojaka Szwejka przed wojną światową i inne opowiadania

Szwejk staje przeciwko Italii

Dobry wojak Szwejk dostawcą mszalnego wina

Nadzwyczajne postępowanie komisyjne wobec dobrego wojaka Szwejka

Dobry wojak Szwejk uczy się, jak należy się obchodzić z bawełną strzelniczą

Dobry wojak Szwejk służy przy aeroplanach

Ośla historia z Bośni

Teksty wojskowe do czytanek dla dzieci

II. Przygody dobrego wojaka Szwejka podczas wojny światowej i inne opowiadania

Opowiadanie o portrecie cesarza Franciszka Józefa I

Szkoła dla policji państwowej;

Jaki kto ma obwód szyi

Przypadki pana Hurta

Karol Doudiera z Pędrakowa oraz F. J. I

Dobry wojak Szwejk w niewoli

III. Tajemnica mojego pobytu w Rosji i inne opowiadania

Byłem komendantem miasta Bugulmy

Jestem adiutantem komendanta miasta Bugulmy

„Krestny chód”

O rozterkach strategicznych

Wielkie dni Bugulmy

Nowe niebezpieczeństwo

Wioski potiomkinowskie

Kłopoty z jeńcami

Przed Rewolucyjnym Trybunałem

Czżensi - najwyższa prawda

Małe nieporozumienie

I otrzepał proch z sandałów swych…

Z dziennika mieszczanina z Ufy…

Tragedia pewnego popa…

Wspomnienia jubileuszowe…

Iwan Iwanowicz z Wy Ufy…

O sklepikarzu Bulakulinie, ufskim rabusiu…

Dziennik popa Maluty z pułku imienia Jezusa Chrystusa…

Moja spowiedź…

Jak się spotkałem z autorem swojego nekrologu…

Idylla w winiarni…

O Oldze Fastrowej…

Jak pisałbym artykuły wstępne, gdybym był redaktorem gazety rządowej…

W redakcji czasopisma przyrodniczego…

„Przegląd Czeskich Kobiet i Dziewcząt”

I.
Przygody dobrego wojaka Szwejka przed wojną światową i inne opowiadania

II.
Przygody dobrego wojaka Szwejka podczas wojny światowej i inne opowiadania